View of Agricultural Advisory in the Field of Renewable Energy Sources as an Opportunity to Accelerate the Development of Zamość Region

Pełen tekst

(1)R O C Z N I K I W Y D Z I A U NAUK PRAWNYCH I EKONOMICZNYCH KUL Tom V-VI, zeszyt 2 – 2009-2010. BOGDAN KOCIKx ADAM MALINOWSKI. DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII SZANS NA PRZYSPIESZENIE ROZWOJU ZAMOJSZCZYZNY WSTP. Kady kraj dy do wypracowania w asnego, efektywnego systemu doradztwa rolniczego. Kszta tuje si on pod wp ywem wielu uwarunkowa , m.in. historycznych, kulturowych, oraz poziomu rozwoju ekonomicznego i rozwoju rolnictwa. Proces ten trwa najcz

(2) ciej wiele lat. W praktyce system ten musi by stale udoskonalany i dostosowywany do zmieniajcych si okoliczno

(3) ci. Wej

(4) cie Polski do Unii Europejskiej spowodowa o znaczcy wzrost zainteresowania us ugami

(5) wiadczonymi przez doradców rolniczych, zatrudnionych g ównie w o

(6) rodkach doradztwa rolniczego. Przemiany spo eczne, polityczne i gospodarcze, globalizacja, gospodarka rynkowa i specjalizacja produkcji rolniczej oraz komercjalizacja doradztwa jeszcze to zainteresowanie wzmocni y. Dlatego tak znaczca jest rola doradców rolniczych w inicjowaniu i wdraaniu zmian wynikajcych z funkcjonowania na unijnym rynku 1. Do-. Prof. dr hab. BOGDAN K OCIK – Wydzia Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Tomaszowie Lubelskim, Katedra Polityki Ekonomicznej i Bada Regionalnych; adres do korespondencji: ul. Lwowska 80, 22-600 Tomaszów Lubelski; e-mail: bkoscik@kul.lublin.pl Mgr in. A DAM M ALINOWSKI – Wydzia Nauk Rolniczych w Zamo

(7) ciu Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Katedra Produkcji Ro

(8) linnej i Agrobiznesu; adres do korespondencji: ul. Szczebrzeska 102, 22-400 Zamo

(9) ; e-mail: adam.malinowski@o2.pl 1 Por. T. M i

(10) , Oddziaywanie doradztwa na zmiany w gospodarstwach w aspekcie zwikszenia ich konkurencyjnoci „Zeszyty Naukowe SERiA” 10(2008), z. 1, s. 274..

(11) 142. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. radztwo odgrywa i b dzie odgrywa znaczc rol nie tylko w samym rolnictwie, ale take w procesach wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Wielofunkcyjny model rolnictwa zak ada rozwój rónej dzia alno

(12) ci na wsi, w tym niezwizanej z produkcj ywno

(13) ci. W ramach koncepcji rozwoju zrównowaonego (równowaga pomi dzy systemami: gospodarka, spo ecze stwo i

(14) rodowisko) jedn z alternatyw b dzie produkcja energii z biomasy (biopaliwa, biogaz i paliwa sta e). Jest to równie zwizane z podj tymi przez Polsk. zobowizaniami, aby do roku 2020 udzia odnawialnych róde energii wynosi 14%2. Ponadto Rozporzdzenie w sprawie Narodowych Celów Wskanikowych zak ada, e udzia biokomponentów w paliwach b dzie wynosi : w roku 2009 – 4,60%, w 2010 – 5,75%, w 2011 – 6,20%, w 2012 – 6,65%, a w 2013 – 7,10%3. Biomasa pozyskiwana z celowych plantacji energetycznych ma s uy nie tylko do bezpo

(15) redniego spalania czy wspó spalania, ale moe by stosowana jako kosubstrat w produkcji biogazu. W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi opracowane zosta y za oenia programu rozwoju biogazowni rolniczych4. G ówne cele tego programu to: poprawa bezpiecze stwa poprzez dywersyfikacj róde dostaw i miejsc wytwarzania no

(16) ników energii, realizacja dzia a zmierzajcych do poprawy stanu

(17) rodowiska naturalnego, zabezpieczenie dostaw biogazu dla mieszka ców wsi i ma ych miasteczek oddalonych od gazowych sieci przesy owych i dystrybucyjnych, wykorzystanie dost pnego potencja u energetycznego, jakim dysponuje rolnictwo krajowe. W tej sytuacji niezwykle wane jest rozpoznanie wiedzy rolników w zakresie odnawialnych róde energii oraz dostosowania oferty doradczej do aktualnej sytuacji gospodarczej i zwizanych z ni oczekiwa rolników.. CEL I METODYKA BADA. Celem opracowania by o przeanalizowanie stanu doradztwa w zakresie agroenergetyki na terenie Zamojszczyzny, poznanie oczekiwa oraz wskazanie pewnych tendencji zmian w postawach rolników. 2. M. J a s i u l e w i c z, Rozwój lokalny w oparciu o biomas z rolnictwa „Zeszyty Naukowe SERiA” 9(2007), z. 1, s. 193. 3 Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie Narodowych Celów Wskanikowych na lata 2008-2013, Dz.U. 2007, nr 110, poz. 757. 4 Za oenia Programu rozwoju biogazowni rolniczych, http://bip.minrol.gov.pl/DesktopModules /Announcement/ViewAnnouncement.aspx?ModuleID=1444&TabOrgID=534&LangId=0&Announ cementId=11754&ModulePositionId=2006 data dost pu 16. 03. 2009 r..

(18) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 143. Materia empiryczny stanowi y wyniki bada ankietowych przeprowadzonych w 2008 i 2009 r. W badaniach zastosowano metod doboru celowo-losowego wybranych gospodarstw rolnych na Zamojszczynie. Losowo wybierane by y gospodarstwa w poszczególnych grupach w zaleno

(19) ci od ich powierzchni. Gospodarstwa podzielono na nast pujce grupy (kryterium podzia u stanowi a ich ogólna powierzchnia): a) do 5 hektarów, b) – od 5 do 10 hektarów, c) od 10 do 20 hektarów, d) od 20 do 50 hektarów, e) powyej 50 hektarów. Struktura wielko

(20) ciowa ankietowanych gospodarstw by a zbliona do stanu faktycznego na badanym obszarze. cznie przeprowadzono 602 ankiety, w tym 343 w 2008 i 259 w 2009 r. Przeprowadzali je specjalnie przeszkoleni ankieterzy. Ankietowani odpowiadali na 22 pytania (w 2008 r. na 20) typu zamkni tego i pó otwartego, w tym na 3 pytania metryczkowe (tj. wiek, wykszta cenie i miejsce zamieszkania), przy czym tylko cz

(21) danych zosta a wykorzystana w niniejszym opracowaniu. Pytania stawiane w ankiecie dotyczy y zainteresowania rolników upraw ro

(22) lin energetycznych (z pro

(23) b o wskazanie gatunku), sk onno

(24) ci do wy czenia cz

(25) ci area u w celu wprowadzenia do uprawy ro

(26) lin wieloletnich na cele energetyczne, wiedzy rolników na temat istniejcych w okolicy ich zamieszkania zak adów skupujcych lub przetwarzajcych biomas w inne formy uytkowe (np. brykiet, zr bki) oraz zainteresowania przetwórstwem p odów rolnych (ze szczególnym uwzgl dnieniem wytwarzania brykietów i peletów5). Ponadto analizowano ch uczestnictwa rolników w kursach dokszta cajcych z zakresu agroenergetyki. Analiz danych przeprowadzono, opierajc si na prostych metodach statystyczno-matematycznych. Otrzymane wyniki bada przedstawiono w formie opisowej, tabelarycznej i graficznej. Naley zaznaczy , e w artykule przedstawiono jedynie pewne tendencje zmian, bowiem do uzyskania pe nych wyników konieczne jest przeprowadzenie kilkuletnich bada .. 5. Brykiety drzewne s paliwem przetworzonym, o prostoktnym lub cylindrycznym kszta cie, o d ugo

(27) ci 10-30 cm i

(28) rednicy 6-12 cm. Brykiet najcz

(29) ciej jest produkowany z rozdrobnionych odpadów drzewnych, takich jak trociny, wióry czy zr bki, które s poddawane procesowi sprasowywania pod wysokim ci

(30) nieniem bez dodatku substancji klejcych. Pelety to przewanie sprasowane pod wysokim ci

(31) nieniem suche zr bki i trociny drzew iglastych, li

(32) ciastych lub ich mieszanek w postaci granulatu cylindrycznego kszta tu o d ugo

(33) ci 5-40 mm i

(34) rednicy 8-12 mm Szczegó owe wymagania w zakresie sk adu chemicznego peletów okre

(35) lone s w niemieckiej normie DIN 51731:1996..

(36) 144. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. WYNIKI BADA. W

(37) ród gospodarstw obj tych badaniem w asnym najwi ksz grup stanowi y gospodarstwa o powierzchni 5-20 hektarów, najmniejsz za

(38) o powierzchni powyej 50 hektarów. Struktura powierzchniowa analizowanych gospodarstw przedstawiona zosta a w tabeli 1. Tabela 1. Struktura analizowanych gospodarstw rolnych Powierzchnia gospodarstwa. Rok 2008. Rok 2009. Liczba. %. Liczba. %. do 5 ha. 95. 27,7. 57. 22,0. 5-10 ha. 92. 26,8. 97. 37,5. 10-20 ha. 103. 30,0. 64. 24,7. 20-50 ha. 42. 12,2. 33. 12,7. powyżej 50 ha. 11. 3,2. 8. 3,1. RAZEM. 343. 100,0. 259. 100,0. ród o: badania w asne.. Istotny wp yw na podejmowanie dzia alno

(39) ci innowacyjnej ma wykszta cenie. Wed ug danych G ównego Urz du Statystycznego6 w 2006 r. wykszta cenie ludno

(40) ci wiejskiej przedstawia o si nast pujco: wysze 6,4%,

(41) rednie 24,6%, zasadnicze zawodowe 28,5%, podstawowe 29,1%. Analiz wykszta cenia ankietowanych rolników przedstawia wykres 1. Wynika z niego, e w analizowanej grupie by o 7,3% osób z wykszta ceniem wyszym, 38,7%

(42) rednim, 46,7% zasadniczym zawodowym i 7,3% z podstawowym. W grupach gospodarstw o powierzchni 20-50 ha oraz powyej 50 ha nie by o osób z wykszta ceniem podstawowym, za

(43) najwi cej osób z wykszta ceniem wyszym zanotowano w grupie gospodarstw o najwi kszej powierzchni. Potwierdza to spostrzeenie B. Klepackiego, który stwierdza, i istnieje dua rónica w podej

(44) ciu do zasobów i organizacji gospodarstw mi dzy rolnikami z wykszta ceniem

(45) rednim i niszym oraz wykszta ceniem wyszym. Rolnicy z wyszym wykszta ceniem gospodarowali na wi kszych powierzchniach i dyli do jej zwi kszenia. Po6. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2008, Warszawa 2008..

(46) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 145. nadto stosowali intensywniejsze technologie produkcji i wypracowywali korzystniejsze wyniki ekonomiczne7.. Wykres 1. Poziom wykszta cenia ankietowanych rolników ród o: badania w asne.. Podejmowanie dzia alno

(47) ci innowacyjnej moe take zalee od wieku rolników. W

(48) ród ankietowanych dominowa y osoby w wieku od 41 do 60 lat (wykres 2), stanowi y one 55,2% biorcych udzia w ankiecie. Byli to w wi kszo

(49) ci w a

(50) ciciele gospodarstw mniejszych. Natomiast w gospodarstwach wi kszych (tj. o powierzchni co najmniej 20 ha) zauwaa si dominacj osób m odszych, w wieku 21-40 lat, których udzia wynosi powyej 50%. Brak w tej grupie osób w wieku powyej 60 lat. Oczywi

(51) cie, poziom wykszta cenia koreluje z wiekiem osób ankietowanych (wspó czynnik korelacji 0,88). Wyszy poziom wykszta cenia rolników jest zjawiskiem korzystnym i podanym, gdy wykszta cenie ma bezpo

(52) redni wp yw na efekty produkcyjne i poziom rozwoju gospodarstw8.. 7. Wyksztacenie jako czynnik rónicujcy zasoby, organizacj i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych. „Roczniki Naukowe SERiA” 7(2005), z.1, s. 127. 8 Por. M. a g u n a, Wybrane czynniki ekonomiczno-organizacyjne wpywajce na gospodarstwa indywidualne w ocenie ich wacicieli, „Roczniki Naukowe SERiA” 9(2007), z. 1, s. 282..

(53) 146. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. Wykres 2. Struktura wiekowa ankietowanych rolników ród o: badania w asne.. Przez ro

(54) liny energetyczne rozumie si gatunki ro

(55) lin uprawnych, których róne cz

(56) ci wykorzystywane s na cele energetyczne. Nale do nich m.in. zboa i ich mieszanki, rzepak i rzepik, ziemniaki, buraki cukrowe, kukurydza, proso, gryka, len, a take szar at, wierzba, róa wielokwiatowa,

(57) lazowiec pensylwa ski, topinambur, spartina preriowa, miskant olbrzymi, topola, brzoza, leszczyna i inne9. Wyniki bada wskazuj na wzrost zainteresowania upraw ro

(58) lin energetycznych przez rolników (z 34,7% w roku 2008 do 46,7% w 2009), co przedstawiono na wykresie 3. Wzrost mona by o zauway przede wszystkim w gospodarstwach

(59) rednich, tj. w grupach o powierzchni od 5 do 50 ha. Zainteresowanie upraw takich ro

(60) lin zmniejszy o si natomiast w przypadku gospodarstw o wielko

(61) ci do 5 hektarów (spadek o 10 punktów procentowych) i w grupie gospodarstw najwi kszych (spadek z 82% do 62%). Do czynników ograniczajcych zainteresowanie upraw ro

(62) lin energetycznych ankietowani rolnicy zaliczali: ma powierzchni gospodarstwa, nieop acalno

(63) uprawy, brak wiedzy o technologii uprawy mniej znanych gatunków, brak niezb dnego, specjalistycznego sprz tu. Cz sto pojawia y si take od9. Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 roku w sprawie plonów reprezentatywnych ro

(64) lin energetycznych w 2009 r. Dz. U. 2009, nr 36, poz. 267..

(65) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 147. powiedzi o niech ci do zmian w profilu dzia alno

(66) ci gospodarstwa (specjalizacja gospodarstwa), posiadaniu zbyt dobrych gleb, a take braku (czy te zbyt ma ej ilo

(67) ci) punktów skupu i przetwórstwa biomasy10. Symptomatyczne jest to, e dla wi kszo

(68) ci rolników ro

(69) linami energetycznymi s jedynie rzepak i wierzba – te dwie ro

(70) liny najcz

(71) ciej chcieliby uprawia . Nadal zauway mona, e w gospodarstwach o wi kszej powierzchni ch tniej uprawiany by by rzepak, natomiast w mniejszych – wierzba. Rzadko wymieniane by y inne gatunki: topinambur,

(72) lazowiec pensylwa ski, buraki cukrowe, kukurydza11. Uwzgl dniajc aktualne trendy, naley dy do jak najwi kszej popularyzacji mniej znanych gatunków ro

(73) lin energetycznych. Powinno to stanowi jedno z zada doradców rolnych, zw aszcza w przypadku rolników deklarujcych ch za oenia plantacji ro

(74) lin wieloletnich na cele energetyczne. Konieczne jest zatem nie tylko udzielanie porad w poradnictwie indywidualnym, ale równie wykorzystanie innych moliwo

(75) ci zapoznania rolników z interesujcymi ich zagadnieniami, np. pokazy w czasie wystaw rolniczych, wycieczki do gospodarstw prowadzcych ju upraw ro

(76) lin energetycznych, spotkania z plantatorami, konferencje, seminaria i szkolenia z zakresu agroenergetyki. Niezmiernie wane jest take rozpowszechnianie informacji o zak adach przetwórstwa biomasy. Pomimo e ponad 20% ankietowanych s ysza o o istnieniu takich zak adów, to nadal zbyt wielu rolników bliszych informacji na ten temat nie posiada.. 10. Por. B. K o

(77) c i k, M. K w a p i s z, A. M a l i n o w s k i, Doradztwo rolnicze w zakresie agroenergetyki na Zamojszczynie, w: Doradztwo w dziaalnoci przedsibiorczej, red. K. Krzyanowska, Warszawa: Wydawnictwo SGGW 2008, s. 124. 11 Tame, s. 123..

(78) 148. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. Wykres 3. Zainteresowanie upraw ro

(79) lin energetycznych w zaleno

(80) ci od wielko

(81) ci gospodarstwa ród o: badania w asne.. Analizujc dane na temat ch ci uprawy ro

(82) lin energetycznych, nie sposób pomin kwestii wy czania gruntów z dotychczasowej uprawy z przeznaczeniem pod celowe wieloletnie uprawy energetyczne, co przedstawia wykres 4.. Wykres 4. Sk onno

(83) do wy czenia cz

(84) ci gruntów z przeznaczeniem na cele energetyczne ród o: badania w asne..

(85) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 149. Wane jest bowiem, czy rolnicy rzeczywi

(86) cie sk onni s do wy czenia cz

(87) ci gruntów, by przeznaczy je na cele energetyczne, czy jedynie wyraaj zainteresowanie upraw ro

(88) lin energetycznych, ale w bliej nieokre

(89) lonej perspektywie czasowej. Okaza o si , e mniej by o w 2009 r. rolników sk onnych przeznaczy cz

(90) posiadanego area u na cele energetyczne w stosunku do roku 2008 w przypadku gospodarstw o powierzchni do 5 hektarów, natomiast w przypadku pozosta ych gospodarstw zauwaono niewielki wzrost. Wy czenie cz

(91) ci area u deklarowa o w 2009 r. w gospodarstwach o powierzchni 5-10 hektarów 39,2% ankietowanych (35,6% w 2008), w gospodarstwach 20-50 hektarów 27,3% (26,2% w 2008) i w gospodarstwach o powierzchni powyej 50 hektarów 37,5% (36,4% w 2008). Ogólnie w 2009 r. sk onnych do wy czenia area u by o 32,8% ankietowanych, podczas gdy w 2008 by o ich 31,3%. Ankietowani jako g ówne czynniki ograniczajce wymieniali: posiadanie zbyt ma ego gospodarstwa, aby prowadzi wieloletnie plantacje energetyczne, posiadanie zbyt dobrych gleb, aby przeznaczy je pod ro

(92) liny wieloletnie, nieop acalno

(93) uprawy takich ro

(94) lin, brak zbytu na biomas . W badaniu podj to prób analizy potrzeb rolników odno

(95) nie do konsultowania z doradc rolniczym problemów o rónej tematyce. Ankietowanym zaproponowano nast pujce moliwo

(96) ci: nowe rodzaje

(97) rodków ochrony ro

(98) lin, nawoenie, technologie uprawy nowych ro

(99) lin, chów i ywienie zwierzt, ochrona

(100) rodowiska, agroturystyka i agroenergetyka (wykres 5). Pozostawiono równie moliwo

(101) dodania w asnych propozycji. Okaza o si , e zarówno w 2008, jak i w 2009 r. najwi kszym zainteresowaniem we wszystkich grupach gospodarstw cieszy y si konsultacje z zakresu nowych


(103) lin, nawoenia oraz technologii uprawy ro

(104) lin, przy czym zauwaalne s niewielkie wahania (rz du 1-2 punktów procentowych) w poszczególnych latach. Rolnicy wykazuj mniejsze zapotrzebowanie na porady doradców w przypadku technologii produkcji ro

(105) linnej, gdy o

(106) rodki doradztwa rolniczego przeprowadzaj wiele tego typu szkole . W 2009 roku wzros o, w stosunku do roku 2008, zainteresowanie nawoeniem, chowem i hodowl zwierzt, agroturystyk i agroenergetyk..

(107) 150. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. Wykres 5. Tematyka konsultacji z doradc rolniczym Obja

(108) nienia: a – nowe rodzaje


(110) lin, b – nawoenie, c – technologie uprawy nowych ro

(111) lin, d – chów i ywienie zwierzt, e – ochrona

(112) rodowiska, f – agroturystyka, g – agroenergetyka, h – inne ród o: badania w asne.. Jak zaznaczono wcze

(113) niej, w artykule zosta y przedstawione pewne tendencje zmian zachowa producentów rolnych. Agroenergetyka cieszy a si. rosncym zainteresowaniem w wi kszo

(114) ci grup obszarowych: najwi ksze by o w gospodarstwach o powierzchni 5-10 ha (5,7% w 2008 i 11,5% w 2009) oraz powyej 50 ha (wzrost z 13,6% do 22,2%). Spadek z 6,1% w 2008 do 4,5% w 2009 zanotowano w gospodarstwach do 5 ha. W odpowiedziach rolników zauwaono natomiast tendencj spadkow w przypadku agroturystyki – zainteresowanie zmniejsza o si wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstw od 15,6% w gospodarstwach najmniejszych do zera w gospodarstwach najwi kszych w 2008 r. Podobna sytuacja (tj. im wi ksza powierzchnia, tym mniejsza popularno

(115) agroturystyki) mia a miejsce w 2009 r., ale zwróci uwag naley na wzrost w stosunku do roku 2008, nawet w gospodarstwach najwi kszych. Moe to by spowodowane ch ci uzyskania dodatkowych dochodów. Zmiany te nalea oby dok adniej przeanalizowa w kolejnych badaniach..

(116) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 151. Analiza deklaracji uczestnictwa w kursach doszkalajcych by a powizana z zainteresowaniami rolników konsultacjami z doradc rolniczym (wykres 6).. Wykres 6. Deklaracja uczestnictwa w kursach Obja

(117) nienia: a – kurs obs ugi opryskiwaczy, b – kurs kombajnowania, c – kurs agroturystyczny, d – kurs agroenergetyczny, e – kurs rachunkowo

(118) ci rolnej, f – inne ród o: badania w asne.. Przeprowadzone przez H. Ka u i J. Wawrzyszuka badania wykazuj, e dla rolników wci g ównym ród em informacji z dziedziny rolnictwa s kursy organizowane przez ODR – wskaza o je a 66,7% ankietowanych12. Stwierdzono równie, e oczekiwania rolników dotycz przede wszystkim cz stszego kontaktu doradcy z producentem rolnym (70,3% wskaza ), organizowania kursów i szkole (33,1%) oraz prowadzenia wzorcowych upraw ro

(119) linnych i produkcji zwierz cej (29,7%)13. Wsparcia w o

(120) rodkach doradztwa poszukiwali ludzie m odzi i w

(121) rednim wieku, którzy wskazywali na koniecz-. 12. Opinie rolników na temat korzystania z wybranych usug Lubelskiego Orodka Doradztwa Rolniczego w Koskowoli Oddzia w Rejowcu, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego” 2008, nr 3, s. 59. 13 Tame, s. 62..

(122) 152. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. no

(123) dosy cz stych kontaktów (raz na kwarta lub co miesic) 14. Z udzia u w szkoleniach rolnicy korzystali cz sto (62,3% wskaza ) oraz bardzo cz sto (15,7% wskaza ). Rzadko ze szkole korzysta o 18,6% badanych15. W badaniu w asnym stwierdzono, e najwi kszym zainteresowaniem w

(124) ród ankietowanych rolników cieszy y si szkolenia z rachunkowo

(125) ci rolniczej (niemal 1/3 odpowiedzi, mimo spadku w 2009 r. w stosunku do roku poprzedniego), co wskazuje na piln potrzeb organizowania takich kursów. Wzrastajce zainteresowanie konsultacjami w zakresie agroturystyki znajduje swoje odzwierciedlenie w zainteresowaniu rolników kursami z tego zakresu (wzrost ogó em z 13,5% w 2008 do 14,6% w 2009 r.). W analizowanym okresie spad o zainteresowanie obs ug opryskiwaczy (zarówno ODR-y, jak i firmy prywatne bardzo cz sto przeprowadzaj kursy chemizacyjne), wzros o za

(126) – kursami kombajnowania (zw aszcza w gospodarstwach o

(127) rednich powierzchniach, gdzie by o najwi ksze spo

(128) ród wszystkich grup wielko

(129) ci). Znaczna powierzchnia gruntów wymusza konieczno

(130) posiadania w asnego sprz tu rolniczego, w tym kombajnu zboowego. Mona zatem domniemywa , e jest to powodem relatywnie niskiego zainteresowania kursami kombajnowania w

(131) ród w a

(132) cicieli gospodarstw o najwi kszej powierzchni, którzy sami posiadaj uprawnienia lub zatrudniaj odpowiednio przeszkolonych pracowników. Due zainteresowanie kursami kombajnowania moe te wynika ze wzrostu powierzchni uprawy zbó i rzepaku. Zmiany powierzchni zasiewów zbó, ziemniaków i rzepaku w województwie lubelskim przedstawia wykres 7.. 14. S. Z a w i s z a, A. T o m c z y k, Dziaalno ódzkiego Orodka Doradztwa Rolniczego w Bratoszewicach, „Zeszyty Naukowe SERiA” 10(2008), z. 2, s. 291. 15 Tame, s. 293..

(133) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 153. Wykres 7. Zmiany powierzchni zasiewów ogó em i zasiewów zbó (prawa o

(134) rz dnych) oraz ziemniaków, buraków i rzepaku (lewa o

(135) rz dnych) w województwie lubelskim w latach 2003-2007 ród o: opracowanie w asne na podstawie danych statystycznych16.. Oko o 12% rolników biorcych udzia w ankiecie w 2009 r. by o ch tnych, aby uczestniczy w szkoleniach z agroenergetyki. Najwi kszy odsetek stanowili w a

(136) ciciele gospodarstw o powierzchni 5-10 hektarów. Z danych udost pnionych przez O

(137) rodek Doradztwa Rolniczego w Sitnie17 wynika, e zarówno w roku 2008, jak i 2009 wi kszo

(138) szkole dotyczy a dostosowywania gospodarstw do zasady wzajemnej zgodno

(139) ci, moliwo

(140) ci uzyskania

(141) rodków z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW 2007-2013), wymogów dobrostanu zwierzt, dobrej praktyki rolniczej. Prowadzone by y take kursy chemizacyjne i agroturystyczne. Generalnie daje si zauway , e rolnicy najliczniej uczestnicz w takich typach szkole , które s wynikiem regulacji prawnych (np. zdobycie uprawnie do zakupu niektórych


(143) lin) lub takich, które mog w konsekwencji przynie

(144) wymierne korzy

(145) ci finansowe (np. technologia produkcji zbó, prezentacje nowych, wydajniejszych odmian). ODR w Ko skowoli Oddzia w Sitnie przeprowadzi jedynie kilka szkole dotyczcych odnawialnych róde energii. Jak wynika z bada 16. Rolnictwo w województwie lubelskim w 2007 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ ASSETS_Rolnictwo2008.pdf data dost pu: 24. 03. 2009 r. 17 ród o: Harmonogramy szkole – rok 2008 i 2009, Opracowania statystyczne ODR Sitno, niepublikowane..

(146) 154. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. w asnych, producenci rolni deklaruj ch pozyskania wiedzy z tego zakresu, dlatego warto by oby dostosowa ofert do ich oczekiwa . W badaniu ankietowym zapytano rolników o ich zainteresowanie przetwórstwem p odów rolnych ze szczególnym uwzgl dnieniem przetwórstwa biomasy w wygodniejsze no

(147) niki energii (wytwarzanie brykietów i peletów). Wyniki przedstawia wykres 8. Okaza o si , e w 2009 r. ponad po owa pytanych (56,9%) nie by a zupe nie zainteresowana jakimkolwiek przetwórstwem (w 2008 r. by o ich 33,7%). Badania w asne potwierdzi y utrzymujce si od wielu lat zainteresowanie wytwarzaniem domowym sposobem serów, produkcj przetworów oraz suszeniem owoców i warzyw. To zainteresowanie dominuje w gospodarstwach o mniejszej powierzchni, natomiast pozytywnych odpowiedzi w przypadku gospodarstw najwi kszych nie zanotowano.. Wykres 8. Zainteresowanie przetwórstwem p odów rolnych Obja

(148) nienia: a – produkcja serów, b – produkcja domowych przetworów, c – suszenie owoców i warzyw, d – t oczenie olejów, e – wytwarzanie brykietów i peletu, f – inne, g – niezainteresowany przetwórstwem ród o: badania w asne.. Zainteresowanie wytwarzaniem brykietu i peletu w roku 2009 wynosi o 10,1% i cieszy o si najwi kszym zainteresowaniem w gospodarstwach

(149) rednich – o wielko

(150) ci 5-10 ha (14,5% w 2009 r.) i najwi kszych – o powierzchni.

(151) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 155. powyej 50 ha (37,5% w 2009 r.). W przypadku t oczenia olejów w gospodarstwach najwi kszych (powyej 50 hektarów) zainteresowanie wzros o w 2009 r. w stosunku do roku poprzedniego (z 18,2% do 25%) i by o najwi ksze spo

(152) ród wszystkich grup wielko

(153) ci gospodarstw. Ma to prawdopodobnie zwizek z zainteresowaniem produkcj biopaliw na potrzeby w asnego gospodarstwa, gdzie zapotrzebowanie na paliwo jest ogromne, a uniezalenienie si od paliwa z zakupu mog oby przyczyni si do znacznego ograniczenia ponoszonych na ten cel wydatków. Rolnicy ci deklarowali wi ksze zainteresowanie upraw rzepaku ni np. wierzby energetycznej. Ponadto naley si spodziewa , i maj ju pewne do

(154) wiadczenie w uprawie tego gatunku. Naley równie pami ta , i istniejcy obecnie system produkcji rolnej opiera si g ównie na uprawie ro

(155) lin jednorocznych, przechodzenie za

(156) do uprawy ro

(157) lin wieloletnich na cele energetyczne (wierzba, miskant, topole,

(158) lazowiec, spartina i inne) moe okaza si. bardzo trudne i kosztowne. W tej sytuacji, aby zapewni odpowiedni ilo

(159) i p ynno

(160) dostaw surowców energetycznych, naley dy do wdraania upraw ro

(161) lin energetycznych, uwzgl dniajc moliwo

(162) ci rolników do dostosowania si. do nowej dzia alno

(163) ci. Przede wszystkim powinny by uprawianie ro

(164) liny jednoroczne (s oma zboowa i rzepakowa, a take nasiona rzepaku s doskona ym surowcem energetycznym i ród em „zielonej energii”), gdy – po pierwsze – agrotechnika jest rolnikom znana, po drugie za

(165) – posiadaj oni odpowiedni sprz t do uprawy roli, siewu, zbioru i transportu ro

(166) lin. Nast pnym etapem powinno by wprowadzenie ro

(167) lin wieloletnich, których zbiór moliwy jest co roku (

(168) lazowiec, trawy, topinambur). W najdalszej perspektywie powinna by uprawa ro

(169) lin zbieranych w d uszym odst pie czasu (np. topola, wierzba), gdy np. uprawa wierzby wymaga posiadania specjalistycznych urzdze do zbioru oraz r baków do rozdrabniania zdrewnia ych, trzyletnich p dów. Jedno z pyta ankietowych dotyczy o wiedzy rolników o zak adach przetwórstwa biomasy na cele energetyczne, dzia ajcych w pobliu ich miejsca zamieszkania (wykres 9). Z bada wynika, e w 2009 r. o ich istnieniu wiedzia o 22,8% ankietowanych, podczas gdy w 2008 tak wiedz zadeklarowa o 12,9% rolników. Poziom wiedzy wzrós w 2009 r. w porównaniu do roku 2008 w gospodarstwach o powierzchni co najmniej 5 ha i we wszystkich przypadkach przekracza 20%. Spadek zauwaono w przypadku gospodarstw o powierzchni do 5 ha (z 17,9% w 2008 do 14% w 2009). Mona zatem dopatrywa si zwizku pomi dzy niskim zainteresowaniem rolników przetwórstwem biomasy, a ich wiedz o pobliskich zak adach. Istnienie takich zak adów umoliwia z jednej strony sprzeda surowca, z drugiej za

(170) nie ma po-.

(171) 156. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. trzeby inwestowania w specjalistyczny sprz t w gospodarstwie, a co za tym idzie – nie ponosi si niepotrzebnych kosztów. Naley równie zastanowi si. lub przeprowadzi dodatkow analiz , czy na udzielane odpowiedzi móg mie wp yw wiek ankietowanych oraz ich wykszta cenie.. Wykres 9. Wiedza rolników o zak adach przetwarzajcych biomas w celach energetycznych ród o: badania w asne.. Wyniki niektórych bada 18 wskazuj, e znaczne oddalenie od ODR moe wp ywa na cz stotliwo

(172) korzystania z us ug doradczych. Jednak coraz cz

(173) ciej jest podnoszona kwestia, i to nie odleg o

(174) , a jako

(175) us ug doradczych jest czynnikiem determinujcym intensywno

(176) korzystania z nich. Rolnicy maj najwi cej zastrzee co do jako

(177) ci pracy doradców, ich kompetencji, s abej fachowo

(178) ci, zbyt krótkiego czasu po

(179) wi canego poszczególnym rolnikom oraz zbyt ma ej inwencji i aktywno

(180) ci doradców, a take nadmiernej biurokratyzacji. Niemal 30% rolników oceni o prac doradców jako z i niewystarczajc19.. 18. Z a w i s z a, T o m c z y k, Dziaalno ódzkiego Orodka..., s. 295. A. S i k o r s k a, Doradztwo rolnicze – opinie mieszkaców wsi o dziaalnoci ODR „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego” 2006 nr 1 s. 90; por: M i

(181) , Oddziaywanie doradztwa na zmiany..., s. 272. 19.

(182) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 157. Wykres 10. Oddalenie badanych gospodarstw od najbliszego ODR ród o: badania w asne.. Spo

(183) ród gospodarstw poddanych badaniu dominujc grup stanowi y w 2009 r. po oone w odleg o

(184) ci 5-15 km (34,7%), za

(185) ponad 68% stanowi y gospodarstwa, których odleg o

(186) od ODR wynosi co najmniej 5 km. W roku 2008 ponad 60% stanowi y gospodarstwa, których odleg o

(187) od ODR wynosi 5-25 km (5-15 km – 33,8% i 15-25 km – 28,3%). Odleg o

(188) ta by a zbliona do podawanej w literaturze. Wed ug danych za rok 2005

(189) rednia odleg o

(190) gospodarstw od ODR w umownym makroregionie

(191) rodkowowschodnim (obejmujcym województwa: ódzkie, mazowieckie, lubelskie i podlaskie) wynosi a ok. 17 km20. Wydaje si jednak, e odleg o

(192) od ODR nie jest znaczcym czynnikiem ograniczajcym. Wynika to z faktu, i rolnik potrzebujcy pomocy b dzie dy do jej uzyskania niezalenie od istniejcych przeszkód. Ponad 50% rolników uczestniczcych w badaniu w asnym korzysta o z us ug doradców rolniczych z rón cz stotliwo

(193) ci. Na uwag zas uguje fakt, i z us ug takich korzystaj najcz

(194) ciej w a

(195) ciciele gospodarstw o najwi kszej powierzchni, co zosta o przedstawione na wykresie 11.. 20. S i k o r s k a , Doradztwo rolnicze – opinie..., s. 89-90..

(196) 158. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. Wykres 11. Odsetek rolników korzystajcych z us ug doradców rolniczych ród o: badania w asne. Coraz wi ksza specjalizacja producentów rolnych (a co za tym idzie coraz wysze wymagania w stosunku do doradców) oraz zmieniajce si stale warunki spo eczno-gospodarcze wymagaj od doradców posiadania pe nej, uporzdkowanej i praktycznej wiedzy. Naley zwróci uwag na rol informacji – nieprzetworzone dane i uporzdkowane informacje p yn (dzi ki istnieniu Internetu) szerokim strumieniem do rolników, cz sto powodujc zagubienie si w ich nadmiarze. Za najwaniejsze niedoskona o

(197) ci procesu komunikacji (take w doradztwie) uznaje si : zamierzone i niezamierzone zniekszta cenia wywo ane przez nadawc lub niemono

(198) ich zrozumienia przez odbiorc. (zwizane z niepe n wiedz nadawcy lub odbiorcy), nieumiej tno

(199) wyraenia informacji, przypadkowo

(200) , chaotyczno

(201) , wyrwanie z kontekstu, starzenie si informacji, zanieczyszczajcy charakter ju wykorzystanej informacji (szum informacyjny)21. Problemem staje si selekcja i przetworzenie informacji, w a

(202) ciwe wnioskowanie i zastosowanie tak pozyskanej wiedzy w praktyce. 21. A. B e c l a, Niedoskonaoci procesu komunikowania i wykorzystania informacji ekologicznej a zanieczyszczenia przestrzeni informacyjnej w warunkach spoeczestwa informacyjnego „Ekonomia i rodowisko” 2005, nr 1, s. 110-113..

(203) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 159. w sposób efektywny22. Ze wzgl du na wci due zainteresowanie rolników us ugami oferowanymi przez o

(204) rodki doradztwa rolniczego rola „organizatora” informacji, który ma za zadanie informacje gromadzi , weryfikowa (usuwa informacje zb dne) i przekazywa zainteresowanym, ale take wprowadza do praktyki, spada na doradców. Dlatego konieczne jest, aby w proces doradczy zaangaowani byli wysokiej klasy specjali

(205) ci, posiadajcy odpowiednie kompetencje merytoryczne (wiedz i umiej tno

(206) ci) i metodyczne (komunikowanie si , stosowanie skutecznych form i metod pracy doradczej)23 po to, aby z jednej strony zapewni kompleksowo

(207) poradnictwa i jak najwi ksz efektywno

(208) procesu doradczego (którego miernikiem b d osigane efekty ekonomiczne) z drugiej.. PODSUMOWANIE. Jak wynika z bada w asnych, rolnicy wykazuj znaczne zainteresowanie problematyk agroenergetyki – oko o po owa z badanych jest potencjalnymi producentami biomasy moliwej do przeznaczenia na cele energetyczne, jedna trzecia respondentów jest sk onna rzeczywi

(209) cie prowadzi plantacje ro

(210) lin energetycznych, gdy zadeklarowali oni przeznaczy cz

(211) posiadanego area u pod upraw ro

(212) lin wieloletnich. Jest to sytuacja korzystna, gdy: a) produkcja biomasy jest niezb dna do sprostania wymaganiom prawnym w zakresie pozyskiwania energii z odnawialnych róde energii (moc elektrowni wodnych i wiatrowych jest wci zbyt ma a, brakujc ilo

(213) mona próbowa szybko wyprodukowa , wykorzystujc biomas odpowiednich gatunków ro

(214) lin), b) uprawa ro

(215) lin z przeznaczeniem ich do wykorzystania na cele energetyczne moe przyczynia si do ograniczenia powierzchni nieuytków, c) uprawa ro

(216) lin wieloletnich moe by korzystna finansowo dla rolnika poprzez ograniczenie zabiegów agrotechnicznych, mniejsze nawoenie i chemizacj (jest to, oczywi

(217) cie, niezb dne, ale ograniczone) oraz uzyskanie dofinansowania do za oenia plantacji,. 22. B. K l e p a c k i, Niematerialne czynniki rozwoju rolnictwa polskiego „Zeszyty Naukowe SERiA” 9(2007), z. 1, s. 235. 23 K. M o

(218) c i k i, Z. B r o d z i s k i, Perspektywy i szanse rozwoju usug doradczych a ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego „Zeszyty Naukowe SERiA” 7(2005), z. 4, s. 296-297..

(219) 160. BOGDAN KOCIK, ADAM MALINOWSKI. d) przyczynia si do zwi kszenia biorónorodno

(220) ci (naley jednocze

(221) nie pami ta o gatunkach ekspansywnych i ogranicza ich rozprzestrzenianie si. na ssiednie uprawy), e) jest dzia aniem pro

(222) rodowiskowym. Istnieje dua potrzeba zaangaowania doradców rolniczych w propagowanie problematyki odnawialnych róde energii. Przede wszystkim naley tu zaliczy : organizowanie dla rolników kursów, seminariów i szkole , organizowanie i tworzenie sieci powiza mi dzy rolnikami (potencjalnymi producentami), przedsi biorcami (potencjalnymi przetwórcami biomasy lub wytwórcami energii z biomasy) oraz jednostkami naukowo-badawczymi (w tym uczelniami wyszymi, posiadajcymi wiedz i dysponujcymi wynikami bada ). Ponadto do zada doradczych winna nalee popularyzacja energetyki odnawialnej w

(223) ród rolników, w tym informowanie ich o nowo

(224) ciach, a take moliwych do wykorzystania na cele energetyczne innych gatunkach ro

(225) lin ni rzepak i wierzba, które s przez ankietowanych rolników wymieniane najcz

(226) ciej. Intensyfikacja dzia a doradczych w zakresie agroenergetyki z pewno

(227) ci przyczyni aby si do rozwoju obszarów wiejskich, w tym i na Zamojszczynie. Dla uzyskania pe nego obrazu w zakresie doradztwa w dziedzinie agroenergetyki konieczne jest dokonanie analizy i porównanie oczekiwa rolników i przedsi biorców oraz moliwej roli doradztwa w zapewnieniu wspó pracy mi dzy nimi. Wymaga to jednak przeprowadzenia dodatkowych bada i analiz.. BIBLIOGRAFIA B e c l a A.: Niedoskona o

(228) ci procesu komunikowania i wykorzystania informacji ekologicznej a zanieczyszczenia przestrzeni informacyjnej w warunkach spo ecze stwa informacyjnego „Ekonomia i rodowisko” 2005, nr 1, s. 99-114. J a s i u l e w i c z M.: Rozwój lokalny w oparciu o biomas z rolnictwa „Zeszyty Naukowe SERiA” 9(2007), z. 1, s. 193-197. K a u a H., W a w r z y s z u k J.: Opinie rolników na temat korzystania z wybranych us ug Lubelskiego O

(229) rodka Doradztwa Rolniczego w Ko skowoli Oddzia w Rejowcu „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego” 2008, nr 3, s. 53-66. K l e p a c k i B.: Niematerialne czynniki rozwoju rolnictwa polskiego „Zeszyty Naukowe SERiA” 9(2007), z. 1, s. 231-235. K l e p a c k i B.: Wykszta cenie jako czynnik rónicujcy zasoby, organizacj i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych, „Zeszyty Naukowe SERiA” 7(2005), z. 1, s. 124-128. K o

(230) c i k B., K w a p i s z M., M a l i n o w s k i A.: Doradztwo rolnicze w zakresie agroenergetyki na Zamojszczynie, w: Doradztwo w dziaalnoci przedsibiorczej, red. K. Krzyanowska, Warszawa: Wydaw. SGGW 2008, s. 121-130..

(231) DORADZTWO ROLNICZE W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH RÓDE ENERGII. 161. a g u n a M.: Wybrane czynniki ekonomiczno-organizacyjne wp ywajce na gospodarstwa indywidualne w ocenie ich w a

(232) cicieli, „Zeszyty Naukowe SERiA” 9(2007), z. 1, s. 278-282. M i

(233) T.: Oddzia ywanie doradztwa na zmiany w gospodarstwach w aspekcie zwi kszenia ich konkurencyjno

(234) ci „Zeszyty Naukowe SERiA” 10(2008), z. 1, s. 269-274. M o

(235) c i c k i K., B r o d z i s k i Z.: Perspektywy i szanse rozwoju us ug doradczych a ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego „Zeszyty Naukowe SERiA” 7(2005), z. 4, s. 294-298. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2008, Warszawa 2008. Rolnictwo w województwie lubelskim w 2007 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ ASSETS_Rolnictwo2008.pdf Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 roku w sprawie plonów reprezentatywnych ro

(236) lin energetycznych w 2009 r., Dz.U. z 2009 r., nr 36, poz. 267. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie Narodowych Celów Wskanikowych na lata 2008-2013, Dz.U. z 2007, nr 110, poz. 757. S i k o r s k a A.: Doradztwo rolnicze – opinie mieszka ców wsi o dzia alno

(237) ci ODR „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego” 2006, nr 1, s. 87-95. Za oenia Programu rozwoju biogazowni rolniczych, http://bip.minrol.gov.pl/DesktopModules /Announcement/ViewAnnouncement.aspx?ModuleID=1444&TabOrgID=534&LangId=0&Ann ouncementId=11754&ModulePositionId=2006. Z a w i s z a S., T o m c z y k A.: Dzia alno

(238) ódzkiego O

(239) rodka Doradztwa Rolniczego w Bratoszewicach „Zeszyty Naukowe SERiA” 10(2008), z. 2, s. 290-295. ród o: Harmonogramy szkole – rok 2008 i 2009, Opracowania statystyczne ODR Sitno, niepublikowane.. AGRICULTURAL ADVISORY IN THE FIELD OF RENEWABLE ENERGY SOURCES AS AN OPPORTUNITY TO ACCELERATE THE DEVELOPMENT OF ZAMO REGION Summary The article presents the results of surveys conducted in 2008 and 2009 year to Zamo

(240) region. The research interest in farmers growing energy crops, their willingness to participate in courses and a propensity to earmark part of the area for cultivation of perennial crops for energy purposes. Almost half of respondents said that it wants to cultivate energy crops and onethird is willing to spend part of the area for this purpose. Approximately 12% of farmers want to participate in courses on the topics of renewable energy sources. The article also shows a trend in behavior of agricultural producers and their expectations in relation to the advisory offer. Some lines of action taken by the agricultural advisers are suggested. Sowa kluczowe: agroenergetyka, biomasa, doradztwo rolnicze, rozwój obszarów wiejskich, kursy dla rolników. Key words: bioenergy, biomass, agricultural advisory, rural areas development, training courses for farmers..

(241)