Projekt dwujęzycznego (polsko-rosyjskiego) "Słownika tematycznego języka poematu Adama Mickiewicza "Pan Tadeusz""

Elena Słobodian

Projekt dwujęzycznego

(polsko-rosyjskiego) "Słownika

tematycznego języka poematu

Adama Mickiewicza "Pan Tadeusz""

Acta Polono-Ruthenica 16, 433-439

ISSN 1427-549X

Elena Słobodian

Ufa

Projekt dwujęzycznego (polsko-rosyjskiego)

Słownika tematycznego języka poematu

Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”*

Adam M ickiewicz uważany jest za największego poetę polskiego romanty­

zmu i zaliczany do grona tzw. trzech wieszczów narodowych, dzierżąc bezdy­

skusyjne pierwszeństwo przed Zygmuntem Krasińskim i Juliuszem Słowackim.

Wywarł on wielki wpływ na rozwój kultury polskiej i europejskiej, a jego doro­

bek literacki jest olbrzymi (wiersze i poematy, publicystyka oraz prace nauko­

we). Jednym z największych dzieł A. Mickiewicza, najbardziej popularnym

wśród wielu pokoleń czytelników i określanym mianem epopei narodowej jest

poemat Pan Tadeusz. Poeta stworzył jedyny w swoim rodzaju „poemat narodo­

wy”, nie mający odpowiednika w literaturze. Utwór ten zasłużenie skupia uwagę

naukowców, którzy podejm ują próby badania języka poematu i stworzenia odpo­

wiednich do tego celu narzędzi badawczych.

W dobie rozwoju technologii komputerowych istnieje wiele możliwości

rozpowszechnienia dziedzictwa tekstowego pisarzy przeszłości. Udostępnienie

ich jak największej liczbie czytelników na całym świecie nie stanowi większego

problemu, dlatego najważniejszym zadaniem staje się stworzenie pożytecznych

instrumentów w postaci oprogramowania i baz danych służących do badania

konkretnych utworów i języka pisarza w całości.

Twórczość A. Mickiewicza jest szeroko reprezentowana w Internecie. Pro­

jek tem specjalnym , m ającym na celu publikację dziedzictw a literackiego

A. Mickiewicza, jest projekt „Mickiewicz w sieci”, który stanowi dobrowolną

i niekomercyjną inicjatywę skompletowania dzieł Adama Mickiewicza w formie

elektronicznej, w celu ich nieograniczonego udostępniania wszystkim użytkow­

nikom Internetu. Znajduje się on na stronie w ydaw nictw a „O ssolineum ”

(www.oss.wroc.pl/mickiewicz/projekt.html).

* Projekt jest finansowany przez fundusz Kasa im. J. Mianowskiego - Fundacja Popierania Nauki.

434

W projekcie tym, zgodnie z zamierzeniem koordynatora, może wziąć udział

każdy, kto zechce przesłać dowolny utwór A. Mickiewicza opracowany w posta­

ci dokumentu HTML, pliku dowolnego edytora tekstów lub pliku ASCII z do­

wolnym standardem zapisu polskich znaków diakrytycznych. N a stronie opubli­

kowane są poematy A. Mickiewicza: Grażyna, Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod,

Dziady i wybrane utwory poetyckie w języku angielskim i polskim w formacie

tekstowym i audio. Spośród wielu różnych wydań akademickich poematu warto

wyróżnić publikację na stronie: Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej, zreali­

zowaną w ramach projektu UNESCO przez katedrę językoznawstwa Wydziału

Filologicznego Uniwersytetu Gdańskiego. Podstawą tekstu tej publikacji jest

wrocławskie wydanie poematu z 1968 r., opracowane przez Stanisława Pigonia.

W Internecie można też spotkać dużo informacyjnych i metodycznych mate­

riałów na temat Pana Tadeusza, co można wytłumaczyć tym, że utwór ten jest

lekturą szkolną w polskich gimnazjach i liceach. Większość z tych materiałów

adresowana jest do uczniów i - powiedzmy szczerze - nie jest dopracowana

jakościow o1. W tym miejscu wskażę kilka stron, z których może korzystać nie

tylko uczeń, ale także badacz twórczości poety. Strona Epoka „Pana Tadeusza”

(http://multipanoram a.pl/) - to encyklopedia zawierająca informacje o życiu

i twórczości A. Mickiewicza oraz jego epoce. Równie ciekawą i pożyteczną

może okazać się Miniencyklopedia Pana Tadeusza (http://republika.pl/pan_tade-

usz_miniencyklopedia/info.html). Osobliwością projektu jest fakt, że strona zo­

stała stworzona i zredagowana przez uczniów Gimnazjum nr 9 w Dąbrowie

Górniczej. Projekt ten jest więc nie tylko źródłem informacji o poemacie, ale

stanowi również wzór oryginalnej pracy metodycznej z uczniami z wykorzysta­

niem technologii komputerowych, czego wymaga się obecnie w szkole. Pod

względem instrumentów badawczych pierwsze miejsce zajmują wyszukiwarki

tekstowe. Użytkownicy sieci Internet m ają kilka możliwości korzystania z kon-

kordanserów on-line. Pożytecznym i funkcjonalnym instrumentem do badania

języka poematu jest strona http://www.intratext.com/ - biblioteka cyfrowa, pro­

ponująca użytkownikom księgi i korpusy jako hiperteksty. Program ten umożli­

wia wyszukiwanie słów w tekstach literackich w porządku alfabetycznym oraz

a tergo według częstotliwości i według długości słowa. Strona http://ampantade-

usz.w.interia.pl/ to tekst poematu wyposażony w wyszukiwarkę tekstową (hasło

strony brzmi następująco: „Tekst, jak tekst, ale ta wyszukiwarka...”). Oprócz

1 Zob. np.: <http://pan-tadeusz.klp.pl/>, <http://lektury.crib.pl/pan-tadeusz-adam-m ickiewicz- streszczenie-charakterystyka-opracow anie.htm l>, <w w w .sciaga.pl/tekst/80574-81-adam _m ickie- wicz_pan_tadeusz> i wiele innych.

d a r m o w e g o o p r o g r a m o w a n ia , str o n a z a w ie r a ta k ż e r ó ż n o r o d n e m a te r ia ły , ta k ie j a k b io g r a f ię A . M ic k i e w i c z a , a n a liz ę p o e m a t u , a d a p ta c je fi l m o w e itp . P r o je k t t e n a d r e s o w a n y j e s t r a c z e j d o u c z n ió w g im n a z j ó w i lic e ó w . J e d n y m z e s p o s o b ó w a n a liz o w a n ia in d y w id u a ln e g o s t y lu a u to r s k ie g o j e s t b a d a n ie le k s y k o g r a f ic z n e . M o im c e le m b ę d z ie s t w o r z e n ie S ł o w n i k a t e m a t y c z n e ­ g o j ę z y k a p o e m a t u A d a m a M i c k i e w i c z a „ P a n T a d e u s z” . P r o je k t te n j e s t k o le j ­ n y m r e s u r s e m in f o r m a c y jn y m u m i e s z c z o n y m w w o ln y m d o s t ę p ie w s i e c i In ter­ n e t. P a n T a d e u s z j e s t w lite r a t u r z e ś w ia t o w e j s w e g o r o d z a j u „ w i z y t ó w k ą ” A d a m a M ic k ie w i c z a , p o d o b n ie j a k n a z w is k o au tora, k tó r e p ie r w s z e p r z y c h o d z i n a m y ś l, g d y c h o d z i o lite r a tu r ę p o ls k ą . N i c z a te m d z iw n e g o , ż e p o e m a t z o s t a ł p r z e ło ż o n y n a w i e l e j ę z y k ó w (d o k ła d n ą , a le n ie p e ł n ą l i s t ę p r z e k ła d ó w m o ż n a z n a le ź ć w W ik ip e d ii (h t t p : //p l.w ik ip e d ia .o r g /w ik i/P a n _ T a d e u s z ). W m o je j p r a c y d o s ło w n ik a d o łą c z ę n ie t y lk o m a te r ia ł j ę z y k o w y z j ę z y k a p o ls k ie g o , a le r ó w n ie ż m a te r ia ł j ę z y k o w y p r z e k ła d ó w p o e m a t u n a j ę z y k r o s y j s k i, c o p o z w o l i p o r ó w n a ć o b r a z y ś w ia t a w j ę z y k u p o ls k im i r o s y j s k im o r a z z b a d a ć p r o b le m y z w ią z a n e z t e o r ią tłu m a c z e n ia . A k tu a ln ie is t n ie j ą j u ż d o ś ć l i c z n e p r ó b y s t w o r z e n ia s ł o w n i k ó w e le k t r o n ic z ­ n y c h , w ty m o n - lin e . S ło w n ik i te o p is u j ą j e d n a k w w i ę k s z o ś c i j ę z y k lite r a c k i i p o d a j ą t y lk o o p is z n a c z e n ia lu b z n a c z e ń s ł o w a o r a z j e g o c h a r a k te r y s ty k ę fle k - sy jn ą . W le k s y k o g r a f ii p o ls k ie j w a r to p r z y p o m n ie ć ta k ie p r o je k t y ja k : h ttp :// s j p .p w n .p l/ ( S ł o w n i k j ę z y k a p o l s k i e g o P W N ) , h t t p : //w w w .s j p .p l/ ( s ło w n ik o r to ­ g r a fic z n y , j ę z y k a p o ls k ie g o , w y r a z ó w o b c y c h i s ł o w n i k d o g ie r w j e d n y m ) . Z le k s y k o g r a f ii r o s y j s k ie j m o ż n a p r z y w o ła ć li c z n e p u b lik a c je s ły n n y c h s ł o w n i ­ k ó w j ę z y k a r o s y j s k ie g o , t a k ic h ja k : S .I. O ż e g o w a , W .I. D a la , T. J efT em o w ej i in ., w y p o s a ż o n e w w y s z u k iw a r k ę . J e ś li c h o d z i o s ł o w n i k i te m a t y c z n e , n a le ż y z a z n a ­ c z y ć , i ż w I n t e r n e c ie n ie m a ic h w i e l e . O n e ta k ż e o p is u j ą o g ó ln i e le k s y k ę j ę z y k a lit e r a c k ie g o (n p . h tt p ://w w w .t h e s a u r u s 1 .n a r o d .r u / - И д е о г р а ф и ч е с к и й с л о в а р ь O .C . Б а р а н о в а , h tt p : //w w w .w s j p .p l/ - W i e l k i s ł o w n i k j ę z y k a p o l s k i e g o ) . W l e k ­ s y k o g r a f ii a u to r sk ie j s ł o w n ik t e m a t y c z n y j e s t z j a w is k ie m r z a d k im - w le k s y k o ­ g r a fii r o s y j s k ie j s ł o w n i k i t e g o ty p u m a j ą r a c z e j ch a ra k ter z b io r o w y 2, w l e k s y k o ­ g r a fii p o ls k ie j (n ie t y lk o a u to r s k ie j) s ą j e s z c z e d o ś ć e g z o t y c z n e . J e d y n y z n a n y m i w ie l k i p r o je k t t e m a t y c z n e g o s ło w n ik a n a m a te r ia le j ę z y k a p o ls k ie g o to j e s z ­ c z e n ie p e ł n y i n ie d o s k o n a ły W i e l k i s ł o w n i k j ę z y k a p o l s k i e g o .

R o zp a tru ją c u w a ż n ie j k o n c e p c j ę i stru k tu rę m o j e g o s ło w n ik a , tr z e b a p o d k r e ­ ś lić , ż e b ę d z ie o n s ło w n ik ie m te m a ty c z n y m , p o z o s t a ją c y m w w o ln y m d o s t ę p ie

2 Л.Л. Шестакова, Русская авторская лексикография. Теория, история, современность, Языки славянских культур, Москва 2011, s. 224-225.

436

w s i e c i In tern et. S ło w n ik j ę z y k a p o e m a t u A . M ic k i e w i c z a

Pan Tadeusz

Идеографический словарь французских стихотворений Ф.И. Тютчева

Panu Tadeuszu

U p o d s t a w s ł o w n ik a z n a la z ła s i ę k la s y f ik a c j a z a p r o p o n o w a n a p r z e z H a llig a i W artb u rga z p e w n y m i m o d y f ik a c j a m i4. Z n a n a k la s y f ik a c j a z o s t a ła p r z e z e m n ie p r z e k s z t a łc o n a n a stę p u ją c o :

1) H a llig i W artb u rg u j ę li w s w o je j p r a c y fr a n c u s k i o b r a z ś w ia t a , d la t e g o n ie k t ó r e r e a lia c h a r a k te r y s ty c z n e t y lk o d la F r a n c ji o r a z je j ż y c ia i stru k tu ry s p o łe c z n e j z o s t a ły w y łą c z o n e z t a k s o n o m ii (n p .

La gendarmerie, La police mu­

nicipale

2 ) ś w ia t o p is y w a n y w p o e m a c ie j e s t ś w ia t e m X I X w ie k u , d la t e g o w y d a w a ła s i ę w s k a z a n a e lim in a c ja z t a k s o n o m ii n ie k t ó r y c h p o z y c j i d o t y c z ą c y c h w s p ó ł c z e ­ s n y c h r e a lió w , k tó r e

a priori

La

télévision, Le cinéma et son installation, Telegraf

La télégraphie et la

téléphonie sans f i l (T.S.F.)

3 ) u H a llig a -W a r tb u r g a w ż a d e n s p o s ó b n ie z o s t a ła u w z g lę d n io n a o n o m a s t y ­ k a m a j ą c a w a ż n e m ie j s c e w ś w i e c i e a r ty s ty c z n y m p o e m a t u , d la t e g o d o k la s y f i ­ k a c ji z o s t a ły w p r o w a d z o n e ta k ie k o m ó r k i, j a k

Imię osoby - nazwisko, imię -

patronimik postaci - Osoby realne

Postacie fikcyjne

Przezwiska i pseudonimy

- Osoby realne; Nazwy miejscowości: M iejscowości realne; M iejscowości fikcyj­

ne; Imiona zwierząt.

3 Б.В. Орехов, Идеографический словарь языка французских стихотворений Ф. И. Тютчева, Даурия, Уфа 2004.

L is t a w y r a z ó w z a w a r ty c h w p o e m a c i e s p o r z ą d z o n a z o s t a ła z a p o m o c ą p ro- g r a m u -k o n k o r d a n s e r a T e k stS ta t. N a s t ę p n ie fo r m y w y r a z ó w z o s t a ły o d r ę c z n ie d o p r o w a d z o n e d o f o r m y w y j ś c i o w e j , k tó r a s t a ła s i ę w y r a z e m h a s ł o w y m . W s ło w n ik u u w z g lę d n ia s i ę t y lk o s a m o d z ie ln e c z ę ś c i m o w y (r z e c z o w n ik i, p r z y ­ m io t n ik i, c z a s o w n ik i , p r z y s ł ó w k i ) , a le i n ie k t ó r e w y k r z y k n ik i (

Hurra! Broń

Boże!

Ah! Oh! O!

być

Ten aksamit

traw będzież to mak i botwinie?

Ja tu będę pilnować

zamku

być

aż rozdnieje, Wszakże Pan będziesz mężem

być

reverendissime

pro bono publico

Ещ е бы:

поняли, что мы не ротозеи И закудахтали: ,, О харе готт, о ве е!”,

1) j e ż e l i z w ią z e k w y r a z o w y j e s t z ł o ż o n ą n a z w ą o s o b y , z w ie r z ę c ia , m i e j s c o ­ w o ś c i (

Puszcza Białowieska, Bogarodzica Panna, Беловежская П ущ а)

2 ) j e ż e l i d a n y z w ią z e k w y r a z o w y r e g u la r n ie ( n ie m n ie j n iż tr z y k r o tn ie ) s p o ­ t y k a n y j e s t s i ę w p o e m a c i e lu b p r z e k ła d a c h ; k la s y f ik u j ę g o w t e d y j a k o s t a ły i w p r o w a d z a m d o s ło w n ik a j a k o o d d z ie l n ą j e d n o s t k ę le k s y k a ln ą (por. id io m ). W t y m p r z y p a d k u p o d z ie la m z d a n ie W o j c ie c h a C h le b d y 6. D la k a ż d e g o w y r a z u w o s o b n y m h a ś le j e s t n o t o w a n e t y lk o j e d n o z n a c z e n ie ( z n a c z e n ie w y n ik a j ą c e z k o n te k s tu ). J e s t to z w ią z a n e z ty m , ż e p o li s e m w e d łu g r ó ż n y c h s w o ic h z n a c z e ń j e s t w łą c z a n y d o r ó ż n y c h g ru p t e m a t y c z n y c h , d la t e g o d o u ż y tk u m o j e g o b a d a n ia le k s y k o g r a f ic z n e g o w y g o d n e j e s t n o t o w a n ie z n a c z e ń w y n ik a j ą c y c h z k o n te k s tu d la k a ż d e g o le k s e m u . D la w y r a z ó w o k r e ś la ją c y c h te n s a m d e n o ta t i b ę d ą c y c h d e r y w a ta m i d e m in u - t y w n y m i (

armata

armatka

alkowa/ alkówka

Вильно/

Вилъна

Gerwazy

Gerwazeńka

Kiryło

Kiryło Gawrylicz

Kozodusin

Зося, Зофия

5 B. Batko-Tokarz, Tematyczny podział słownictwa w ,, Wielkim słowniku języka polskiego ”, [w:] Nowe studia leksykograficzne 2, pod red. P. Żmigrodzkiego i R. Przybylskiej, Kraków LEXIS, 2008, s. 34-35.

6 W. Chlebda, Idiomatykon 4: gdzie idziemy, dokąd zmierzamy (i pare zdań o tym, skąd przy­

438

Pan Tadeusz

Bau-

blis

taratatka

konfederatka

Pana Tadeusza

P r z e d s ta w io n e r o z w a ż a n ia n a te m a t z a s a d u ło ż e n i a i stru k tu ry s ło w n ik a , s p o s o b ó w o p is y w a n ia w y n ik u k o ń c o w e g o s ą o b e c n ie w p e w n y m s t o p n iu w s t ę p ­ n e i b ę d ą d o s k o n a lo n e w tr a k c ie p ra c n a d s ło w n ik ie m .

P r o p o n o w a n y p r z e z e m n ie

Słownik tematyczny języka poematu Adama M ic­

kiewicza

Pan Tadeusz

w e j i p o z n a w c z e j S ł o w n i k a t e m a t y c z n e g o j ę z y k a p o e m a t u A d a m a M i c k i e w i c z a , , P a n T a d e u s z” . S ło w n ik b ę d z ie s łu ż y ł n ie t y lk o j a k o n a r z ę d z ie n a u k o w e d o b a d a n ia j ę z y k a i c e c h a r ty s ty c z n y c h t e g o u tw o r u , a le w o g ó l e j ę z y k a p o e t y c k i e ­ g o j a k o f e n o m e n u s z tu k i. P r z y c z y n i s i ę z a r ó w n o d o g łę b s z e g o r o z u m ie n ia tr e ś c i p o e m a t u , j a k i w s z e r s z y m z n a c z e n iu - d o p o z n a n ia o b r a z u ś w ia t a p o e ty .

N a u w a g ę za słu g u je w y k o r z y sta n ie s ło w n ik a w c e la c h ed u k a cy jn y ch - w n a u c z a ­ n iu j ę z y k a i lite r a tu r y p o ls k ie j . M o ż e b y ć a d r e s o w a n y d o u c z n ió w , s t u d e n tó w f i l o l o g ii p o ls k ie j , b a d a c z y t w ó r c z o ś c i A . M ic k i e w i c z a , a le i d o w s z y s t k i c h in t e ­ r e s u j ą c y c h s i ę lite r a tu r ą i k u ltu r ą p o ls k ą , n ie w y łą c z a j ą c o s ó b u c z ą c y c h s i ę j ę z y ­ k a p o ls k ie g o a lb o r o s y j s k ie g o j a k o o b c e g o . Резюме Проект двуязычного (польско-русского): „Идеографического словаря язы ка поэмы А. М ицкевича «Пан Тадеуш»" Творчество А. М ицкевича широко представлено в сети Интернет. Можно упомянуть такие проекты как „M ickiewicz w sieci”, публикации на сайте W irtualna biblioteka literatury polskiej, также существуют образовательные и энциклопедические ресурсы, посвященные конкретно великой поэме: „Epoka pana Tadeusza”, M iniencyklopedia „Pana Tadeusza”, intra- tex t.co m и др. Ц елью моего п р о екта будет созд ание в сети И нтерн ет электрон ного лексикографического ресурса „Идеографический словарь язы ка поэмы А. М ицкевича Пан Тадеуш”, в котором будет представлена тематическая классификация лексики, встречаю ­ щейся в поэме и ее переводах на русский язык. За основу берется классификация Халлига- Вартбурга с некоторыми модификациями. Summary

Project o f bilingual (Polish-Russian) „Ideographic dictionary o f the language o f the M ickiew icz’s p oem «Pan Tadeusz»”

The literary heritage o f A dam Mickiewicz is w idely represented on the Internet. W e can m ention such projects as „M ickiewicz w sieci” , publications in W irtualna biblioteka literatury polskiej. There are also educational and encyclopedic resources devoted specifically to the great poem: „Epoka pana Tadeusza” , M iniencyklopedia „Pana Tadeusza” , intratext.com and others. The aim o f m y own project is to create the Internet lexicographical resource „Ideographic dictionary o f language o f A dam M ickiew icz’s poem Pan Tadeusz” in w hich thematic classification o f the words that appears in the poem and its translations into Russian w ill be represented. The basis o f the dictionary is the H allig-W artburg’s classification o f consepts wich was slightly modified.