ROCZNIKI NAUK SPOECZNYCH Tom 6(42), numer 1 – 2014
ROBERT ALBERSKI, AGNIESZKA UKASIK-TURECKA, MAGDALENA MUSIA-KARG, DANUTA PLECKA, AGNIESZKA TURSKA-KAWA, KAROLINA TYBUCHOWSKA-HARTLISKA, WALDEMAR WOJTASIK
RAPORT Z BADA
W RAMACH PROJEKTU
„PREFERENCJE POLITYCZNE.
POSTAWY – IDENTYFIKACJE – ZACHOWANIA 2013”
Od 2009 roku, z inicjatywy rodowisk naukowych skupionych w orodkach katowickim, toru skim oraz wrocawskim, zosta zainicjowany ogólnopolski projekt badawczy „Preferencje polityczne. Postawy – Identyfikacje –Zachowa-nia”. Jego pierwotnym celem bya eksploracja problematyki postaw politycznych i zachowa wyborczych, szczególnie czynników determinujcych identyfikacje polityczne. Wychodzc z przekonania, e stopie zaangaowania obywateli i ostatecznie podejmowane decyzje w procesie wyborczym warunkowane s wie-loma czynnikami, do projektu zostali zaproszeni przedstawiciele rónych nauko-wych specjalnoci, dziki czemu stanowi on od samego pocztku interdyscypli-narne studium analizy uwarunkowa postaw i zachowa wyborczych. Jego wy-niki regularnie s prezentowane na amach czasopisma „Political Preferences” oraz w innych publikacjach czonków zespou.
W listopadzie i grudniu 2013 roku projekt zosta zrealizowany po raz pity. By to rok szczególny, bowiem zdecydowanie rozszerzy si zespó, przeprowa-dzajcy badania zarówno pod wzgldem ilociowym, jak te dyscyplin i specjali-zacji prezentowanych przez badaczy. Dziki temu badania stay si w wikszym stopniu interdyscyplinarne, a ich analiza ulega rozszerzeniu o kilka nowych inte-resujcych wtków. Projekt realizowali naukowcy z wiodcych orodków
akade-mickich w caej Polsce: Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II, Uniwersytetu Wrocawskiego, Uniwersytetu Gda skiego, Uniwersytetu Szczeci -skiego, Uniwersytetu Warmi sko-Mazurskiego w Olsztynie, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu lskiego w Katowicach.
Podobnie jak w poprzednich latach, w 2013 roku projekt ukierunkowany zo-sta na rozpoznanie determinant zachowa wyborczych oraz identyfikacji poli-tycznych i partyjnych. Badania uwarunkowa oraz motywacji obywateli do ak-tywnego udziau w yciu politycznym s istotne z punktu widzenia budowania spoecze stwa obywatelskiego, którego jednym z wanych wymiarów jest party-cypacja wyborcza. Ponadto autorzy projektu poszukiwali równie czynników rónicujcych elektoraty partyjne i jednostki o odmiennych deklaracjach ideolo-gicznych w zakresie postaw wobec istotnych spoecznie kwestii.
Jednym z celów metodologicznych bada byo wykrystalizowanie profili spo-eczno-demograficznych na paszczy nie moliwej dywersyfikacji zachowa wyborczych i identyfikacji politycznych. Profile te objy zmienne socjodemogra-ficzne (pe, stan cywilny, wiek, status zawodowy, województwo, miejsce za-mieszkania: miasto-wie), spoeczno-ekonomiczny status badanych (status mate-rialny, dochody w gospodarstwie domowym, deklarowana sytuacja materialna), identyfikacje polityczne w kategoriach preferowanej partii oraz umiejscowienia deklaracji ideologicznych i ich transpozycj na skali lewica-prawica. Zmienne spoeczne s jednymi z podstawowych czynników, pozwalajcych indywiduali-zowa identyfikacje polityczne wyborców. Wiedza o zwizkach pomidzy czyn-nikami spoecznymi a postawami i zachowaniami politycznymi jest istotna za-równo w wymiarze eksplanacyjnym, jak i deskryptywnym oraz prognostycznym. Badania zostay przeprowadzone na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie dorosych Polaków, posiadajcych czynne prawo wyborcze (N=1039). Próba zostaa dobrana w sposób kwotowo-warstwowy (populacja zostaa podzielona w sposób kompletny i rozczny na warstwy, które stanowi województwa, nato-miast procedur doboru kwotowego objto nastpujce zmienne: miejsce za-mieszkania (miasto-wie), pe oraz wiek. Badania waciwe poprzedzone zostay pilotaem (N=200), przeprowadzonym we wrzeniu i w pa dzierniku 2013 roku, którego celem byo zweryfikowanie narzdzia badawczego – przydatnoci po-szczególnych kwestii pod wzgldem ich zrozumiaoci, jak równie procesów organizacyjnych, zwizanych z procesem badawczym.
Badania w poszczególnych regionach Polski koordynowane byy przez osoby biorce udzia w projekcie. Zostay one poinformowane o procedurze przeprowa-dzania bada oraz znay istot pomiaru narzdziem badawczym. Osoby badane
informowane byy, e badania przeprowadzane si przez zespó pracowników wyszych uczelni, a ich wyniki posu wycznie celom naukowym. Dodatkowo podkrelana bya informacja o penej anonimowoci wypenianego kwestionariu-sza, na kadym etapie procedury opracowywania i publikacji wyników bada .
Badania zostay zrealizowane przy wykorzystaniu skonstruowanego dla celów badawczych kwestionariusza. Narzdzie skadao si z trzech czci. Cz pierwsza zostaa ukierunkowana na rozpoznanie socjoekonomicznych i demogra-ficznych charakterystyk wyborców. W drugiej czci badaczy interesoway prefe-rencje polityczne respondentów operacjonalizowane przez pytanie o deklaratywn gotowo do aktywnoci wyborczej i o kierunek alokacji gosu w wyborach, gdyby miay miejsce w najblisz niedziel. Respondenci byli równie proszeni o zadeklarowanie miejsca w ramach jednowymiarowej przestrzeni politycznej lewica-prawica. Cz trzecia miaa na celu eksploracj rónych obszarów zachowa spoecznych, postaw, wartoci, przekona , które mog istotnie róni-cowa zachowania wyborcze. Respondenci proszeni byli w niej o ustosunkowanie si do szeregu twierdze na piciostopniowej skali z kafeteri odpowiedzi od „zdecydowanie si nie zgadzam” do „zdecydowanie si zgadzam”.
Wród wielu wtków badawczych wanym poruszonym obszarem bya komu-nikacja wyborcza. Jednym z tematów eksploracyjnych w tym zakresie staa si weryfikacja poziomu skutecznoci reklamy wyborczej emitowanej w radiu. Auto-rów projektu interesowao to, czy suchacze rozgoni radiowych w trakcie kam-panii wyborczych zwracaj uwag na to narzdzie komunikowania i czy radiowe reklamy wyborcze wpywaj na ich decyzje wyborcze. Wyniki analiz wyra nie wskazuj, e zdecydowana wikszo ankietowanych nie traktuje radiowej re-klamy wyborczej jako róda wiedzy na temat partii czy kandydatów, biorcych udzia w wyborach. Zdecydowany prym w tej grupie wiod ankietowani, okre-lajcy swoje pogldy jako lewicowe, zwaszcza sympatycy Sojuszu Lewicy De-mokratycznej. Autorzy interpretuj t sytuacj jako wynik zarówno wad radia jako nonika reklam – chodzi tu gównie o nietrwao przekazu czy trudnoci w wychwyceniu reklamy w trakcie suchania radia, ale moe wynika równie z nieatrakcyjnej formy reklam wyborczych emitowanych w radiu, w tym w ramach nieodpatnych audycji wyborczych na antenie radia.
Inn paszczyzn badawcz wypeniay kwestie postaw wobec rodowiska naturalnego oraz spoeczna percepcja koniecznoci uwzgldnienia tych kwestii wród priorytetów aktywnoci partii politycznych. Wyniki przeprowadzonych bada wskazuj, e zdecydowana wikszo spoecze stwa przywizuje wag do kwestii ochrony rodowiska naturalnego. Wród elektoratów wszystkich partii relewantnych przewaaj odpowiedzi pozytywne, a najwiksze znaczenie do tych
kwestii przywizuj wyborcy Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz Twojego Ruchu. Na przeciwlegym biegunie znajduj si sympatycy Prawa i Sprawiedli-woci, a take osoby deklarujce absencj wyborcz. Ochronie rodowiska natu-ralnego wiksze znaczenie przypisuj osoby deklarujce swe pogldy ideolo-giczne jako lewicowe. Ponad poowa ankietowanych zgadza si z postawionym w badaniu twierdzeniem, e politycy w swych dziaaniach powinni w wikszej mierze uwzgldnia zagadnienia ochrony rodowiska naturalnego. W znacznej liczbie s to równie wyborcy PSL oraz TR, jak te jednostki deklarujce pogldy lewicowe. Otrzymane wyniki bada nie wskazuj jednak na generowanie równo-czesnego poparcia dla partii „Zielonych” w Polsce. Przyczyn tego stanu autorzy upatruj m.in. w historii, gównie podziale Europy na dwa antagonistyczne bloki polityczno-militarne w drugiej poowie XX wieku, co przynioso narzucenie pa -stwom, bdcym w obszarze wpywów Zwizku Radzieckiego, niedemokratycz-nego systemu polityczniedemokratycz-nego. W momencie, gdy na zachodzie Europy powstaway partie Nowej Lewicy, w Polsce oraz innych pa stwach rodkowoeuropejskich miao miejsce tworzenie pierwszych zrbów opozycji antykomunistycznej. Wpyw na marginalny charakter partii ekologicznych w Polsce miaa równie dziaalno samych ugrupowa , które nie potrafiy przebi si ze sw ofert do opinii publicznej, pomimo e, jak wskazuj przedstawione badania, wikszo Polaków przywizuje wag do kwestii ochrony rodowiska oraz uwaa, e po-winny sta si one w wikszym stopniu obszarem dziaania polityków.
Kolejnym badanym wtkiem bya diagnoza postaw wyborców wobec lidera Platformy Obywatelskiej oraz ocena susznoci w opinii spoecznej decyzji J. Gowina o odejciu z PO i utworzeniu nowego ugrupowania. Wyniki przeprowadzonych bada potwierdzaj, e wedug polskich wyborców D. Tusk jest niekwestionowanym liderem PO. Szczególnie wysokie poparcie dla partyjnego przywództwa premiera notowane jest w grupie zwolenników PO, co wydaje si by naturalnym. A dziewiciu na dziesiciu wyborców tego ugrupowania nie widzi potrzeby zmiany na czele struktur partyjnych. W odniesieniu do J. Gowina zarówno wyniki bada jak i efekty tegorocznej elekcji do Parlamentu Europejskiego, skaniaj do negatywnej oceny szans ugrupowania Polska Razem na powtórzenie sukcesu Ruchu Palikota z wyborów parlamentarnych 2011. Po pierwsze, Polska Razem nie generuje takiej moliwoci przejcia elektoratu innych partii jak partia J. Palikota. Przeprowadzone badania wskazuj na wskie grono zwolenników Gowina wród wyborców PO, co znaczco utrudnia wygenerowanie poparcia, potrzebnego do uzyskania parlamentarnej reprezentacji. Po drugie, bdem J. Gowina wydaje si by wczenie do swoich struktur przedstawicieli rozwizanego ugrupowania
Polska Jest Najwaniejsza. Polska Razem utracia tym samym wan bro w politycznej rywalizacji, a wic moliwo wykazania swojej personalnej i organizacyjnej odrbnoci wzgldem ugrupowa od lat tworzcych polski system partyjny. Ponadto, identyfikowanie P. Kowala, M. Migalskiego czy A. Bielana z funkcjonowaniem w strukturach PiS mogo znaczco ograniczy i tak niewystarczajce poparcie dotychczasowego elektoratu PO. Po trzecie, szanse Polski Razem wydaj si by ograniczone liczebnoci wyborców o pogldach konserwatywno-liberalnych. Tegoroczna elekcja do Parlamentu Europejskiego pokazaa równie, e ta grupa elektoratu (szczególnie jej najmodsi czonkowie) w wikszym stopniu popiera Kongres Nowej Prawicy, utosamiany z wyrazistym liderem J. Korwin-Mikkem. Wydaje si, e w obliczu poraki w wyborach do PE oraz stopniowego wycofywania si z ycia politycznego czci czonków, ugru-powania szanse na przetrwanie PRJG w obecnej formie s niewielkie.
Innym obszarem badawczym, podjtym przez autorów projektu, bya weryfi-kacja spoecznego zapotrzebowania na nowe partie wród polskich wyborców oraz zbadanie warunków uzyskania przez nie relewantnej pozycji w systemie partyjnym. W pierwszej kolejnoci analizie poddano zapotrzebowanie na nowe ugrupowania w odniesieniu do identyfikacji partyjnej wyborców. Potrzeb utwo-rzenia nowej inicjatywy politycznej najczciej wyraaj wyborcy innych partii oraz Twojego Ruchu. Takie stanowisko prezentuje ponad poowa ich wyborców. Wynik ten nie jest zaskoczeniem w przypadku innych partii, gdy do tej wanie grupy zalicza si elektorat niedawno powstaych formacji – Kongresu Nowej Prawicy, Polski Razem oraz Solidarnej Polski. Wysokie poparcie wzgldem po-wstawania nowych ugrupowa w przypadku wyborców Twojego Ruchu moe wynika z dwóch kwestii: zmczenia scen polityczn i niechci wobec partii parlamentarnych w tej grupie elektoratu, która wpyna na dobry wynik partii Janusza Palikota w wyborach z 2011 roku oraz sabej identyfikacji partyjnej wy-borców tego ugrupowania. Moe to skutkowa wiksz chwiejnoci wyborcz, a co z tym zwizane, moliwoci przepywu preferencji tej grupy elektoratu do innych, take nowych inicjatyw politycznych. Najbardziej sceptycznie do tworze-nia nowych ugrupowa odnosi si elektorat Platformy Obywatelskiej. Do wybor-ców kontestujcych zasadno powstawania nowych inicjatyw politycznych na-le równie osoby deklarujce poparcie wzgldem Prawa i Sprawiedliwoci, Sojuszu Lewicy Demokratycznej oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wyni-ka to moe z zaoenia, e elektorat tych partii jest zadowolony z istniejcego ukadu si na polskiej scenie politycznej.
Interesujcy, z punktu widzenia badaczy zajmujcych si przyczynami wybor-czej absencji, jest wynik wyborców, deklarujcych brak uczestnictwa w elekcji do
Sejmu. Okazuje si bowiem, e niemal co druga osoba w tej grupie oczekuje po-wstania nowej partii. Moe to oznacza, e jednym z powodów biernoci wybor-czej tej czci elektoratu jest niezadowalajca oferta partyjna, a utworzenie nowej partii o odpowiednim profilu programowym moe spowodowa jej wyborcz aktywizacj.
Ankietowanych zapytano równie o moliwo osignicia sukcesu wy-borczego przez nowe partie polityczne. Wikszo polskiego elektoratu jest na-stawiona sceptycznie wobec tego zagadnienia. Wyjtkiem w tym wzgldzie s, po raz kolejny, wyborcy innych partii oraz Twojego Ruchu. Przeciwne zdanie w tej sprawie reprezentuje elektorat partii, których przedstawiciele od wielu lat zasia-daj w polskim parlamencie. Najwikszymi sceptykami wzgldem sukcesu no-wych ugrupowa s wyborcy PO i PiS.
Kolejny interesujcy wtek badawczy wynika z postawionej przez badaczy hipotezy o upodabnianiu si elekcji parlamentarnych do stylu kampanii prezy-denckich. Celem eksploracji byo zbadanie poziomu prezydencjalizacji zachowa elektoratu w roku niewyborczym. Za wska niki suce pomiarowi natenia tego procesu obrano dwa najbardziej istotne komponenty prezydencjalizacji: persona-lizacj wyborów parlamentarnych oraz debaty liderów dwóch najwikszych par-tii. W badaniu tym porównano wyniki z 2013 roku z odpowiedziami na takie same pytania w 2012 roku.
Zarówno w badaniu z 2012 i 2013 r. zdecydowana wikszo badanych zade-klarowaa, e profil partii stanowi gówn determinant ich decyzji w wyborach do Sejmu. Jednake w obu tych sondaach przewaaj zwolennicy instytucjonali-zacji debat telewizyjnych. W 2013 r. odsetek osób opowiadajcych si za tymi opcjami, w porównaniu do sondau z poprzedniego roku, uleg zmniejszeniu. Te spostrzeenia ogólne pozostaj tosame dla oceny zachowa elektoratów po-szczególnych partii. W tej materii wyjtek stanowi jedynie PO, gdzie proporcjo-nalnie wzrós odsetek traktujcych profil partii jako determinant swoich decyzji, przy równolegym spadku odsetka opowiadajcych si za debatami liderów. W kadym z piciu analizowanych podmiotów jest wicej zwolenników opcji
partyjnej oraz obligatoryjnego charakteru debat. Jednake zestawienie rezultatów
proporcji odpowiedzi na oba pytania oraz odniesienie ich do wyników z poprzed-nich bada w przypadku trzech podmiotów (PO, SLD, PSL) doprowadzio do zaskakujcych konkluzji. Najbardziej wyrazisty przykad w tej materii stanowi Sojusz. Na tle innych podmiotów, wystpuje proporcjonalnie najwicej zwolen-ników opcji partyjnej i debat. To jest oczywicie moliwe, lecz z punktu spoecz-nego postrzegania wyborów parlamentarnych wydaje si ze sob sprzeczne. Z drugiej strony warto zaznaczy, e elektorat SLD okaza si najbardziej stabilny
w swoich postawach. W obu sondaach odsetki odpowiedzi na poszczególne py-tania s najbardziej ze sob zblione. W 2013 r. za najbardziej sprezydencjalizo-wane trzeba uzna deklaracje wyborców PiS. W zasadzie nazbyt ze sob roz-biene deklaracje ankietowanych (na przestrzeni dwóch bada ) nie daj moliwo-ci okrelenia takim mianem adnej z analizowanych grup wyborców. Z kolei elektorat TR okaza si w swoich decyzjach bardziej konsekwentny.
Wskazane wtki to tylko nieliczne obszary bada z tych poruszonych w 2013 roku. Znalazy si wród nich take analizy postaw wobec udziau kobiet w poli-tyce, celebrytyzacji ycia politycznego, poczucia reprezentacji interesów obywa-telskich na arenie politycznej, percepcji rzetelnoci dziaa politycznych, aktyw-noci obywateli na paszczy nie lokalnej i wiele innych. Kady z nich zosta przeanalizowany w odniesieniu do preferencji partyjnych oraz autoidentyfikacji ideologicznych. Jednoczenie wszystkie zostay poddane refleksji przez specjali-stów, co zaowocowao nie tylko wyczerpujc deskrypcj, ale równie prób dotarcia do przyczyn zdiagnozowanego stanu oraz prognoz moliwych konse-kwencji. Zgromadzone analizy przedstawione zostan na amach czasopisma „Political Preferences” nr 8/2014 oraz na stronie internetowej www.badania-elektoratu.us.edu.pl , gdzie dostpne s take artykuy z lat wczeniejszych.
