MARIA HALAMSKA1
PIÊÆ LAT W UE: STARE I NOWE PROCESY ZMIAN
NA POLSKIEJ WSI
2Abstrakt. Artyku³ jest prób¹ oceny zmian, jakie zasz³y na wsi polskiej w ci¹gu
piêcioletnie-go cz³onkostwa w Unii Europejskiej. Zmiany, jakie niesie polskiej wsi przynale¿noœæ do Unii Europejskiej, wpisuj¹ siê w seriê zmian, jakie dokonuj¹ siê na polskiej wsi z prze³omu lat 1970/1980 oraz zmian, bêd¹cych efektem systemowej transformacji, zapocz¹tkowanej przez prze³om 1989 roku. Patrz¹c z takiej perspektywy, wieœ jawi siê jako przestrzeñ dyna-miczna, a dokonuj¹ce siê zmiany mo¿na podzieliæ na trzy rodzaje. S¹ to wiêc zmiany, które wpisuj¹ siê w dotychczasowe procesy, zmiany, które dotychczasowe procesy koryguj¹, oraz te, które nowe procesy zaczynaj¹. Rozwa¿ania dziel¹ siê na dwie czêœci. W pierwszej uka-zany jest wp³yw cz³onkostwa na d³ugookresowe, ju¿ uprzednio istniej¹ce procesy zmian: spowolnienie deruralizacji wsi i dualizacji rolnictwa, przyspieszenie dezagraryzacji oraz re-stratyfikacji wsi. W drugiej wskazane s¹ obszary, na których pojawiaj¹ siê zjawiska nowe, przede wszystkim w œwiadomoœci spo³ecznej (optymizm, ambiwalentna europeizacja) oraz regulacje, tworz¹ce bazê dla nowej obywatelskoœci wsi.
S³owa klucze: cz³onkostwo w UE, zmiana spo³eczna, proces spo³eczny, deruralizacja,
dezagraryzacja, restratyfikacja, nastroje spo³eczne, ambiwalentna europeizacja
WPROWADZENIE: O Z£O¯ONEJ NATURZE ZMIANY SPO£ECZNEJ Rzeczywistoœæ spo³eczna, ta, która nas otacza i w której ¿yjemy, ma dwoist¹ naturê. Sk³ada siê ze statyki i dynamiki spo³ecznej, trwania oraz zmiany. Dyna-mika i id¹ce za ni¹ zmiany maj¹ ró¿ne nasilenie. Cech¹ spo³eczeñstw nowocze-snych i ponowoczenowocze-snych jest ogromne przyspieszenie tempa zmian: zmiany w sposobach produkcji i w stylu ¿ycia ludzi zachodz¹ wielokrotnie w ci¹gu jed-nego pokolenia, co dla ¿ycia spo³eczjed-nego ma tak¿e negatywne konsekwencje. WIEŒ I ROLNICTWO, NR 2 (143) 2009
1 Autorka jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail:
m.halamska@uw.edu.pl).
2G³ówne tezy tego artyku³u zosta³y przedstawione na miêdzynarodowej konferencji „Rolnictwo
i obszary wiejskie – 5 lat po akcesji Polski do Unii Europejskiej” (Warszawa, 28–29 kwietnia 2009 r.) w referacie Zmiany polskiej wsi w 5 lat po akcesji.
Tradycyjn¹, bez ma³a definicyjn¹ cech¹ wsi by³o wolniejsze zachodzenie zmian, co wynika³o z cech kultury ch³opskiej. I ten wp³yw na tyle, na ile silna jest kul-tura ludowa, ci¹gle na wsi istnieje. Zmiany spo³eczne zachodz¹ tu wolniej ni¿ w mieœcie.
Dynamika spo³eczna ma zmienny rytm, raz zwalnia, raz przyspiesza. Znaczne przyspieszenie przemian nastêpuje w Polsce na prze³omie lat siedem-dziesi¹tych i osiemsiedem-dziesi¹tych, a ich korelatem jest kryzys ekonomiczny i spo-³eczny. Gwa³town¹ zmianê kulturow¹ przynosi prze³om polityczny 1989 roku, który owocuje przemianami w wielu dziedzinach ¿ycia spo³ecznego przez ca-³¹ nastêpn¹ dekadê. Nastêpn¹ wyraŸn¹ cezur¹ jest wejœcie Polski do Unii Eu-ropejskiej w 2004 roku. Przedmiotem naszego zainteresowania s¹ zmiany, ja-kie nast¹pi³y na wsi po tym w³aœnie 2004 roku. Jeœli jednak przyjrzymy siê na-turze cezury 2004 roku, to oka¿e siê, ¿e nie jest to cezura ostra. Przygotowa-nia i oczekiwaPrzygotowa-nia na akcesjê mamy ju¿ od momentu stowarzyszePrzygotowa-nia z UE, kie-dy dokonany zostaje ca³y system regulacji prawnych, zmieniaj¹cych regu³y ¿y-cia spo³ecznego, na wieœ p³yn¹ programy i œrodki pomocowe, a ludzie w po-dejmowanych decyzjach bior¹ pod uwagê przysz³e cz³onkostwo. Jeœli zmianê spo³eczn¹ zdefiniujemy podrêcznikowo, to najogólniej jako ró¿nicê miêdzy stanem systemu spo³ecznego w jednym momencie (t1) i stanem tego systemu w innym momencie (t2), to problematyczne jest wyznaczenie owego momen-tu t1. Cz³onkostwo w UE oddzia³ywa³o ju¿ znacznie wczeœniej na przemiany polskiej wsi, 2004 rok jest tylko dat¹ umown¹. Dodatkowym problemem jest brak odpowiednich badañ przeprowadzonych w³aœnie w tych dwóch momen-tach. Gdy mówimy na przyk³ad „tak jest teraz”, w istocie rzeczy pos³ugujemy siê danymi z lat poprzednich – 2007, 2008 roku.
Nie tylko intelektualnym, ale i praktycznym wyzwaniem jest jednak próba odpowiedzi na pytanie, jaka by³a si³a i natura oddzia³ywania cz³onkostwa w UE na przemiany, jaka by³a jego si³a sprawcza zmian. I dalej – czy zmiany, jakie ob-serwujemy, s¹ tylko efektem tego cz³onkostwa? Wobec tego, co powiedziano wy¿ej, trudno by³oby tu daæ jednoznacznie pozytywn¹ odpowiedŸ, gdy¿ nauki spo³eczne, wobec wp³ywu wielu czynników wywo³uj¹cych zmiany, rzadko po-s³uguj¹ siê wyjaœnieniami przyczynowo-skutkowymi. Bêdziemy wobec tego mówiæ raczej o cz³onkostwie w UE jako korelacie zmian spo³ecznych, zacho-dz¹cych na wsi, a nie ich jedynej przyczynie. Uwagi na ten temat zosta³y podzie-lone na dwie czêœci. Pierwsza obejmuje rozwa¿ania nad wp³ywem cz³onkostwa na d³ugookresowe, ju¿ uprzednio istniej¹ce procesy, druga zaœ wskazuje obsza-ry, na których zaobserwowaæ mo¿na nowe zjawiska.
D£UGOOKRESOWE PROCESY PRZEMIAN POLSKIEJ WSI: KON-TYNUACJA, ZATRZYMANIE CZY ODWRÓCENIE TENDENCJI?
Nie ma rzeczywistoœci spo³ecznej absolutnie stabilnej, choæ mog¹ – jak w przypadku wsi – przez wieki dominowaæ procesy trwania nad procesami zmian. Zachodz¹ na niej ró¿norodne, wolniejsze lub szybsze zmiany, z których czêœæ uk³ada siê w pewne ukierunkowane sekwencje, powi¹zane w sposób
przy-czynowo-skutkowy: procesy spo³eczne. W doœæ d³ugiej – choæ nie zawsze takiej samej – perspektywie czasowej na wsi polskiej zachodz¹ cztery wielkie proce-sy, zmieniaj¹ce jej oblicze: deruralizacja, dezagraryzacja, dualizacja spo³ecz-nych struktur produkcji w rolnictwie oraz restratyfikacja.
Deruralizacja
Jest to proces odnosz¹cy siê do ca³ego spo³eczeñstwa, a polegaj¹cy na stop-niowym kurczeniu siê udzia³u populacji wiejskiej w ca³ej populacji narodowej. W 2002 roku, wed³ug Narodowego Spisu Powszechnego ludnoœæ wsi liczy³a 14 619,7 tys. osób, co stanowi³o 38,2% ludnoœci kraju. W okresie 2002–2007, mimo spadku liczby ludnoœci kraju, liczba ludnoœci wiejskiej zwiêkszy³a siê i wynosi³a 14 799 tys., co stanowi³o 38,8% ludnoœci ogó³em. Jest to jeden z naj-wy¿szych wskaŸników w Unii Europejskiej3. Taki udzia³ ludnoœci wiejskiej osi¹gnê³a Polska w wyniku trwaj¹cej ca³y XX wiek deruralizacji: w latach 1910–1913 udzia³ ludnoœci wiejskiej na ziemiach polskich szacowany jest na 71,7%, w latach 1939–1941 – na 63,1%. Po wojennych migracjach i zmianach terytorialnych udzia³ ludnoœci wiejskiej wynosi w 1946 roku 66% i potem jej udzia³ systematycznie choæ wolno spada: w 1960 roku – do 51,7%, w 1970 – do 47,7%, w 1980 – do 41,3%, a w 1990 – do 38,2% [Frenkel 2004]. Od tego mo-mentu proces deruralizacji zostaje w zasadzie zahamowany: przez ca³¹ dekadê lat dziewiêædziesi¹tych udzia³ ludnoœci wiejskiej utrzymuje siê na podobnym, przekraczaj¹cym nieznacznie 38% poziomie, co potwierdza NSP w 2002 roku. Od 2002 do 2007 roku liczba ludnoœci wiejskiej roœnie o ponad 120 tys. na sku-tek zmniejszenia liczby ludnoœci kraju a¿ o 0,6 p.proc. i obserwujemy, na razie w krótkim czasie, proces reruralizacji, który jednak ma ambiwalentny charakter.
Wa¿ne s¹ bowiem elementy, sk³adaj¹ce siê na proces zmian populacji wiej-skiej. „W ujêciu demograficzno-bilansowym zmiany absolutnej liczby ludnoœci wiejskiej stanowi¹ wypadkow¹ dzia³ania trzech grup czynników: ruchu natural-nego ludnoœci wiejskiej, migracji wewnêtrznych miêdzy miastem a wsi¹ oraz migracji zagranicznych ludnoœci wiejskiej, zmian w podziale administracyjnym kraju na miasta i wieœ” [Frenkel 2005, s. 17] – tabela 1.
TABELA 1. Bilans ludnoœci wiejskiej w latach 1991–2007 [tys. osób]
Wyszczególnienie 1991–2000 2000–2003 2004–2007
Zmiany liczby ludnoœci 199,0 93,0 122,0
Elementy zmian:
Przyrost naturalny 456,3 48,1 29,2
Saldo migracji wieœ – miasto na pobyt sta³y –364,2 58,7 157,2 Saldo migracji zagranicznych na pobyt sta³y –17,1 –13,1 –22,8
Zmiany podzia³u administracyjnego –103,0 –77,0a
aDla ca³ego okresu 2000–2007.
rod³o: Frenkel [2005, s. 75, 2008, s. 177], Rocznik demograficzny [2008].
3Wœród „starych” pañstw cz³onkowskich wy¿szymi wskaŸnikami legitymowa³y siê tylko Irlandia
Po okresie wysokiego ujemnego salda migracji wieœ – miasto tendencja ta s³abnie od 1980 roku. Rok 2000 przynosi odwrócenie tej tendencji: na wsi ma-my dodatnie saldo migracji wewnêtrznych. Pojawiaj¹ siê jednak migracje zagra-niczne, w tym tak¿e na d³ugotrwa³y pobyt czasowy, co do których istniej¹ tylko szacunki. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e w 2007 roku poza granicami kraju przebywa-³o okoprzebywa-³o 2 mln Polaków, z czego okoprzebywa-³o 30% to mieszkañcy wsi. Izas³aw Frenkel s¹dzi, ¿e gdyby przyj¹æ tak rygorystyczne kryterium, jakim pos³uguj¹ siê NSP, tzn. liczyæ tylko osoby faktycznie przebywaj¹ce w miejscu zamieszkania, to „...absolutna liczba ludnoœci wiejskiej w 2007 roku by³aby nie wiêksza, a mniej-sza ni¿ w 2000 roku” [Frenkel 2008, s. 181]. Wa¿na jest tak¿e wewnêtrzna dyna-mika procesu: po akcesji do UE rysuj¹ce siê wczeœniej tendencje mobilnoœci prze-strzennej, a wiêc migracje z miasta na wieœ oraz migracje zagraniczne nasilaj¹ siê.
Procesy demograficzne, tak¿e procesy mobilnoœci przestrzennej, które le¿¹ u podstaw deruralizacji kraju, to procesy, które nie zmieniaj¹ siê szybko. Piêcio-letnie cz³onkostwo w UE nie zmieni³o kierunku tych procesów, a jedynie wzmocni³o tendencje rysuj¹ce siê ju¿ od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. Zmiana roli poszczególnych czynników sk³adaj¹cych siê na bilans ludnoœci, w tym roli migracji zagranicznych, oznacza tak¿e poszerzenie perspektywy ana-lizy, która z krajowej, staje siê europejsk¹.
Dezagraryzacja
Jest to proces kurczenia siê agrarnoœci, czyli istotnego wp³ywu rolnictwa na gospodarkê i rolników na spo³eczeñstwo. Tak¿e na gospodarkê i spo³eczeñstwo wiejskie. Ten proces mo¿emy obserwowaæ od pocz¹tku XX wieku, kiedy jego najczêœciej spotykane miary: udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB oraz ludnoœci zatrudnionej w rolnictwie, systematycznie malej¹4.
Szczególnej dynamiki nabra³ ten proces po 1990 roku. W 1992 roku jego udzia³ wynosi³ 7,2%, w 1996 – 6,2%, w 2002 – 3,1%, w 2004 – 4,1%, w 2008 – oko³o 4%5. Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB po wejœciu Polski do UE stabilizuje siê na poziomie oko³o 4%. Inn¹ miar¹ agrarnoœci spo³e-czeñstwa i wsi jest odsetek zatrudnionych w rolnictwie czy te¿ odsetek utrzymuj¹cych siê z rolnictwa, s³owem – odsetek populacji kraju lub wsi w istotny sposób zwi¹zanych z rolnictwem. Tu jednak napotykamy na pe-wien problem, poniewa¿ ró¿nice w szacunkach, okreœlaj¹cych udzia³y popu-lacji z ró¿nych racji zwi¹zanej z rolnictwem, s¹ znaczne.
Trudnoœci z okreœleniem agrarnoœci wsi i spo³eczeñstwa polskiego wynikaj¹ z ró¿nych kryteriów, wed³ug których definiowana jest rolniczoœæ. I tak w NSP w 2002 roku wyró¿nia siê tu kategoriê ludnoœci rolniczej, tzn. ludnoœci w gospo-darstwach domowych z u¿ytkownikiem gospodarstwa rolnego, co przecie¿ nie oznacza, ¿e s¹ to rolnicy. Tak rozumiana ludnoœæ rolnicza stanowi³a 27,4% lud-noœci Polski i 71,5% ludlud-noœci wsi. Ale zwi¹zki z rolnictwem mo¿na okreœliæ
tak-4Warto odnotowaæ, ¿e jednoczeœnie te wskaŸniki s¹ czêsto u¿ywane jako miary rozwoju
spo³ecz-no-gospodarczego kraju.
5By³oby rzecz¹ interesuj¹c¹ ukazanie, jak du¿y jest to udzia³ w PKB wytworzonym na obszarach
¿e w inny sposób: poprzez pracê w gospodarstwie albo dochody z rolnictwa. Za-siêg agrarnoœci bêdzie inny. Wiêcej, bêdzie on inny tak¿e w obrêbie poszczegól-nych kryteriów, w zale¿noœci od ich mniejszej czy wiêkszej restrykcyjnoœci6.
Pojêcie „agrarnoœci” jest nieostre, p³ynne, co oznacza, ¿e mo¿emy j¹ zawrzeæ tylko w pewnych granicach: maksymalnej oraz minimalnej. Dobrze ilustruj¹ to da-ne na temat zwi¹zków z rolnictwem poprzez dochody. Z pracy w rolnictwie utrzy-muje siê oko³o 7% ludnoœci Polski i (17% ludnoœci wiejskiej), lecz jeœli pod uwa-gê weŸmie siê utrzymuj¹cych siê tak¿e z rent i emerytur rolniczych, to ten udzia³ wzroœnie do oko³o 15% w skali kraju (i 38% na wsi). Niezale¿nie jednak od tego, jakim pos³ugiwalibyœmy siê kryterium, analiza ukazuje kurczenie siê agrarnoœci czy inaczej – proces dezagraryzacji. Dynamika tego procesu nabiera tempa w okresie transformacji. Rytm dezagraryzacji odnotowuj¹ statystyki, sonda¿e, ba-dania socjologiczne. Wed³ug tych ostatnich, udzia³ dwóch kategorii, to jest w³aœci-cieli gospodarstw i robotników rolnych, w strukturze spo³ecznej Polski sukcesyw-nie maleje, co wykazuj¹ badania z okresu 1982–2002. Prze³omowe znaczesukcesyw-nie mia-³y tu pierwsze lata rozwoju gospodarki rynkowej, kiedy kategoria rolników – u¿yt-kowników gospodarstw zmniejszy³a siê z 23,5 do 12,2% [Domañski 2004, s. 218].
Proces dezagraryzacji postêpuje tak¿e po 2000 roku. Dynamikê tego procesu za Izas³awem Frenklem mo¿emy szczegó³owo przeœledziæ na podstawie danych BAEL (tabela 2). Miêdzy 2000 a 2007 rokiem udzia³ pracuj¹cych w rolnictwie spad³ o 4 p.proc., na wsi – o 10,2 p.proc. Wejœcie do UE oznacza wyraŸne przy-spieszenie procesu: w okresie czterech lat poprzedzaj¹cych œrednioroczne tem-po spadku zatrudnienia w rolnictwie wynosi³o 0,1 p.proc. a na wsi 0,45 p.proc., natomiast po wejœciu dynamika wyraŸnie wzros³a – do 0,75 p.proc. rocznie, a na TABELA 2. Dynamika dezagraryzacji w latach 2000-2007
Pracuj¹cy w rolnictwie
Wyszczególnienie ogó³em w tym na wsi
w tys. % pracuj¹cych w tys. % pracuj¹cych
2000 2715 18,7 2525 45,5
2003 2497 18,3 2301 43,7
2004 2472 17,9 2272 42,5
2007 2239 14,7 2058 35,3
Œrednioroczne tempo spadku
2000–2003 0,1 p.proc. 0,45 p.proc.
2004–2007 0,75 p.proc. 1,8 p.proc.
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Frenkla [2008, s. 191].
6I tak w przypadku: kryterium „posiadanie gospodarstwa rolnego” – „rolniczoœæ” Polski wahaæ
siê bêdzie od 22% gospodarstw domowych, w sk³ad których wchodzi u¿ytkownik jakiegoœ darstwa rolnego, do 6,8% gospodarstw domowych, w sk³ad których wchodzi u¿ytkownik gospo-darstwa rolnego wiêkszego ni¿ 1 ha i produkuj¹cego g³ównie na rynek; „praca w rolnictwie” – od 32,2% wnosz¹cych jakikolwiek wk³ad pracy do gospodarstwa rolnego do 11,6% pracuj¹cych sta-le lub wy³¹cznie w gospodarstwie w wymiarze wiêkszym ni¿ 3 godziny dziennie; „dochody” – od 17,9% ludnoœci osi¹gaj¹cej jakiekolwiek dochody z pracy w rolnictwie lub pochodne tego faktu do 7,2% ludnoœci osi¹gaj¹cej dochody g³ównie z aktualnej pracy w rolnictwie [Halamska 2005].
wsi do 1,8 p.proc. Potwierdzaj¹ to inne dane BAEL: w 2007 roku wœród ludno-œci wiejskiej w wieku 15 lat i wiêcej ludnoœæ rolnicza stanowi³a tylko 46%, choæ w 2003 roku by³o jej jeszcze 51%. Tê tendencje potwierdzaj¹ wyniki reprezen-tacyjnych badañ ankietowych: w 2007 roku gospodarstwa domowe na wsi po-siadaj¹ce gospodarstwo rolne stanowi³y po raz pierwszy mniejszoœæ.
Trzeba te¿ wzi¹æ pod uwagê fakt, ¿e dezagraryzacja jako proces mo¿e byæ rozpatrywana co najmniej w dwóch wymiarach: obiektywnym i subiektywnym. Ten pierwszy jest analizowany na poziomie takich faktów, jak zatrudnienie w rolnictwie czy dochody z rolnictwa, drugi zaœ na poziomie œwiadomoœci ³ecznej, czego przejawem jest identyfikacja z rolniczoœci¹ i „agrarystyczny” spo-sób postrzegania œwiata. Te dwa wymiary procesu dezagraryzacji maj¹ odmien-n¹ dynamikê, a procesy w sferze œwiadomoœci zachodz¹ ze znacznym opóŸnie-niem w stosunku do procesów opisywanych przez wskaŸniki ekonomiczne. Dualizacja rolnictwa
Jest to specyficzny, przebiegaj¹cy wed³ug biegunowego wzoru proces zmian struktur produkcyjnych w rolnictwie. Nie jest to tylko „techniczny” proces zmian struktury obszarowej gospodarstw, gdy¿ proces ten ma obszerny kontekst spo³eczny i konsekwencje podobnej natury. W pocz¹tkach XX wieku francuski historyk Marc Bloch wykaza³, ¿e struktura rolna jest zwierciad³em gospodarczej i spo³ecznej historii kraju. Patrz¹c na polskie rolnictwo, odnajdujemy g³êbokie bruzdy przez ni¹ wyryte. Ró¿nice regionalne przypominaj¹ o XIX-wiecznych rozbiorach i XX-wiecznych zmianach granic. Czterdziestopiêcioletni epizod re-alnego socjalizmu te¿ zostawi³ swoje œlady w postaci specyficznych form orga-nizacji produkcji, specyficznie ukszta³towanego otoczenia rolnictwa, specyficz-nych mechanizmów funkcjonowania prywatnego rolnictwa w centralnie stero-wanej gospodarce socjalistycznej. Zapocz¹tkowana w 1989 roku transformacja systemowa rozpoczê³a w rolnictwie seriê zmian o ró¿nym charakterze. Szcze-gólnie wa¿ne by³y dwie ich serie: w strukturze w³asnoœci ziemi i w³adania ni¹ oraz w strukturze gospodarstw rolnych i sposobach ich funkcjonowania.
W dekadzie lat dziewiêædziesi¹tych istotne zmiany nast¹pi³y w strukturze w³asnoœci i w³adania ziemi¹. Najwiêksze zmiany zasz³y w sektorze pañstwo-wych gospodarstw rolnych, które od 1992 roku by³y prywatyzowane. Na bazie niegdysiejszych pañstwowych gospodarstw rolnych, poprzez sprzeda¿ lub dzier¿awê, powsta³y gospodarstwa prywatne, choæ nie s¹ to jeszcze struktury w pe³ni ustabilizowane. Tylko niewielka czêœæ u¿ytków rolnych – 933,5 tys. ha, to jest 5,5% – by³a zagospodarowana przez sektor publiczny. Wchodz¹c do UE, struktura w³adania u¿ytków rolnych mia³a ju¿ wyraŸny zarys, a praktycznie ca-³e rolnictwo polskie jest rolnictwem prywatnym. Gospodarstwa sektora prywat-nego w 2002 roku u¿ytkowa³y 15 965,8 tys. ha, to jest 94,5% u¿ytków rolnych kraju, a u¿ytkownikiem dominuj¹cym by³y indywidualne gospodarstwa rolne, gospodaruj¹ce na 87,9% u¿ytków rolnych kraju. Indywidualne gospodarstwa rolne podlegaj¹ przy tym nieustannym zmianom, o zmiennym rytmie i zakre-sie. Pierwsza wyraŸnie rysuj¹ca siê tendencja to sta³y, chocia¿ wolny, spadek liczby gospodarstw, co poci¹ga za sob¹ zmiany ich struktury obszarowej.
Ten powolny spadek wystêpowa³ ju¿ w okresie 1950–1988, kiedy to odnotowu-jemy ubytek 434,8 tys., to jest 14,6% gospodarstw. Rytm zmian struktury obsza-rowej zwiêksza siê miêdzy 1988 a 2002 rokiem. Znika oko³o 216 tys. gospo-darstw, to jest oko³o 10% [Halamska 2007a].
Od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych obserwujemy tak¿e inny proces: od-chodzenia pewnych gospodarstw od produkcji towarowej, a tak¿e w ogóle od produkcji rolnej jako takiej. Rolnictwo wyraŸnie rozpada siê na dwa bloki: rolniczych gospodarstw towarowych i gospodarstw prowadzonych czy tylko istniej¹cych z innych wzglêdów. Oznacza to, ¿e gospodarstwa te funkcjonu-j¹ wed³ug dwóch odmiennych modeli agrarnych. Dwie serie zmian – doty-cz¹cych integracji z rynkiem oraz zmian obszaru gospodarstwa, wspó³graj¹ ze sob¹. Zwi¹zki z rynkiem umacniaj¹ przede wszystkim gospodarstwa naj-wiêksze i ekonomicznie najsilniejsze, d¹¿¹c do ponaj-wiêkszenia obszaru, ma-j¹tku gospodarstwa i intensywnoœci produkcji, gospodarstwa znajduj¹ce siê na „wznosz¹cych siê trajektoriach”. Na drugim biegunie mamy os³abienie zwi¹zków z rynkiem i odchodzenie od komercyjnej logiki funkcjonowania, co obserwujemy przede wszystkim w gospodarstwach drobnych, które upraszczaj¹ i ograniczaj¹ produkcjê oraz d¹¿¹ do redukcji obszaru. To go-spodarstwa sytuuj¹ce siê na „schy³kowych trajektoriach”, ulegaj¹ce margi-nalizacji.
Jakie korekty do tego procesu wprowadza okres poakcesyjny? Zilustrujmy to dynamik¹ zmian struktury gospodarstw miêdzy 1996 a 2002 oraz 2003 i 2007 rokiem (tabela 3). Liczba gospodarstw systematycznie spada, a dynamika tego spadku jest wyraŸnie wy¿sza po 2003 roku. Imponuj¹ca jest dynamika spadku gospodarstw najmniejszych, spada tak¿e liczba gospodarstw drobnych (1–5 ha), gdzie obserwujemy zmianê tendencji, gdy¿ do 2002 roku liczba tych gospo-darstw ros³a. Roœnie grupa gospogospo-darstw du¿ych, powy¿ej 20 ha (zajmuj¹ca 55,3% UR, choæ tempo jej wzrostu s³abnie. Wewn¹trz tej ostatniej grupy zacho-dz¹ specyficzne zmiany: obszar u¿ytków rolnych w latach 2002–2007 pozosta-je praktycznie bez zmian, natomiast nastêpuj¹ przemieszczenia wewnêtrzne: najwiêksze gospodarstwa – powy¿ej 50 ha, trac¹ oko³o 250 tys. ha (5,5%) swej powierzchni w 2002 roku na rzecz gospodarstw 20–50 ha [Poczta 2008].
Czy oznacza to zak³ócenia w przebiegaj¹cym do tej pory, bez ma³a modelo-wo, procesie dualizacji rolnictwa? Wiele na to wskazuje, poniewa¿ s³abnie tem-po wzrostu gostem-podarstw najwiêkszych i nastêpuje tem-powrót niektórych drobnych gospodarstw do produkcji rolnej, której uprzednio zaniecha³y. To ostatnie zjawi-sko zapewne trzeba wi¹zaæ z dop³atami bezpoœrednimi. Zahamowanie wzrostu gospodarstw najwiêkszych, a przede wszystkim wzrostu udzia³u ziemi w ich w³adaniu jest jednak skutkiem wyczerpania siê reprywatyzowanej ziemi pope-geerowskiej, co oznacza, ¿e proces ten bêdzie przebiega³ albo znacznie wolniej, albo te¿ zostanie zahamowany.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e w rolnictwie polskim dokonuj¹ siê systematyczne, acz powolne zmiany, a jego ró¿ne struktury produkcyjne usi³uj¹ znaleŸæ optymal-ne miejsce w nowej rzeczywistoœci ekonomiczoptymal-nej. Proces dualizacji rolnictwa pol-skiego ju¿ nast¹pi³. Mamy niewielk¹ grupê gospodarstw – przedsiêbiorstw
TABELA 3. Dynamika zmian struktury gospodarstw w latach 1996–2007
Wyszczególnienie 1996 2002 2007
Stan liczebny [tys.]
Gospodarstwa rolne 3066,5 2933,2 2579,2
w tym bez dzia³alnoœci rolniczej 303,1 755,6 188,2
do 1 ha 1019,7 977,1 771,1 1–5 ha 1130,0 1146,9 1036,9 5–20 ha 828,0 693,5 644,3 20 i wiêcej 88,4 115,8 126,8 Dynamika 1996 rok = 100 Gospodarstwa rolne 100 95,7 84,1
w tym bez dzia³alnoœci rolniczej 100 249,3 62,1
do 1 ha 100 95,8 75,6
1–5 ha 100 85,7 80,3
5–20 ha 100 83,4 77,9
20 i wiêcej 100 131,0 143,4
Dynamika œrednioroczna [p.proc.]
1996–2002 2003–2007
Gospodarstwa rolne 100 (–07) (–1,2)
w tym bez dzia³alnoœci rolniczej 100 (+25) (–37,4)
do 1 ha 100 (–0,7) (–4,9)
1–5 ha 100 (–0,25) (–1,9)
5–20 ha 100 (+2,9) (–1,1)
20 i wiêcej 100 (+5,2) (+2,5)
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Dzuna [2008, s. 98].
rynkowych i o wiele liczniejsz¹ grupê drobnych, quasi-gospodarstw ch³opskich, spo¿ywczych, socjalnych, „gospodarstw na prze¿ycie” i gospodarstw pomagaj¹-cych prze¿yæ. Dalsza rola tych gospodarstw zale¿y od tego, czy polityka trakto-waæ je bêdzie jako specyficzne struktury socjalne czy te¿ jako aktywny element nowego rozwoju wiejskiego.
Restratyfikacja
Jest to proces zmian struktury spo³ecznej wsi, przynosz¹cy tak¿e zmiany hierarchii warstwowych w jej obrêbie. To równie¿ proces trwaj¹cy od dawna, od czasu, gdy proporcje ludzi utrzymuj¹cych siê z rolnictwa zaczê³y maleæ. Znacz¹cy dla zmian by³ okres PRL – ekstensywnej industrializacji, której nie towarzyszy³a urbanizacja. Wielokrotnie opisywane zró¿nicowanie struktury spo³ecznej wsi sta³o siê faktem, a emblematycznym efektem tego procesu sta-³a siê liczna grupa ch³opów – robotników. W okresie transformacji systemowej obserwujemy zanikanie tej grupy. Wed³ug obliczeñ Andrzeja Kalety, w 1975 roku mieliœmy 30% rolników dwuzawodowych, w 2002 – tylko 5% [Kaleta 2005]. Równolegle pojawia siê drugi mechanizm – mechanizm wielozawodo-woœci, polegaj¹cy na szukaniu dodatkowych dochodów zarówno przez ludnoœæ rolnicz¹, jak i nierolnicz¹. Wynika to z tzw. wielofunkcyjnego rozwoju wsi (lo-kalizacja ró¿nej drobnej wytwórczoœci oraz us³ug) oraz wielofunkcyjnoœci rol-nictwa, maj¹cego pe³niæ nie tylko produkcyjne funkcje. Trzecim
mechani-zmem o bardzo donios³ych konsekwencjach jest kurczenie siê grupy rolników. To kurczenie na dwa wymiary: fizyczny, przejawiaj¹cy siê zmniejszeniem bez-wzglêdnego i bez-wzglêdnego wk³adu w strukturê spo³eczn¹, oraz symboliczny, polegaj¹cy na tym, ¿e rolnik odarty z mitu ¿ywiciela narodu przestaje byæ cen-traln¹ figur¹ wsi7.
Skoncentrujemy siê tutaj na przedstawieniu zmian sk³adu spo³eczno-zawo-dowego wsi spo³ecznej, struktury wykszta³cenia oraz dochodów.
Najogólniej rzecz bior¹c, ludnoœæ wiejsk¹ mo¿na podzieliæ na ludnoœæ rolni-cz¹ i nierolnirolni-cz¹, która zaczyna dominowaæ w strukturze. Wed³ug sukcesywnych badañ CBOS, w 1999 roku 37% wiejskich gospodarstw domowych nie posiada-³o ziemi, w 2002 roku byposiada-³o ich 34%, w 2007 roku – 60,2% [Radziejowska 2008a, CBOS]. Jest to zapewne zachowanie werbalne, oddaj¹ce zmiany w œwia-domoœci spo³ecznej, gdy¿ trudno uwierzyæ w zmianê o 26 p.proc. w ci¹gu zale-dwie 5 lat. Potwierdza to zreszt¹ liczba istniej¹cych gospodarstw rolnych, któ-rych w statystykach w 2007 roku by³o ci¹gle 2579 tys.8, a ich liczba od 2002
ro-ku zmala³a o ponad 350 tys. (tabela 3). Dane z lat 2003–2007, pochodz¹ce z re-prezentatywnych badañ ankietowych, potwierdzaj¹ kurczenie siê kategorii za-wodowych zwi¹zanych z rolnictwem, wzmocnienie kategorii utrzymuj¹cych siê z pracy poza rolnictwem, spadek udzia³u emerytów i rencistów (tabela 4). To le-dwie rysuj¹ce siê tendencje, ale nadszed³ czas, ¿e wieœ przestaje byæ definiowa-na przez rolnictwo i rolników.
TABELA 4. Struktura gospodarstw domowych na wsi wed³ug grup spo³eczno-ekonomicznych w latach 2003–2007 [%]
Grupa spo³eczno-ekonomiczna 2003 2005 2007
Pracownicy 28,7 30,2 36,0
Rolnicy 11,3 11,7 12,0
Pracownicy u¿ytkuj¹cy gospodarstwo rolne 11,3 10,2 8,5
Emeryci i renciœci 39,4 38,0 35,1
Pracuj¹cy na w³asny rachunek 5,1 4,8 4,6
Utrzymuj¹cy siê z niezarobkowych Ÿróde³ 4,2 5,0 3,7
N – wielkoœæ próby wiejskiej 1328,00 1280,00 1879,00
% próby ogólnopolskiej 32,97 32,87 33,96
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Diagnozy spo³ecznej [2003, 2005, 2007].
Nowa postaæ struktury spo³ecznej, charakterystycznej dla spo³eczeñstwa po-nowoczesnego, jest w trakcie wykluwania siê (tabela 5). Ilustruj¹ to badania CBOS Jak nam siê ¿yje z 2007 roku9. Wraz z kurczeniem siê grupy rolników 7Wed³ug badañ nad hierarchi¹ zawodów, w 2006 roku plasuje siê on ci¹gle na wysokim, pi¹tym
miejscu.
8Gdyby owe 2500 tys. gospodarstw pomno¿yæ przez przeciêtnie 3 osoby w gospodarstwie
do-mowym, to gospodarstw domowych z gospodarstwem rolnym by³oby na wsi ci¹gle wiêcej ni¿ po³owa.
9 Na licznej, bo wynosz¹cej 38 866 losowej próbie doros³ych Polaków. Próba wiejska liczy³a
i robotników na wsi przestaj¹ dominowaæ kategorie zwi¹zane z prac¹ fizyczn¹, stanowi¹c w sumie 1/4 populacji mieszkaj¹cej na wsi, co zapewne bêdzie mia³o wp³yw na zmianê systemu wartoœci ludnoœci wiejskiej.
TABELA 5. Hipotetyczna struktura spo³eczno-zawodowa wsi w 2007 roku
Autoidentyfikacja z proponowana grup¹ % Nowe (hipotetyczne) grupy
spo³eczno-zawodow¹ stratyfikacyjne
Wieœ 100,0
Rolnicy indywidualni i pomagaj¹cy 13,0 Rolnicy cz³onkowie rodzin
Kadra kierownicza, specjaliœci, zawody twórcze, 4,0 Nowa klasa œrednia kierownicy
W³aœciciele prywatnych firm, sklepów, ajenci 3,0 Stara klasa œrednia
Pracownicy administracyjno-biurowi, 7,0 Wy¿sza kategoria pracowników
specjaliœci ni¿szego szczebla fizyczno-umys³owych
Pracownicy fizyczno-umys³owi, 8,0 Ni¿sza kategoria pracowników
pracownicy sklepów, listonosze fizyczno-umys³owych
Emeryci i renciœci 27,0 Emeryci i renciœci
Robotnicy wykwalifikowani 11,0 Robotnicy wykwalifikowani
Robotnicy niewykwalifikowani 6,0 Robotnicy niewykwalifikowani
Bezrobotni 9,0 „Przejœciowa grupa transformacyjna”
Inne: uczniowie i studenci, gospodynie domowe 12,0 Inne ród³o: Fedyszak-Radziejowska [2008, s. 62] i opracowanie w³asne.
Pojawia siê doœæ liczna kategoria pracowników fizyczno-umys³owych, zwi¹za-nych z szeroko pojmowana sfer¹ us³ug, oraz – na razie „cienka” – warstwa tzw. klasy œredniej. Tu warto odnotowaæ doœæ liczn¹ obecnoœæ tzw. nowej klasy œred-niej.
Struktura spo³eczna wsi jest w trakcie zmiany, dokonuje siê jej restratyfika-cja. Pojawiaj¹ siê w niej „przejœciowe grupy transformacyjne” o niejasnej, am-biwalentnej pozycji w strukturze10. Tak¹ grup¹ s¹ bezrobotni, ³¹cznie z „zawo-dowymi bezrobotnymi” – grupa, której wielkoœæ zmienia siê wraz z koniunktu-r¹ gospodarcz¹ (na któkoniunktu-r¹ ma oczywiœcie wp³yw obecnoœæ w UE) oraz której czêœæ pracuje w tzw. szarej strefie. Drug¹ tak¹ grup¹ s¹ „quasi-ch³opi” – grupa u¿ytkowników drobnych gospodarstw rolnych, którzy gros dochodów czerpi¹ ze Ÿróde³ pozarolniczych, dla których jednak posiadanie gospodarstwa rolnego jest
10Odwo³ano siê tu do koncepcji Artana Fugi, który stwierdza, ¿e to grupy, znajduj¹ce siê w pó³
drogi miêdzy miastem a wsi¹. „...s¹ spo³eczno-kulturowym produktem transformacji, a w konse-kwencji s¹ niestabilne, p³ynne, otwarte na inne grupy w trakcie konstytuowania siê i rozpadu. To jednoczeœnie grupy „same w sobie” i w trakcie stawania siê kimœ innym, tzn. w trakcie uto¿samia-nia siê z innymi grupami bardziej stabilnymi i bardziej tradycyjnymi. S¹ to wiêc grupy w trakcie przekszta³cania siê, dynamiczne, kipi¹ce energi¹, posiadaj¹ce podwójn¹ lub potrójn¹ to¿samoœæ spo³eczn¹ w trakcie tworzenia siê. Jest oczywiste, ¿e nie maj¹ one wyraŸnie zakreœlonych granic, a ich zasiêgi czêsto pokrywaj¹ siê. Status spo³eczny jednostek, bêd¹cych cz³onkami tych grup, jest prowizoryczny, a same jednostki ³atwo mog¹ te grupy opuœciæ i zintegrowaæ siê z innymi grupa-mi” [Fuga 2007, s. 377]. Jako przyk³ady takich grup w Albanii Fuga podaje: ch³opów – emigran-tów, ch³opów – nowych mieszczuchów, wiejskich handlarzy oraz wirtualnych w³aœcicieli ziemi. Wskazuje na funkcjê tych grup w pojawiaj¹cych siê konfliktach spo³ecznych, rolê w kreowaniu braku spo³ecznej równowagi, a w konsekwencji – stanowi¹cych zagro¿enie dla stabilnoœci insty-tucji spo³ecznych i politycznych.
wa¿nym elementem samoidentyfikacji. Trzeci¹ tak¹ grup¹ s¹ emigranci – za-równo ci, którzy wyjechali na d³ugi okres, jak i stali uczestnicy regularnych mi-gracji sezonowych. Jest to grupa doœæ znaczna, bo o tym, ¿e ktoœ z rodziny pra-cowa³ w 2007 roku za granic¹ w badaniach CBOS w 2007 roku informowa³a prawie co dziesi¹ta rodzina wiejska. Grupa emigrantów wiejskich, najczêœciej czasowych, wyraŸnie wzros³a po wst¹pieniu Polski do UE. Grup tych nie odnaj-dziemy w klasycznych kategoriach, opisuj¹cych strukturê spo³eczn¹, ale ich obecnoœæ jest w spo³ecznej œwiadomoœci zarejestrowana i przek³ada siê na per-cepcjê spo³ecznych hierarchii na wsi.
Drugim wa¿nym czynnikiem restratyfikacji wsi s¹ bardzo szybkie zmiany po-ziomu wykszta³cenia ludnoœci wiejskiej (tabela 6). Szybko roœnie grupa ludzi z wykszta³ceniem œrednim i wy¿szym ni¿ œrednie. Choæ ci¹gle najpowszechniej-sze jest wykszta³cenie podstawowe (gimnazjalne, podstawowe i ni¿najpowszechniej-sze – 36,5%), ju¿ co trzeci mieszkaniec wsi legitymuje siê wykszta³ceniem œrednim i wy¿szym ni¿ œrednie.
TABELA 6. Struktura wykszta³cenia mieszkañców wsi w latach 1988–2007 [%]
Poziom wykszta³cenia 1988 2002 2004 2007
Podstawowe i ni¿szea 60,9 44,0 40,7 36,5
Zasadnicze zawodowe 24,2 29,2 29,4 30,5
Œrednie 13,1 22,4 24,5 25,7
Wy¿sze 1,8 4,3 5,4 7,2
aW 2007 roku: gimnazjalne i ni¿sze. ród³o: Frenkel [2004, 2008].
Po wejœciu do UE ta obserwowana ju¿ od pocz¹tku transformacji tendencja (ani jej si³a) nie uleg³a zmianie. Zmiana struktury wykszta³cenia jest przy tym bardzo wa¿na, gdy¿ wykszta³cenie jest czynnikiem bardzo silnie ró¿nicuj¹cym status spo³eczny, pozycjê materialn¹, a tak¿e wp³ywaj¹cym na opinie, postawy i zachowania. Oznacza to, ¿e na wsi nasil¹ siê te inne, wy³amuj¹ce siê z wiej-skich norm i standardów. Naruszy to z pewnoœci¹ spo³eczn¹ spójnoœæ wsi tym silniej, ¿e na podzia³ wed³ug poziomu wykszta³cenia nak³ada siê podzia³ gene-racyjny – wykszta³cenie zdobywaj¹ ludzie m³odzi.
Wieœ zawsze by³a zbiorowoœci¹ zró¿nicowan¹ maj¹tkowo. Nie inaczej jest i teraz, choæ podstawowe jest zró¿nicowanie miêdzy miastem a wsi¹ – prze-ciêtne dochody na wsi to oko³o 2/3 przeciêtnych dochodów w mieœcie. Po-dobnie jak w ca³ym kraju dochody te rosn¹ – w latach 2005–2007 nieco szybciej ni¿ w poprzednim okresie, a nieco szybszy wzrost dochodów wsi ukazuje lekko malej¹cy dysparytet dochodowy (tabela 7). Zró¿nicowanie do-chodów na wsi (jeœli wzi¹æ wskaŸnik „dochody na jednostkê ekwiwalentn¹”) nie jest wysokie i od 2000 roku utrzymuje siê na podobnym poziomie. Cz³onkostwo w UE przyspieszy³o tempo wzrostu dochodów w ogóle – sil-niej na wsi ni¿ w miastach. Szczególnie du¿e znaczenie mia³a dla poprawy sytuacji dochodowej rolników, co jednak z uwagi na niewielki udzia³ docho-dów z rolnictwa, nie mog³o znacz¹co zawa¿yæ na dochodach wsi. Na
popra-wê sytuacji dochodowej ludnoœci wiejskiej i rolników wskazuje tak¿e kur-czenie siê obszarów ubóstwa w latach 2004–2006. Dochody wsi, czêsto jed-nej rodziny wiejskiej, pochodz¹ z wielu Ÿróde³: w 38% pochodzi³y z pracy najemnej, w 15% – z rolnictwa, w 8% z biznesu pozarolniczego, w 37% – ze œwiadczeñ spo³ecznych i socjalnych [Zegar 2008].
TABELA 7. Ewolucja dochodów na wsi w latach 2003–2007
Wyszczególnienie 2003 2005 2007
Wysokoœæ dochodów na gospodarstwo 1887 2122 2399
domowe [z³]
Dochody wiejskich gospodarstw domowych 90,2 89,6 91,5
(dochody ogó³em = 100)
Zró¿nicowanie decylowe gospodarstw domowych – 4,86 5,13
na jednostkê ekwiwalentn¹ 3,72 3,54 3,41
ród³o: Diagnoza spo³eczna [2003, 2005, 2007], Zegar [2008].
WyraŸnie natomiast wzros³y dochody rolników. Trudno tu znaleŸæ w pe³-ni porównywalne dane, dotycz¹ce tej dynamiki. W cytowanych ju¿ Diagno-zach znajdujemy, ¿e w 2005 roku dochody rolników na jednostkê ekwiwa-lentn¹ wynosi³y 702 z³, wobec 794 z³ na rodzinê wiejsk¹, a w 2007 roku od-powiednio 908 i 914 z³. Miar¹ zmiany, jaka siê tu dokona³a, jest fakt, ¿e przeciêtne dochody rolniczego gospodarstwa domowego, wed³ug Diagnozy spo³ecznej[2007], wynosz¹ 2491 z³ i s¹ wy¿sze nie tylko od dochodów wiej-skiego gospodarstwa domowego (2195 z³), ale te¿ od przeciêtnego gospodar-stwa domowego w Polsce! Oznacza to zmiany w hierarchii zamo¿noœci wsi i poprawê samopoczucia rolników, co odnotowuj¹ badania CBOS [CBOS 2008/89]. Dochody tej grupy s¹ tak¿e najsilniej wœród innych grup gospo-darstw domowych zró¿nicowane (w grupie gospogospo-darstw domowych zró¿ni-cowanie wynosi 7,61).
Mimo lepszego samopoczucia wieœ jednak nie czuje siê zamo¿na: 64% mieszkañców wsi uwa¿a siê za ludzi ubogich [Diagnoza spo³eczna... 2007, s. 292]. Nie jest to bezzasadne, gdy¿ wszystkie wskaŸniki: ubóstwa relatyw-nego (25,8%, wobec 12,7%), ustawowego (22,6%, wobec 10,5%) oraz mini-mum egzystencji (12%, wobec 5,2%) s¹ ci¹gle dwukrotnie wy¿sze ni¿ w mieœcie [Zegar 2008, s. 26].
Proces restratyfikacji polskiej wsi nabra³ tempa w okresie transformacji sys-temowej, a obecny okres oznacza jego kontynuacjê. Struktura spo³eczna polskiej wsi zmierza w kierunku struktury spo³eczeñstwa ponowoczesnego, czego tu wy-razem jest miêdzy innymi fakt, ¿e malej¹ niektóre dystanse w stosunku do mia-sta (wykszta³cenie, dochody). Cz³onkostwo w UE podtrzymuje tempo tej restra-tyfikacji, a wyraŸny jego wp³yw odnotowujemy na zmianê pozycji dochodowej rolników oraz pojawienie siê niektórych „grup przejœciowych” – zjawiska wspó³decyduj¹ce o procesie restratyfikacji.
NOWE TENDENCJE: ZMIANY NASTROJÓW, STABILIZACYJNE FUNKCJE REGULACJI, AMBIWALENCJE EUROPEIZACJI
W najnowszych opracowaniach jako najbardziej spektakularne przytacza siê zmiany nastrojów i opinii mieszkañców wsi. Z cytowanych ju¿ wielokrot-nie badañ CBOS z 2007 roku wynika, ¿e mieszkañcy wsi z malkontentów przekszta³cili siê w zbiorowoœæ bez ma³a optymistów, o podobnym rozk³a-dzie zadowolenia/niezadowolenia z ¿ycia i zarobków jak zbiorowoœæ miejska (tabela 8).
TABELA 8. Ewolucja nastrojów wsi i rolników w okresie 1999–2007 [%]
Czy obecnie Pana(i) Mieszkañcy wsi Rolnicy
rodzinie ¿yje siê 1999 2002 2007 1999 2002 2007
Bardzo dobrze i dobrze 12,0 16,0 40,0 8,0 10,0 33,0
Ani dobrze, ani Ÿle 54,0 54,0 36,0 55,0 55,0 40,0
le i bardzo Ÿle 33,0 30,0 24,0 37,0 35,0 27,0
ród³o: ISP/CBOS 1999, ISP/CBOS 2002, CBOS 2007; Fedyszak-Radziejowska [2008b].
Zapewne sprawi³a to poprawa dochodów i zamo¿noœci (u rolników przyczyni-³y siê do tego dop³aty bezpoœrednie), a tak¿e nowe mo¿liwoœci ich poprawy – doœæ powszechna emigracja i ci¹gle znacz¹ca obecnoœæ „szarej strefy” w gospodarce. Wp³yw poprawy sytuacji materialnej na nastroje jest bardzo prawdopodobny, gdy¿ na wsi odnotowujemy najwiêksze nasilenie postaw materialistycznych i najmniej-sz¹ wra¿liwoœæ na dobro publiczne11. Na pewno jednak przypisywanie tej zmiany tylko poprawie zamo¿noœci by³oby zbytnim uproszczeniem. Wy³¹cznemu wp³y-wowi tego czynnika przecz¹ ustalenia Jadwigi Koralewicz i Krzysztofa Zagórskie-go, mówi¹ce o stosunkowo ma³ym wp³ywie materialnych warunków ¿ycia (a w szczególnoœci dochodów) na optymizm ¿yciowy. „Dochód bardzo s³abo de-terminuje ogólne oceny ¿ycia. Rysuje siê wiêc wyraŸny wniosek, ¿e z punktu wi-dzenia satysfakcji ¿yciowej nie mo¿na traktowaæ Polaków w uproszczonych kate-goriach homo oeconomicus” [Koralewicz i Zagórski 2008, s. 22]. Na tê poprawê nastrojów wp³ynê³o wiele innych czynników, jak chocia¿by otwarcie granic unij-nych wraz z mo¿liwoœciami swobodnego przemieszczania siê, co cenione jest cho-cia¿by przez czêœæ ciekawej œwiata i nowych doœwiadczeñ m³odzie¿y [Szafraniec 2008], oraz ca³a gama nowych regulacji, które przysz³y do Polski z UE. Tej kwe-stii warto poœwiêciæ wiêcej uwagi; zwraca³ na jej znaczenie Jerzy Wilkin dwa lata temu [Wilkin 2006]. Unia dla Polaków to nie tylko – jak chcieliby niektórzy – p³y-n¹ce œrodki finansowe, to tak¿e p³yp³y-n¹ce z niej regulacje prawne i proceduralne, pe³ni¹ce wiele funkcji. Przede wszystkim s¹ one zdolne, poprzez œciœle okreœlone procedury biurokratyczne, ukróciæ urzêdnicz¹ samowolê i korupcjê. Istnienie ta-kiego czynnika zewnêtrznego (swoistego gwaranta) jest wa¿ne, gdy¿ Polacy – jak wiemy z powtarzanych badañ opinii – nie ufaj¹ polskim instytucjom:
parlamento-11Wed³ug Diagnozy spo³ecznej [2007], wskaŸnik materializmu w 2005 i 2007 roku utrzymuje siê
wi, politykom, partiom politycznym. Wiêkszym zaufaniem ciesz¹ siê instytucje europejskie: Komisja Europejska, Trybuna³ w Strasburgu – wolne od podejrzeñ o kolesiostwo i korupcje12. Oprócz tego regulacje prawne i id¹ce za nimi instytu-cje s¹ wa¿nym czynnikiem stabilizuj¹cym, czyni¹cym przestrzeñ publiczn¹ prze-widywaln¹ i bardziej przejrzyst¹. Dla wsi i rolników szczególnie wa¿ne jest poja-wienie siê jasno okreœlonej „polityki publicznej” – rolnej, rozwoju obszarów wiej-skich, spójnoœci. W œwiadomoœci ludzi oznacza to standaryzacjê ka¿dej takiej po-lityki, uwolnienie jej od nieprzewidywalnoœci krajowych wira¿y politycznych. Te regulacje trzeba traktowaæ jako transfer europejskich wzorów kulturowych, ram strukturyzuj¹cych ¿ycie spo³eczne, zapewniaj¹cych stabilnoœæ porz¹dku spo³ecz-nego. Sprawia to, ¿e ¿ycie spo³eczne staje siê bardziej przewidywalne, tak¿e za-chodz¹ce w nim zmiany, co u ludzi rodzi poczucie sensu i bezpieczeñstwa. Te re-gulacje tworz¹ ramy strukturalne dla dzia³añ w³adz, urzêdników i s³u¿b publicz-nych, innych ludzi.
Podobny wp³yw na postrzeganie ¿ycia spo³ecznego ma transfer programów „Odnowy wsi” czy LEADER, których procedury przewiduj¹ obligatoryjne uczestnictwo mieszkañców. To z jednej strony zapewnia kontrolê spo³eczn¹, z drugiej – wp³ywa na aktywizacjê spo³ecznoœci wiejskich, której drug¹ falê – po o¿ywieniu samorz¹dowym w latach dziewiêædziesi¹tych – w³aœnie obserwu-jemy. Jest to jednak, jak dowodz¹ badania nad PP Leader+ czy programem „Od-nowy wsi” [Kroœniak 2007], przede wszystkim aktywizacja wiejskich elit, „ak-tywizacja elitystystyczna”. Badania CBOS-u wykazuj¹ bowiem, ¿e ta aktyw-noœæ – i ludnoœci wiejskiej, i rolników – spada. Potwierdza to Diagnoza spo³ecz-na[2007], gdzie tê aktywnoœæ odnotowano jeszcze ni¿sz¹ (tabela 9).
TABELA 9. Zaanga¿owanie w pracê spo³eczn¹ w 2004 i 2007 roku [%]
Rodzaj aktywnoœci spo³ecznej Wieœ Rolnicy
2004 2008 2004 2008
Pracuj¹cy spo³ecznie na rzecz 33 27 51 39
swojego œrodowiska i potrzebuj¹cych
Pracuj¹cy w organizacjach obywatelskich 23 19 22 21
Zbiorczy wskaŸnik aktywnoœci 39 38 53 47
ród³o: CBOS 2008/20.
Mieszkañcy wsi i rolnicy, podobnie jak wszyscy Polacy, stali siê euroentuzja-stami. Badania opinii licytuj¹ siê rosn¹cymi wskaŸnika admiracji UE: cz³onko-stwo w UE popiera 86% Polaków, 82% mieszkañców wsi, 80% rolników13. Na ile ten euroentuzjazm jest powierzchowny, a na ile jest wskaŸnikiem rodz¹cych siê postaw europocentrycznych? Wyniki innych analiz przemawiaj¹ raczej za t¹ pierwsz¹ tez¹. O powierzchownym euroentuzjazmie œwiadcz¹ miêdzy innymi wyniki badañ nad migracjami ze wsi na Zachód. Izabella Bukraba-Rylska [2008, s. 288] stwierdza, ¿e: „...domocentryczna orientacja, familizm oraz silny
du-12Wed³ug badañ CBOS, w 2008 roku zaufanie do UE deklarowa³o 73% Polaków, ONZ – 69%,
w³adz lokalnych – 68%, s¹dów – 59%, urzêdników administracji publicznej – 53%, sejmu i sena-tu – 39%, partii politycznych – 28% [CBOS 2008/30].
alizm w postrzeganiu rodzimych i zagranicznych realiów przy ostrej cenzurze odgraniczaj¹cej «¿ycie tu» i «pracê tam» sprawiaj¹, ¿e badani nie widz¹ jakie-gokolwiek znacz¹cego transferu w zakresie innowacji, konsumpcji i kompeten-cji miêdzy tymi dwoma obszarami. Dopuszczaj¹ oni jedynie przep³yw ludzi, motywowany wzglêdami finansowymi i owocuj¹cy odpowiednim zarobkiem, ale ju¿ niekoniecznie przep³yw wzorów ¿ycia, wartoœci i towarów”14.
Analizuj¹c naturê europocentryzmu wsi, warto zasygnalizowaæ jeszcze jedn¹ zmianê: politycznych orientacji, jak¹ przynios³y wybory 2007 roku. Jak pisze Tomasz ¯ukowski [2008], z mapy politycznej wsi prawie znik³y tzw. partie ra-dykalne i ludowe (Samoobrona i LPR), ustabilizowa³a siê na doœæ niskim pozio-mie lewica (LiD), wzmocni³o swoj¹ pozycjê PSL. Najwa¿niejszy jednak wyda-je siê ¯ukowskiemu fakt, ¿e w sumie a¿ 66,6% g³osów wsi zdoby³y dwie partie centroprawicowe: PiS (38,6%) oraz PO (28,0%); obydwie te partie odnotowa³y wyraŸny wzrost liczby zwolenników miêdzy 2005 a 2007 rokiem. W tym kon-tekœcie warto przytoczyæ inn¹, bardzo interesuj¹c¹ interpretacjê Tomasza Zaryc-kiego [2008]. Od lat œledzi on podzia³y na polskiej scenie politycznej i zauwa¿a, ¿e ju¿ w wyborach 2005 roku zacieraj¹ siê dwa podstawowe podzia³y: lewica – prawica oraz miasto – wieœ. Ten drugi podzia³ odtwarza siê jednak w inny spo-sób, wed³ug za ka¿dym razem inaczej rozumianego podzia³u centrum – peryfe-rie. Dla niektórych partii, jak PiS, osi¹ programow¹ jest budowa pañstwa naro-dowego wed³ug schematu z koñca XIX wieku; do takiego programu jest tak¿e doœæ blisko PSL-owi. Integracja z UE jest spraw¹ drugorzêdn¹, jeœli nie szkodli-w¹. Dla innych partii, takich jak PO czy partie lewicowe, centrum, z którym na-le¿y siê zintegrowaæ, na-le¿y na zachodzie Europy, w Unii Europejskiej. Jeœli tak popatrzymy na strukturê politycznych wyborów wsi, to partie o programach eu-rosceptycznych dominuj¹ na wsi, zdobywaj¹c g³osy oko³o 3/5 wyborców. Euro-entuzjazm wsi jest wiêc w du¿ej mierze powierzchowny, dominuje tu – by u¿yæ okreœlenia Catherine Durandin – swojski autochtonizm, podczas gdy kosmopo-lityczna europejskoœæ jest odrzucana [Durandin 1997].
Nowe tendencje zmian – jako nowe, a wiêc i ³atwiej zauwa¿alne – s¹ trudniej-sze do analizy, gdy¿ po 5 latach trudno odpowiedzieæ, na ile s¹ efemeryczne, a na ile trwa³e. Zmiany nastrojów wsi s¹ widoczne, jednak – jak pokazuj¹ bada-nia Janusza Czapiñskiego od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych – systematycznie poprawiaj¹ siê one w ca³ym spo³eczeñstwie: œrednia ocen ¿ycia jako ca³oœci ro-œnie z 3,43 w 1993 roku do 2,88 w 2007 roku15, sytuacji finansowej w³asnej ro-dziny odpowiednio z 4,27 do 3,47, obecnych dochodów z 4,19 w 2000 roku do 3,62 w 2007 roku [Diagnoza spo³eczna 2007, s. 143–144]. Rosn¹cy europocen-tryzm wsi ma natomiast swoist¹ naturê: to akceptacja „Brukseli” i bardzo ostro¿-ny (jeœli nie negatywostro¿-ny) stosunek do wartoœci „kosmopolitycznej Europy”.
Naj-14Ta hipoteza Bukraby-Rylskiej wymaga jednak dalszej weryfikacji, gdy¿ inni autorzy cytowani
przez Autorkê tej hipotezy, jak Perepeczko [2008], dostrzegaj¹ przenoszenie wzorów tak¿e w wa-had³owych migracjach. Zapewne pomocny w wyjaœnieniu tego zjawiska by³by opis prac, jakie wiejscy emigranci wykonuj¹ na Zachodzie, tak¿e opis warunków, w jakich egzystuj¹, co znacznie ogranicza mo¿liwoœæ poznania tzw. codziennego ¿ycia spo³eczeñstw zachodnich.
wiêksze znaczenie mo¿na upatrywaæ w zmianach, jakie niesie „brukselska regu-lacyjnoœæ”, wnosz¹c przewidywalnoœæ, planowanie na podstawie prognozy, co stwarza strukturalne ramy dla powstawania kultury zaufania i jest jednym z fun-damentów powstawania racjonalnych, otwartych osobowoœci i obywatelskich spo³eczeñstw.
KILKA UWAG KOÑCOWYCH
Zmiany, jakie niesie polskiej wsi przynale¿noœæ do Unii Europejskiej, wpisu-j¹ siê w seriê zmian, jakie dokonuwpisu-j¹ siê na polskiej wsi z prze³omu lat siedem-dziesi¹tych i osiemsiedem-dziesi¹tych, oraz zmian, bêd¹cych efektem systemowej trans-formacji zapocz¹tkowanej przez prze³om 1989 roku. Patrz¹c z takiej perspekty-wy, wieœ jawi siê jako przestrzeñ dynamiczna, a dokonuj¹ce siê zmiany mo¿na podzieliæ na trzy rodzaje. S¹ to wiêc zmiany, które wpisuj¹ siê w dotychczaso-we procesy, zmiany, które dotychczasodotychczaso-we procesy koryguj¹, oraz te, które nodotychczaso-we procesy zaczynaj¹. O trwa³oœci i spo³ecznej donios³oœci tych ostatnich trudno za-sadnie wyrokowaæ. Na te zmiany, ich zasiêg i kierunek wp³yw bêd¹ mia³y zja-wiska, jeszcze dziœ nie do koñca rozpoznane, takie jak na przyk³ad ostatni kry-zys.
Zmiany, jakie powy¿ej syntetycznie opisaliœmy, maj¹ ponadto bardzo od-mienne oblicza regionalne, gdy¿ w poszczególnych regionach odmienny jest udzia³ ludnoœci wiejskiej, jej demograficzna i spo³eczna dynamika, zwi¹zki z rolnictwem, systemy wartoœci. Procesy zmian maj¹ tak¿e odmienn¹ dynamikê w przekroju ró¿nych uk³adów centrum – peryferie: regionalnym, subregional-nym i lokalsubregional-nym [Rosner 2008, s. 289]. Powoduje to ró¿nicowanie siê wiejskie-go charakteru tych obszarów, powstaj¹ ró¿ne odmiany wiejskiej przestrzeni spo-³ecznej16, a to jest jedn¹ z niepodwa¿alnych konstatacji europejskiej socjologii wsi w ostatnich latach.
BIBLIOGRAFIA
Bukraba-Rylska I., 2008: Kapita³ kulturowy w dzia³aniu, czyli stare i nowe migracje zarobkowe. W: Polska wieœ i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian. Red. M. Dry-gas, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa: 281–298.
CBOS 2008/BS20. Polacy o swojej aktywnoœci spo³ecznej. CBOS 2008/BS30. Zaufanie spo³eczne w latach 2002–2008. CBOS 2008/BS89. Jak ¿yje siê rolnikom?
Diagnoza spo³eczna,2003. Red. J. Czapiñski, T. Panek. Wy¿sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania, Warszawa.
Diagnoza spo³eczna,2005. Red. J. Czapiñski, T. Panek. Wy¿sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania, Warszawa.
Diagnoza spo³eczna,2007. Red. J. Czapiñski, T. Panek. Rada Monitoringu Spo³ecznego, Warszawa. Domañski H., 2004: Struktura spo³eczna. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Durandin C., 1997: Européisme et autochtonisme en Europe Centrale et Orientale: de la guerre
froide a la querre chaude.„Xenopolia” 5, 1–4: 74–83.
Dzun W., 2008: Du¿e gospodarstwa rolne przed i po wejœciu do UE. W: Polska wieœ i rolnictwo
w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian.Red. M. Drygas, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa: 93–114.
Fedyszak-Radziejowska B., 2008a: Polska wieœ w cztery lata po akcesji – wymiar
demarginaliza-cji.W: Polska wieœ 2008. Raport o stanie wsi. Red. J. Wilkin, I. Nurzyñska. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa: 59–76.
Fedyszak Radziejowska B., 2008b: Psychospo³eczny wymiar zmian na polskiej wsi. W: Polska
wieœ i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian. Red. M. Drygas, A. Ro-sner. IRWiR PAN, Warszawa: 337–356.
Frenkel I., 2004: Struktura spo³eczno-zawodowa ludnoœci wiejskiej w œwietle wyników spisu 2002. IRWiR PAN, Warszawa.
Frenkel I., 2005: Struktura demograficzno-zawodowa ludnoœci wiejskiej w œwietle wyników
naro-dowego Spisu Powszechnego 2002.W: Uwarunkowania i kierunki przemian
spo³eczno-gos-podarczych na obszarach wiejskich.Red. A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa: 65–107. Frenkel I., 2008: Przemiany demograficzne i aktywnoœc ekonomiczna ludnoœci wiejskiej w
pierw-szych latach XXI wieku.W: Polska wieœ i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki
przemian.Red. M. Drygas, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa: 175–194.
Fuga A., 2007: Les groupes sociaux ruraux transitionnels. W: Nouvelles urbanites, nouvelles
ru-ralites en Europe.Ed. Y. Lugenbuhl. P. I. E. Peter Lang, Bruxelles, Bern, Berlin, Frankfurt, New York, Oxford, Wien: 375–381.
Halamska M., 2005: Segment agrarny w zmieniaj¹cej siê strukturze spo³eczeñstwa polskiego. „Wieœ i Rolnictwo” Suplement do 3 (128): 33–55.
Halamska M., 2007a: Przemiany polskiej wiejskoœci. W: Rozwój, region, przestrzeñ. Red. G. Go-rzelak, A. Tucholska. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego – EUROREG UW, Warszawa: 235–263
Halamska M., 2007b: Regionalne zró¿nicowanie rozwoju wsi. W: Polska regionalna i lokalna
w œwietle badañ EUROREg-u.Red. G. Gorzelak. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warsza-wa: 76–96.
Halamska M., 2008: Kapita³ spo³eczny wsi. Próba rekonstrukcji. „Przegl¹d Socjologiczny” LVII: 81–105.
Kaleta A., 2005: WielozawodowoϾ na obszarach wiejskich. W: W obliczu zmiany: wybrane
stra-tegie dzia³ania mieszkañców polskiej wsi.Red. K. Gorlach, A. Foryœ. Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagielloñskiego, Kraków: 49–62.
Koralewicz J., Zagórski K., 2008: O warunkach ¿ycia i optymistycznej orientacji Polaków. W:
¯y-cie po zmianie. Warunki ¿ycia i satysfakcje Polaków.Red. K. Zagórski. CBOS – Wydawnic-two Naukowe „Scholar”, Warszawa: 13–44.
Kroœniak P., 2007: Odnowa wsi – implementacja koncepcji w Polsce. Praca magisterska. EURO-REG UW, Warszawa.
Nouvelles urbanites, nouvelles ruralites en Europe.Ed. Y. Lugenbuhl. P. I. E. Peter Lang, Bruxel-les, Bern, Berlin, Frankfurt, New York, Oxford, Wien.
Perepeczko B., 2008: Zagraniczne migracje zarobkowe mieszkañców wsi – miêdzy koniecznoœci¹
a wyborem.W: Polska wieœ i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian. Red. M. Drygas, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa: 269–280.
Poczta W., 2008: Rolnictwo. W: Polska wieœ 2008. Raport o stanie wsi. Red. J. Wilkin, I. Nurzyñ-ska. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa: 27-46.
Rosner A., 2008: Przestrzenne zróznicowanie poziomu rozwoju spo³eczno-gospodarczego
obsza-rów wiejskich w Polsce. W: Polska wieœ i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i
kierun-ki przemian. Red. M. Drygas, A. Rosner. IRWiR PAN, Warszawa: 211–228.
Szafraniec K., 2008: Plany emigracyjne (wiejskiej) m³odzie¿y. W: Polska wieœ i rolnictwo w Unii
Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian.Red. M. Drygas, A. Rosner. IRWiR PAN, War-szawa: 248–268.
J. Wilkin, I. Nurzyñska. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa: 9–20. Wilkin J., 2008: Wprowadzenie. W: Polska wieœ 2008. Raport o stanie wsi. Red. J. Wilkin, I.
Nu-rzyñska. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa: 89–98.
Zarycki T., 2008: Kulturowo-polityczne uwarunkowania modernizacji Polski Wschodniej i
Za-chodniej.W: Historyczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju. Polska i Ukraina. Red. G. Go-rzelak, A. Tucholska. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa: 59–92.
Zegar J., 2008: Z czego ¿yje polska wieœ? W: Polska wieœ 2008. Raport o stanie wsi. Red. J. Wil-kin, I. Nurzyñska. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa: 11–26. ¯ukowski T., 2008: Mapa polityczna wsi 2008. W: Polska wieœ 2008. Raport o stanie wsi. Red.
J. Wilkin, I. Nurzyñska. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa: 77–86.
FIVE YEARS IN EU: OLD AND NEW TRANSFORMATION PROCESSES IN POLAND’S RURAL AREAS
Abstract. The article marks an attempt at the assessment of changes that have taken place in
the rural areas of Poland over five years of its membership of the European Union. The changes attributable to Poland’s presence in the European Union can be included in the series of changes that occurred in the country’s rural areas in the late 1970s and the early 1980s as well as those brought about by systemic transformation launched in 1989. A look at the Polish countryside from such perspective permits to see it as a dynamic space and to divide the occurring changes into three categories: the category of changes remaining within the scope of the earlier started processes, the category of changes correcting this processes, and the category of changes inaugurating new process. The article consists of two parts. In the first part the author describes the influence of EU membership on the long-term transformation processes started in the past: a slow-down in the pace of deruralisation of the countryside and dualisation of agriculture, a faster pace of disagrarisation and re-stratification of the rural community. In the article’s second part the author deals with the spheres where new phenomena surface – chiefly, the sphere of social awareness (optimism, ambivalent Europeanisation) and the sphere of regulations that create the basis for a new civic character of the rural community.
Key words: EU membership, social change, social process, deruralisation, disagrarisation,
