KRZYSZTOF NYKIEL∗
WYŁ
ĄCZENIE WIERNYCH ZE WSPÓLNOTY Z KOĝCIOŁEM
ASPEKTY PRAWNE I TEOLOGICZNE
Na wstĊpie, aby obraz zagadnienia był kompletny, naleĪy zaznaczyü, Īe prawo obejmuje tylko czĊĞü problemu, którego dotyczy opracowanie, czyli zagadnienia wspólnoty z KoĞciołem i jej treĞü teologiczna. Dlatego teĪ te dwie perspektywy nie mogą i nie powinny siĊ całkowicie pokrywaü, ale jedynie naleĪy mieü na uwa-dze, z jednej strony teologiĊ prawa, a z drugiej – prawo w perspektywie teologi-cznej, czyli nie moĪna, bez naraĪenia siĊ na krytykĊ, negowaü odrĊbnego statusu epistemologicznego kaĪdej z tych dyscyplin. Nie znaczy to, Īe chodzi tu o dwie perspektywy zupełnie rozłączne czy nieskoordynowane; problemem jest właĞnie ustalenie ich wspólnych obszarów. Inaczej mówiąc, potrzebne jest prawo, aby wprowadziü porządek w ludzką rzeczywistoĞü. TakĪe KoĞciół jako rzeczywistoĞü ludzka potrzebuje prawa. Wiadomo jednak, Īe jest w nim głĊbsza prawda, boska czy duchowa, która formuje i wykształca swoje własne cechy. I choü prawdą jest, Īe Īadne prawo nie moĪe przewidzieü i zamknąü w schemacie wszystkich moĪ-liwych przypadków, to naleĪy pamiĊtaü, Īe Duch ĝwiĊty jest zawsze mocniejszy niĪ prawo.
Prawo kanoniczne ma swoją specyfikĊ: nie moĪna porównywaü logiki jego kanonów czy jego zastosowania z logiką prawa cywilnego; ponadto prezbiterzy i biskupi – nie są zwykłymi prawnikami, którzy analizują aseptycznie problemy akademickie, ale pasterzami, którzy chcą pomóc swoim wiernym, braciom w wie-rze i w naĞladowaniu Boga przeĪywaü intensywnie komuniĊ z KoĞciołem, utrzy-mywaü ją, rozwijaü i odzyskaü, gdy jest okaleczona. Nie mają oni do czynienia jedynie z kazusami, ale z prawdziwymi, indywidualnymi osobami: mĊĪczyznami i kobietami, których mają zawsze przed oczyma wypełniając swoją misjĊ, poczy-nając od codziennej – pokornej i niezbĊdnej – słuĪby w konfesjonale, przez
biste prowadzenie wiernego, katechezĊ, nauczanie oraz stosowanie prawa w urzĊ-dach lub w sądach.
W takim znaczeniu niniejsze opracowanie nie moĪe byü zwykłym – i ograni-czonym retorycznie – odniesieniem do znanych zasad, ale musi dotykaü kontekstu kaĪdego tekstu prawnego, w szczególnoĞci dyspozycji kanonicznych: wszystko to zgodnie z kan. 17 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r.1, który nie odsyła jedy-nie do stałego i ograniczonego kontekstu, ale analizuje kaĪdą sprawĊ, jako odrĊb-ną i niepowtarzalną. Dlatego stosując prawo kanoniczne w przypadkach schizmy, herezji, odrzucenia wspólnoty czy ekskomuniki, naleĪy mieü zawsze na uwadze konkretny przypadek i wzglĊdem niego odpowiednio interpretowaü ogólne zasa-dy i normy przewidziane Kodeksem. Innymi słowy, interpretacja prawa to nie jest hermetycznie zamkniĊty proces zachodzący miĊdzy dwoma czynnikami: tekstem a wykonawcą, ale dynamiczne postĊpowanie, na które składają siĊ: tekst, wyko-nawca i osoby, których sprawa dotyczy, a konkretna sytuacja musi pomóc w jak najwłaĞciwszym zastosowaniu prawa2. W ten sposób tworzy siĊ krąg, w którym pojmuje siĊ ludzkie doĞwiadczenie i daje siĊ mu zastosowanie, zgodnie z pra-wem; badane są róĪne aspekty prawne wykluczenia ze wspólnoty wiernych w ta-kim stopniu, w jata-kim prawo moĪe rozstrzygnąü i wyraziü głĊbszą rzeczywistoĞü teologiczną. Tutaj otwiera siĊ przestrzeĔ prawa słusznoĞci kanonicznej (aequitas), które nie moĪe byü tylko zasadą abstrakcyjną, ale staje siĊ konkretnym i pow-szednim narzĊdziem. Benignitas, tolerantia, dissimulatio – historyczna triada, która stanowi takĪe dziĞ o specyfice tej dyscypliny powstałej na bazie konkret-nych przypadków – dekretów – gdzie pomoc okazana osobie dokonuje salus
animae, uzdrowienia duszy. PapieĪ Benedykt XVI w przemówieniu do Trybunału
Roty Rzymskiej w dniu 21 stycznia 2012 r. powiedział: „dla zrozumienia wła Ğ-ciwego znaczenia prawa trzeba zawsze patrzeü na rzeczywistoĞü, którą siĊ normu-je, i to nie tylko wtedy, gdy ustawa w przewaĪającej mierze deklaruje prawo Bo-Īe, ale takĪe wtedy, gdy konstytutywnie wprowadza ludzkie reguły. Te bowiem winny byü interpretowane równieĪ w Ğwietle normowanej rzeczywistoĞci […] z całoĞciową rzeczywistoĞcią KoĞcioła”. I to jest najwaĪniejsze w tej tak zawiłej strefie Īycia wiernych, jaką są kary kanoniczne i ich zastosowanie3.
1
Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, s. 1-317 [dalej cyt.: KPK].
2
Por. O. D e B e r t o l i s, L’ellisse giuridica, Padova 2011, s. 108.
3 B e n e d i c t u s PP. XVI, Allocutio ad Sacrae Rotae Romanae Tribunal, occasione
1. PODSTAWY PRAWNE I PERSPEKTYWA TEOLOGICZNA
Te dwie perspektywy ostatecznie siĊ uzupełniają. Naturalnie, biorąc pod uwa-gĊ fundamentalną rolĊ prawa boskiego w tworzeniu prawa kanonicznego oraz charakter KoĞcioła, którego podstawą jest Objawienie, perspektywa teologiczna wysuwa siĊ na pierwsze miejsce. Dlatego teĪ prawo kanoniczne musi odczytaü potrzeby, tworząc odpowiednie do nich przepisy. W takim znaczeniu rzeczywis-toĞü wspólnoty to przede wszystkim boska rzeczywistoĞü, poniewaĪ jej podstawą jest Trójca ĝwiĊta. Znane są liczne, pouczające w tym wzglĊdzie, teksty Pisma ĝwiĊtego, Tradycji czy Magisterium soborowego i papieskiego. Komunia to takĪe ludzka rzeczywistoĞü, poniewaĪ człowiek został stworzony na obraz i podobieĔ-stwo BoĪe, capax Dei w swoim transcendentnym i jedynym powołaniu i dlatego zdolny do wspólnoty z podobnymi do siebie: zdolny do miłoĞci. Mówiąc słowami Ğw. Jana: „My miłujemy [Boga], poniewaĪ Bóg sam pierwszy nas umiłował”4 – na tym opiera siĊ niniejsze rozumowanie.
W tym znaczeniu prawdziwa rzeczywistoĞü, głĊboka i niestety ludzka, która odgradza nas od miłoĞci, od Boga, a tym samym od bliĨniego – to grzech. KaĪdy grzech to rana zadana wspólnocie, to zaniedbanie konstytutywnego wezwania naszej egzystencji, zasad i podstawy człowieka. Wiadomo jednak, Īe KoĞciół tworzą ludzie grzeszni – wszyscy ludzie są grzeszni, z wyjątkiem oczywiĞcie bos-kiego ZałoĪyciela i Jego NajĞwiĊtszej Matki, a mimo to wszyscy są członkami KoĞcioła, tworzą z nim wspólnotĊ, a przez KoĞciół Īyją w komunii z Ojcem, Jego Synem, Jezusem Chrystusem i Duchem ĝwiĊtym. Na podstawie tego moĪna wiĊc stwierdziü, Īe grzech, nawet Ğmiertelny nie wyłącza z KoĞcioła, a sankcje przez niego nałoĪone nie dotyczą grzechu jako takiego, ale zagroĪenia, które on stwa-rza.
Oto dwie główne kategorie, które naleĪą do aspektów, o których wczeĞniej by-ła juĪ mowa: grzech, rzeczywistoĞü, która dotyka Īycia teologalnego niszcząc je lub anulując, i przestĊpstwo, które równieĪ jest grzechem i dlatego podlega karze KoĞcioła, którą moĪe byü ekskomunika lub inna kara.
I tak wszystkie przestĊpstwa są grzechami, karanymi róĪnymi sankcjami (ka-rami), bardziej lub mniej ciĊĪkimi, ale nie wszystkie grzechy są przestĊpstwami, to znaczy nie powodują wyłączenia z KoĞcioła. Te dwa róĪne aspekty powinny byü zawsze obecne, umiejĊtnie rozdzielane, a tym samym skoordynowane w ro-zumowaniu teologiczno-moralnym i prawnym. Fakt, który powoduje, Īe ktoĞ zostaje wyłączony ze wspólnoty wiernych, nie jest skutkiem grzechu – jest
4
kiem przestĊpstwa; i to nie jakiegokolwiek przestĊpstwa z jakąkolwiek karą, ale tylko takiego, które skutkuje ekskomuniką.
Interdykt, na przykład, mimo iĪ jego konsekwencje są bardzo powaĪne, nie wyklucza człowieka ze wspólnoty z KoĞciołem, w przeciwieĔstwie do ekskomu-niki. Wszyscy powinni zrozumieü jedno, Īe celem KoĞcioła, poprzez jego prawo karne, nie jest tylko ukaranie winnego i zadanie pokuty, ale przede wszystkim powstrzymanie niezgodnego z prawem zachowania, spowodowanie skruchy u wi-nnego i postawienie go przed skutkami jego działania. KoĞciół nakłada kary z rozwagą (odiosa restringenda), a jego dąĪeniem jest usuniĊcie ich najszybciej, jak to tylko moĪliwe i ułatwienie procesu pokuty i nawrócenia wiernego oraz ochrona wspólnoty wiernych. W tym znaczeniu wyłączenie z KoĞcioła, niezaleĪ-nie od przyjĊtej formy, jest zjawiskiem, do którego absolutnie nie moĪna siĊ przyzwyczaiü, jest to kara nie tylko dla winnych, ale takĪe dla całej wspólnoty: popełniający przestĊpstwo wciąĪ są braümi, nawet jeĪeli o tym nie wiedzą lub nie chcą wiedzieü, jak naucza Ğw. Augustyn. Wyłączenie jest Ğrodkiem ostatecznym, podjĊtym na podstawie surowych kryteriów.
2. WSPÓLNA PŁASZCZYZNA: TEOLOGICZNA I PRAWNA
Mówiąc o wspólnocie KoĞcioła, naleĪy przytoczyü w całoĞci kan. 205:
„W pełnej wspólnocie KoĞcioła katolickiego pozostają tutaj na ziemi ci ochrzcze-ni, którzy w jego widzialnym organizmie łączą siĊ z Chrystusem wiĊzami wyzna-wania wiary, sakramentów i zwierzchnictwa koĞcielnego”. KaĪde słowo tego ka-nonu jest dokładnie wywaĪone i naleĪy starannie odczytaü jego znaczenie. Kanon ten jest jednym z najwaĪniejszych kanonów Kodeksu, pełnym odniesieĔ teolo-gicznych, które wykraczają poza temat niniejszego opracowania. Wystarczy wspomnieü, Īe formuła, która pochodzi z czasów kardynała Bellarmina, a która została uwzglĊdniona w Lumen gentium, przedstawia trzy filary wspólnoty koĞ-cielnej: wiarĊ, sakramenty i zwierzchnictwo koĞcielne5. ĩeby moĪna było mówiü o pełnej komunii, te trzy aspekty muszą współistnieü z sobą. NaleĪy jednak pamiĊtaü, Īe ich brak lub wada nie oznacza automatycznie wykluczenia z KoĞ-cioła, to znaczy „nie – wspólnota”, ale „wspólnota nie w pełni”, czĊĞciowa, po-czątkowa, rzeczywistoĞü, która musi siĊ rozwijaü, tak jak krew, która moĪe krą-Īyü w zatkanych Īyłach i utrzymywaü organizm przy Īyciu, choü z wielkim tru-dem i wysiłkiem. Innymi słowy, wspólnota nie moĪe byü traktowana w
5 Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio dogmatica de Ecclesia „Lumen gentium”, AAS 57 (1965), s. 5-75, nr 14.
riach logiki binarnej, to znaczy „tak” lub „nie”, poniewaĪ te terminy nie są ade-kwatne do rzeczywistoĞci człowieka, sprowadzając jedynie człowieka do swoiste-go mechanizmu, nie moĪna zastosowaü logiki binarnej z konsekwencją tertium
non datur. Komunia to przede wszystkim rzeczywistoĞü teologiczna, naleĪąca do
istoty Boga, a takĪe człowieka; istota ludzka jest zasadniczo w ciągłym tworze-niu, rozwoju i postĊpie, choü proces ten moĪe zostaü zatrzymany lub zablokowa-ny. Pan Bóg, jak zapisał to Prorok Izajasz, „nie złamie trzciny nadłamanej, nie zagasi knotka o nikłym płomyku”6, a KoĞciół winien naĞladowaü Jego dzieło.
NaleĪy teraz zbadaü te trzy obszary głównie pod kątem kanonicznym, ograni-czając siĊ praktycznie tylko do aspektów wewnątrz eklezjalnych, mimo Īe kanon odnosi siĊ takĪe do stosunków z chrzeĞcijanami niekatolikami, poczynając od kan. 96, który przyznaje ochrzczonym prawa i obowiązki, jeĞli są we wspólnocie koĞcielnej i o ile nie przeszkadza sankcja wymierzona zgodnie z przepisem pra-wa. PojĊcie sankcji jest bardziej obszerne niĪ kary; ograniczając prawa wiernych, przenosi na jĊzyk prawny tĊ niepełną wspólnotĊ, w której Īyją, poniewaĪ ko-munia moĪe osiągnąü odpowiedni stopieĔ.
3. PRZESTĉPSTWA PRZECIWKO WIERZE I JEDNOĝCI KOĝCIOŁA
ORAZ ICH KONSEKWENCJE KARNE (KAN. 751 I 1364 KPK I KAN. 1436 I 1437 KKKW7)
3.1. HEREZJA
WłaĞciwym przykładem dla naszego przedłoĪenia jest kara za herezjĊ, którą
kan. 751 KPK (kan. 1436 § 1 KKKW) okreĞla jako uporczywe zaprzeczanie
przez ochrzczonego jakiejĞ prawdzie, w którą naleĪy wierzyü wiarą boską i kato-licką, albo uporczywe powątpiewanie o niej. Chodzi tutaj o osoby ochrzczone w KoĞciele katolickim, gdyĪ prawo kanoniczne dotyczy tylko osób ochrzczonych w KoĞciele katolickim lub do niego przyjĊtych (kan. 11 KPK). PrzestĊpstwo to moĪe zatem popełniü tylko osoba ochrzczona. Herezji tej nie popełniają kate-chumeni, bo oni nie naleĪą jeszcze do KoĞcioła. Na podstawie tego kanonu oraz kan. 1 KPK ochrzczeni poza KoĞciołem katolickim – bracia odłączeni – nie są heretykami, albowiem nie obowiązują ich prawa koĞcielne. PrzestĊpstwo herezji jest dokonane, gdy katolik uporczywie odrzuca jakąkolwiek prawdĊ wiary. Upór
6
Iz 42,3.
7 Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (18.10.1990), AAS 82 (1990), s. 1045-1363 [dalej cyt.: KKKW].
jest nieodzownym warunkiem popełnienia herezji. PrzestĊpstwem herezji nie jest prosty sprzeciw wobec doktryny KoĞcioła. Herezja bowiem musi cechowaü siĊ dobrowolnoĞcią i uporem, czyli Ğwiadomym i wolnym działaniem przeciwko wie-rze i UrzĊdowi Nauczycielskiemu KoĞcioła. Gdy chodzi o prawdy wiary, kan. 750 KPK8 stanowi, które są to prawdy: ten, kto zaprzecza jakiejĞ prawdzie, w którą naleĪy wierzyü wiarą boską i katolicką – wyraĪenia naleĪy rozwaĪaü w Ğcisłym ich znaczeniu, wiedząc jak waĪne są słowa. NaleĪy takĪe pamiĊtaü, Īe grzechy przeciwko wierze to nie tylko to szczególne wykroczenie, jakim jest herezja, która podlega ekskomunice na podstawie kan. 1364 KPK.
Tak czy inaczej ten, kto zaprzecza prawdom zawartym miĊdzy innymi w kan.
750 § 2 KPK, to znaczy proponowanym przez Urząd Nauczycielski KoĞcioła
w sposób definitywny, przeciwstawia siĊ doktrynie KoĞcioła, a mimo to nie jest heretykiem, poniewaĪ nie chodzi tutaj o prawdy „do uwierzenia” (kan. 750 § 1), ale do przyjĊcia i uznania je za stałe. Z tego powodu kan. 1371 § 1 KPK nakazuje sprawiedliwą karĊ, inną niĪ w kan. 1364 § 1, w której heretyk podlega
emsko-munice latae sententiae. PoniewaĪ Kodeks Kanonów KoĞciołów Wschodnich
jedynie reguluje kary ferendae sententiae, w kan. 1436 przewiduje dla herezji obligatoryjne wymierzenie ekskomuniki wiĊkszej, naturalnie wobec tego, kto uparcie trwa w swoim przekonaniu. Duchowny, poza tym, moĪe zostaü ukaranym innymi karami, włącznie z pozbawieniem urzĊdu. NaleĪy równieĪ przypomnieü, Īe Kongregacja Nauki Wiary w WyjaĞnieniach doktrynalnych dotyczących
koĔco-wej czĊĞci formuły „Wyznania wiary” z 29 czerwca 1998 r.9 podkreĞliła, Īe kto „odrzucałby prawdy nauki katolickiej […] tym samym nie byłby juĪ w pełnej komunii z KoĞciołem katolickim” (nr 6)10.
Trzeba jednak zauwaĪyü, Īe aby doszło do przestĊpstwa w ogóle, a w szcze-gólnoĞci do herezji, konieczne jest naruszenie zewnĊtrzne, a nie tylko wewnĊtrzne prawa koĞcielnego. Naruszenie prawa wewnĊtrzne to takie, które dokonuje siĊ w wewnĊtrznym Ğwiecie myĞli i pragnieĔ. PoniewaĪ herezja to przestĊpstwo, któ-re polega na wyraĪeniu myĞli, zostaje zastosowany kan. 1330, według którego
8 Wiernych KoĞciołów wschodnich obowiązuje paralelny kan. 598 §§ 1-2 KKKW, który jest identyczny z kan. 750; § 2 takĪe tego kanonu został dodany przez Jana Pawła II: I o a n n e s P a u -l u s PP. II, Litterae apoto-licae motu proprio datae quibus normae quaedam inseruntur in Codice
Iuris Canonici et in Codice Canonum Ecclesiarum Orientalium „Ad tuendam fidem” (18.05.1998),
AAS 90 (1998), s. 457-461. 9
Congregatio pro Doctrina Fidei, Professio fidei et Iusiurandum fidelitatis in suscipiendo officio
nomine Ecclesiae exercendo una cum nota doctrinali adnexa (29.06.1998), AAS 90 (1998), s.
542-551.
10 OdnoĞnie do tej kwestii por. Codice di Diritto Canonico commento, Milano 2001, s. 225, komentarz do kan. 205.
przestĊpstwo naleĪy uwaĪaü za niedokonane, jeĞli nikt nie spostrzegł tego oĞwiad-czenia lub ujawnienia myĞli; jeĪeli te, rzeczywiĞcie popełnione (jakimkolwiek narzĊdziem komunikacji zewnĊtrznej: pismem, słowem, znakiem czy czynem) nie zostały przyjĊte (nie tylko postrzeĪone, ale faktycznie zrozumiane) przez nikogo, ten kanon zakłada, Īe nie zostały one dokonane. Naturalnie, podmiot musi byü ciĊĪko poczytalny na skutek winy umyĞlnej albo nieumyĞlnej (kan. 1321 § 1). NaleĪy tutaj zauwaĪyü, Īe nie wystarczy fakt materialny: istotne jest, aby był to czyn dokonany z wolnej woli, ludzki, znaczący, a tym samym moralnie, czyli prawnie odpowiedzialny. NaleĪy równieĪ rozróĪniü kontekst, w którym siĊ znaj-dujemy: np. debata teologiczna jest, i powinna byü, miejscem wymiany myĞli, w którym moĪna dyskutowaü bardzo Ğmiałe tezy – tezy te pozostają wątpliwe, dyskusje pomiĊdzy profesorami, czĊsto bezczelne i odwaĪne, ale niekoniecznie heretyckie, co jest właĞnie konsekwencją definicji herezji, którą daje nam Ko-deks.
Widaü wiĊc, Īe zgodnie z tym, co zostało wyĪej przedstawione, nie jest karany grzech herezji, ale przestĊpstwo, które posiada znamiona wyĪej opisane. Stąd teĪ ochrzczony „nie mający wiary”, w potocznym tego słowa znaczeniu, nie jest he-retykiem, pomimo popełnionego grzechu przeciwko wierze: jest czĊĞcią KoĞcioła, jest nadal we wspólnocie z Nim.
3.2. APOSTAZJA
Po wyjaĞnieniu znaczenia terminu „herezja”, łatwiej bĊdzie zrozumieü, czym jest apostazja. Według kan. 751 KPK (inaczej niĪ w KKKW, chociaĪ moĪna by ująü go w ogólnym sensie kan. 1436 § 1), apostazja to całkowite porzucenie wiary chrzeĞcijaĔskiej dokonane przez osobĊ ochrzczoną. PrzestĊpstwa tego nie popeł-niają nieochrzczeni (nawet katechumeni). Apostazją jest równieĪ odrzucenie Ob-jawienia BoĪego, zaprzeczanie istnienia Boga, Bóstwa Chrystusa. Apostazja pole-ga na wewnĊtrznym i jednoczeĞnie zewnĊtrznym odstąpieniu od wiary. Za aposta-tĊ nie moĪe byü uznany ten, kto porzuca praktyki religijne, chyba Īe porzuca wia-rĊ. W odróĪnieniu od apostaty, heretyk w rzeczywistoĞci wyznaje wiarĊ chrzeĞci-jaĔską, przynajmniej jej podstawy: Boga Jedynego w Trzech Osobach oraz dwo-istoĞü natury Chrystusa. Zaprzecza innej prawdzie, w którą naleĪy wierzyü wiarą boską i katolicką, albo uporczywie powątpiewa o niej, Anie nie neguje tych prawd wyĪej wymienionych. Dlatego teĪ heretyk, w przeciwieĔstwie do apostaty, ciągle pozostaje chrzeĞcijaninem, pomimo Īe za popełnione przestĊpstwo wyłą-czony został ze wspólnoty z KoĞciołem. Apostata juĪ nim nie jest, bowiem jako ochrzczony w KoĞciele katolickim lub do niego przyjĊty, całkowicie potem
po-rzucił wiarĊ chrzeĞcijaĔską, aby przyjąü inną religiĊ (np. Islam, Hinduizm, Juda-izm) lub zostaü ateistą.
Tak jak przy herezji, naleĪy rozróĪniü grzech apostazji od przestĊpstwa apos-tazji. Kan. 751 wyjaĞnia, kto jest apostatą w sensie teologicznym i moralnym. Aby grzech apostazji był takĪe przestĊpstwem, naleĪy sprawdziü, czy zaistniały istotne elementy przestĊpstwa według kan. 1330. Aby uznaü przestĊpstwo apos-tazji za dokonane, konieczne jest całkowite odrzucenie wiary chrzeĞcijaĔskiej. Ponadto, aĪeby móc powiedzieü o dokonaniu przestĊpstwa, musi byü ono przez kogoĞ zauwaĪone. Podstawą twierdzenia jest fakt, Īe na podstawie zewnĊtrznej postawy, zachowania siĊ, sądzi siĊ o jej porzuceniu (takĪe wewnĊtrznym). PrzestĊpstwo apostazji moĪna popełniü jedynie działając z winą umyĞlną. Apos-tazja jest zawsze herezją.
Karą przewidzianą za apostazjĊ, tak zresztą jak za herezjĊ czy schizmĊ, jest według kan. 1364 ekskomunika latae sententiae, i właĞnie ten fakt powinien pomóc w rozróĪnieniu skutków grzechu apostazji od przestĊpstwa apostazji. JeĞli jest to duchowny, mogą byü nałoĪone równieĪ inne kary ekspiacyjne, okreĞlone kan. 1336 § 1, 1°-3°. Duchowny poza tym z mocy samego prawa zostaje pozbawiony urzĊdu (kan. 194 § 1, 2°). Ponadto w § 2 kan. 1364 jest mowa, Īe w razie przedłuĪającego siĊ uporu czy ciĊĪkiego skandalu, mogą byü nałoĪone dodatkowe kary, nie wykluczając w przypadku duchownego przeniesienia do stanu Ğwieckiego11. W Kodeksie Kanonów KoĞciołów Wschodnich, kan. 1436 § 1, za całkowite odrzucenie wiary chrzeĞcijaĔskiej (apostazjĊ) wymierza siĊ karĊ ekskomuniki wiĊkszej, a w przypadku duchownego, takĪe pozbawienie urzĊdu.
3.3. SCHIZMA
Schizma nie narusza wiary, to jednak skierowana jest bezpoĞrednio przeciwko
wiĊzom pełnej wspólnoty koĞcielnej. Ten sam kan. 751 (kan. 1437 KKKW,
w którym jest zapisane, Īe kto upomniany nie zmienia swojego postĊpowania, powinien byü ukarany, jako schizmatyk, ekskomuniką wiĊkszą) definiuje
schizm-mĊ, jako odmowĊ uznania zwierzchnictwa Biskupa Rzymskiego lub odmowĊ
trwania (utrzymywania) we wspólnocie z członkami KoĞcioła, uznającymi to zwierzchnictwo, tak jak Kolegium Biskupów czy pojedynczych biskupów w ich diecezjach. Schizma polega na odłączeniu siĊ od wspólnoty koĞcielnej, którą stanowi jednoĞü pomiĊdzy sobą i papieĪem, który jest widzialną Głową KoĞcioła. Zwykle nieposłuszeĔstwo papieĪowi nie stanowi przestĊpstwa schizmy. W takim
11 Por. V. D e P a o l i s, Apostata, [w:] Nuovo Dizionario di diritto canonico, red. C. Corral Salvador, V. De Paolis, G. Ghirlanda, Cinisello Balsamo 1993, s. 34-35 [dalej cyt.: NDDS].
znaczeniu nie chodzi bezpoĞrednio o aspekt doktrynalny, ale chodzi o jednoĞü z papieĪem i członkami KoĞcioła uznającymi to zwierzchnictwo; jeĞli nieposłu-szeĔstwo prowadzi do nieuznawania doktryny katolickiej dotyczącej prymatu nastĊpcy Ğw. Piotra w aspektach dogmatycznie zdefiniowanych, schizmĊ nazywa siĊ heretycką.
MoĪna wyróĪniü dwa rodzaje schizmy: schizma w czystej postaci – polegająca na bezpoĞrednim lub poĞrednim odrzuceniu prymatu Biskupa Rzymu, i wspom-niana juĪ schizma heretycka – oprócz bezpoĞredniego i poĞredniego odrzucenia prymatu Biskupa Rzymu, winny mieü miejsce takĪe elementy herezji.
Tak jak zostało przedstawione przy omawianiu herezji i apostazji, grzech schizmy12 naleĪy odróĪniü od przestĊpstwa schizmy. NaleĪy równieĪ przypom-nieü, Īe przepisy karne dotyczą tylko wiernych ochrzczonych w KoĞciele katolic-kim lub do niego włączonych (kan. 11). Brak wiĊzi posłuszeĔstwa w wierze czy kulcie, o których mowa w kan. 205, sprawia, Īe osoba nie pozostaje w pełnej wspólnocie KoĞcioła katolickiego, ale nie wiąĪe siĊ to automatycznie z emsko-muniką; ekskomunice – na podstawie kan. 1364 – podlega wyłącznie ten, kto dokonał przestĊpstwa apostazji, herezji i schizmy. Muszą zatem zweryfikowaü siĊ wszystkie znamiona przestĊpstwa.
NaleĪy jednak podkreĞliü waĪny szczegół, który odróĪnia przestĊpstwo schizmy od innych jemu podobnych. Apostata i heretyk, którzy odrzucają wiarĊ słowami (ustnie) ze strachu lub z innych powodów, popełniają grzech przeciwko wierze, ale nie moĪna nazwaü ich ani apostatą, ani heretykiem, poniewaĪ brakuje wewnĊtrznej woli odrzucenia wiary. ĝciĞle mówiąc, nie moĪna powiedzieü, Īe popełniają oni przestĊpstwo apostazji czy herezji. Kto jednak, z jakiegokolwiek powodu, odmawia posłuszeĔstwa KoĞciołowi i wspólnocie, nawet jeĞli nie chodzi o sprawy związane z wiarą, jest schizmatykiem.
W miejscu tym konieczne jest zwrócenie uwagi na problem, który dotyczy wielu krajów, zwłaszcza Europy ĝrodkowej, a mianowicie na problem podatku koĞcielnego, którego pobieranie powierzone zostało urzĊdom paĔstwowym, jak w Niemczech, strukturom cywilnym, jak w Szwajcarii, lub samym diecezjom, jak w Austrii. Pomijając fakt, Īe o podatku koĞcielnym mówi bezpoĞrednio samo
prawo kanoniczne w kan. 1260 i 222 § 1 KPK, a poĞrednio takĪe w innych
miejscach i Īe w istocie jest to obowiązek słuszny, naleĪy podkreĞliü, Īe wielu wiernych z tego właĞnie powodu odchodzi od KoĞcioła, składając deklaracje przed urzĊdnikami. NiezaleĪnie od rozwiązaĔ technicznych: kanonicznych czy teĪ cywilnych, proponowanych w celu zaĪegnania problemu relacji miĊdzy dwoma jurysdykcjami, naleĪy zwróciü uwagĊ, Īe w tej kwestii nie zawsze jest mowa
12
o schizmie, chociaĪ niewątpliwie jest to odmówienie posłuszeĔstwa władzom
koĞcielnym. Brak wyraĪenia zgody na pobranie podatku, a tym samym brak
dokonania wpłaty, nie oznacza schizmy czy apostazji. I tak, jeĪeli deklaracja, która dokonuje siĊ wobec KoĞcioła, bĊdzie składana wyłącznie wobec paĔstwa, nie moĪe podlegaü karze kanonicznej. Nie naruszając obowiązku zaspokojenia potrzeb KoĞcioła, duszpasterze powinni znaleĨü nowe sposoby sprostania tym problemom. NaleĪy pamiĊtaü, aby kaĪdą sprawĊ rozpatrywaü w sposób szczegól-ny, a przy ocenie przypadku trzeba uwzglĊdniaü miejsce i motywacjĊ, jakimi kieruje siĊ osoba, traktując problem nie w sposób biurokratyczny, ale z naleĪytą uwagą i duszpasterską miłoĞcią13.
4. NIEKTÓRE KARY KANONICZNE: EKSKOMUNIKA I INTERDYKT Dla całoĞci zagadnienia konieczne wydaje siĊ omówienie tylko dwóch kar kanonicznych, z pominiĊciem wielu innych, zarówno w zakresie ogólnym prawa kanonicznego, jak i w pojedynczych przypadkach. Przykładowo przedmiotem analizy nie bĊdzie zawieszenie, kary ekspiacyjne czy Ğrodki karne i pokuty.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r.14 podał nastĊpującą definicjĊ emsko-muniki: „Excommunicatio est censura qua quis excluditur a communione fidelium cum effectibus qui in canonibus, qui sequuntur enumerantur, quique separari nequeunt” (kan. 2257 § 1). Ta definicja moĪe byü zaakceptowana takĪe dzisiaj na podstawie kan. 6 § 2 KPK, w którym czytamy, Īe jeĪeli kanony aktualnego Kodeksu zawierają stare prawo, to powinny byü interpretowane z uwzglĊdnie-niem równieĪ kanonicznej tradycji, co jest bardzo uĪyteczne, poniewaĪ precyzuje, kiedy jest siĊ wykluczonym z wspólnoty KoĞcioła, inaczej niĪ interdykt, który w tym samym Kodeksie był okreĞlony w nastĊpujący sposób w kan. 2268: „Inter-dictum est censura qua fideles in comunione Ecclesiae permenentes, prohibentur sacris quae in canonibus, qui sequuntur, enumerantur”.
Aktualny Kodeks nie definiuje ekskomuniki, w przeciwieĔstwie do poprzed-niego, ale ogranicza siĊ do wskazania jej skutków w kan. 1331: „Ekskomuniko-wanemu zabrania siĊ: 1° jakiegokolwiek udziału posługiwania w sprawowaniu Ofiary Eucharystycznej lub w jakichkolwiek innych obrzĊdach kultu; 2°sprawo-waü sakramenty i sakramentalia oraz przyjmowaü sakramenty; 3° sprawowaü
13 Por. O. D e B e r t o l i s, L’atto di defezione dalla Chiesa, „La civiltà cattolica” 2007, nr 4, s. 125-138.
14 Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctoritate
koĞcielne urzĊdy lub posługi albo jakiekolwiek inne zadania, bądĨ wykonywaü akty rządzenia”. W tym przypadku jest mowa o ekskomunice latae sententiae niedeklarowanej, która zabrania pod sankcją niegodziwoĞci (nielegalnoĞci), ale nie niewaĪnoĞci udziału ministerialnego we Mszy ĞwiĊtej lub sprawowanie ja-kiejkolwiek ceremonii koĞcielnej (sam udział bez wykonywania funkcji nie jest zabroniony), udzielania i przyjmowania sakramentów i sakramentaliów (zakaz ulega zawieszeniu, jeĪeli winny znajduje siĊ w niebezpieczeĔstwie Ğmierci – kan. 1352 § 1, lub konieczna jest posługa wobec osób znajdujących siĊ w niebezpie-czeĔstwie Ğmierci); sprawowania urzĊdów koĞcielnych (kan. 145); wykonywania aktów rządzenia (ustawodawczych, wykonawczych czy sądowych, z wyjątkiem wniosków, które dla dobra sprawy muszą byü rozpatrzone – kan. 1335).
JeĪeli natomiast ekskomunika została wymierzona lub deklarowana, prawo-dawca w § 2 kan. 1331 stwierdza, Īe przestĊpca: „1° gdyby chciał działaü wbrew postanowieniu § 1, n. 1, powinien byü usuniĊty albo czynnoĞü liturgiczna powin-na byü przerwana, chyba Īe przeszkadza temu powaĪna przyczyna; 2° niewaĪnie podejmuje akty rządzenia, które według § 1, n. 3, są niegodziwe; 3° nie moĪe korzystaü z przywilejów wczeĞniej mu udzielonych; 4° nie moĪe waĪnie otrzy-maü w KoĞciele godnoĞci, urzĊdu lub innego zadania; 5° dochody z tytułu godnoĞci, urzĊdu, jakiegokolwiek zadania i posiadanej ewentualnie w KoĞciele pensji nie stanowią jego własnoĞci”. W tym przypadku zakaz udziału ministerial-nego staje siĊ coraz bardziej rozległy i dochodzi do tego, Īe przestĊpca jest odsuniĊty od celebracji, musi porzuciü działanie liturgiczne, jeĞli nie ma powaĪnego powodu, co wiĊcej, w sytuacji opisanej w § 1 były to działania nie-zgodne z prawem, teraz są takĪe niewaĪne. Powodem tego jest fakt, Īe przechodzi siĊ od ekskomuniki zaciągniĊtej, czyli latae sententiae, to znaczy przez sam fakt popełnienia czynu, przy załoĪeniu, Īe spełnione są wszystkie wymagane warunki, bez dodatkowej interwencji ze strony odpowiednich władz, do ekskomuniki
wymierzonej lub deklarowanej. JeĞli ekskomunika jest wymierzona, czyli
ferendae sententiae, po dokonaniu przestĊpstwa, oprócz tego, Īe ustawa działa
„automatycznie”, konieczna jest interwencja władz koĞcielnych (sĊdzia ogłasza wyrok, jeĪeli procedura jest sądowa; przełoĪony odpowiedni dekret, jeĪeli procedura jest pozasądowa), która deklaruje karĊ.
NaleĪy raz jeszcze powtórzyü, Īe czyn, przez który wierny zostaje wyłączony z pełnej wspólnoty z KoĞciołem, to nie grzech, ale przestĊpstwo, i to nie kaĪde przestĊpstwo, ale tylko to, które skutkuje ekskomuniką. W efekcie osoba ukarana interdyktem, która popełniła grzech ciĊĪki, pozostaje we wspólnocie wiernych i nie moĪe byü postrzegana jako ekskomunikowana. Wykluczenie z pełnej wspól-noty wiernych polega takĪe na pozbawieniu dóbr, którymi KoĞciół dysponuje,
czyli dóbr duchowych i tych, przez które KoĞciół pomaga wiernym w zbawieniu. Poza tym, co zostało zamieszczone w kan. 1331, w Kodeksie Prawa
Kanonicz-nego znajdziemy inne dyspozycje: ekskomunikowany nie moĪe uzyskiwaü
odpustów, mieü chrzeĞcijaĔskiego pochówku, byü chrzestnym i Ğwiadkiem bierz-mowania. Z teologicznego punktu widzenia traci duchowe korzyĞci wynikające z uczestnictwa w modlitwach i zasługach KoĞcioła.
Ekskomunika zatem to kara konstytutywna, poniewaĪ wprowadza wiernego w nową sytuacjĊ prawną. Nie znaczy to, Īe niektóre z jej efektów nie są konsek-wencją grzechu lub przestĊpstwa. Jest karą, z wszystkimi jej skutkami, przewi-dzianymi przez prawo kanoniczne jako prawo pozytywne, czyli ze skutkami okreĞlonymi przez prawo15.
Na zakoĔczenie niniejszej analizy naleĪy pokrótce rozwaĪyü niektóre szcze-gólne przykłady przestĊpstw zagroĪonych karą ekskomuniki.
5. NIEKTÓRE PRZESTĉPSTWA
I KARA EKSKOMUNIKI LATAE SENTENTIAE ZA ICH POPEŁNIENIE
5.1. PROFANACJA POSTACI KONSEKROWANYCH
W kan. 1367 KPK (por. kan. 1442 KKKW, który przewiduje karĊ
emsko-muniki wiĊkszej i, jeĪeli sprawcą jest osoba duchowna, takĪe inne kary) pra-wodawca stanowi, Īe karze ekskomuniki latae sententiae podlega ten, kto Po-stacie Konsekrowane porzuca albo w celu ĞwiĊtokradczym zabiera lub prze-chowuje16. EkskomunikĊ w tym przypadku zdeklarowaü lub wymierzyü moĪe tylko Stolica Apostolska i dlatego moĪe byü ona zdeklarowana i uchylona przez PenitencjariĊ Apostolską, jako trybunał forum wewnĊtrznego, lub przez Kon-gregacjĊ Nauki Wiary jako trybunał forum zewnĊtrznego17, a takĪe przez kaĪdego spowiednika w niebezpieczeĔstwie Ğmierci zagraĪającemu sprawcy przez try-bunał sakramentalny z nałoĪeniem obowiązku na penitenta, w przypadku wyzdro-wienia lub wyjĞcia z sytuacji zagroĪenia, udania siĊ do odpowiednich władz koĞcielnych. PrzestĊpstwo to, niestety, dokonywane jest czĊĞciej, niĪ moĪna to
15
Na temat ekskomuniki por.L V. D e P a o l i s, Scomunica, [w:] NDDC, s. 959-962; zob. t e nĪ e, Appartenenza alla Chiesa, [w:] NDDC, s. 37-42.
16
Zob. takĪe Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis, Responsio ad
propo-situm dubium (4.06.1999), AAS 91 (1999), s. 918.
17
I o a n n e s P a u l u s PP. II, Constitutio apostolica „Pastor bonus” de Romana Curia (28.06.1988), AAS 80 (1988), s. 841-912, art. 52 i 118; Regolamento Generale della Curia
sobie wyobraziü. W niektórych przypadkach wierny dokonuje zbezczeszczenia potajemnie, np. w domu, w jakimĞ innym pomieszczeniu czy teĪ na ulicy. Wiele z tych profanacji popełnionych zostaje podczas rytuałów satanistycznych, a spo-soby ich popełnienia są róĪne, bo człowiek zdolny jest do dokonania nieprawdo-podobnych rzeczy. RóĪne są teĪ powody, które prowadzą do profanacji Postaci Konsekrowanych: czasem z nienawiĞci do Boga, czasami z zemsty lub ze wzglĊ-du na przesądy, albo z powodów obscenicznych. Aby zapobiec tego typu przes-tĊpstwom, bardzo waĪne jest obserwowanie przez kapłanów, co czynią wierni, którzy otrzymują KomuniĊ Ğw. na rĊkĊ, gdy zorientują siĊ, Īe ci wrócili na swoje miejsce bez spoĪycia Komunii, powinni podjąü odpowiednie działania.
5.2. BEZPOĝREDNIE NARUSZENIE TAJEMNICY SAKRAMENTALNEJ
Zgodnie z kan. 1388 § 1 spowiednik, który narusza bezpoĞrednio tajemnicĊ sakramentalną spowiedzi (sigillum sacramentale), podlega ekskomunice latae
sententiae, z której uwolnienie jest zastrzeĪone Stolicy Apostolskiej. JeĞli zaĞ
narusza ją tylko poĞrednio, powinien byü ukarany stosownie do ciĊĪkoĞci przes-tĊpstwa, czyli w trybie ferendae sententiae. Obowiązek zachowania tajemnicy rozumianej jako sekret (secretum) dotyczy takĪe tłumacza, jeĞli wystĊpuje, oraz osób, które w jakikolwiek sposób weszły w posiadanie wiadomoĞci o grzechach (por. kan. 983 § 2). W przypadku tłumacza i innych osób, o których w kan. 983 § 2, jeĞli naruszają tajemnicĊ (secretum), do której zachowania są zobowiązani, powinni byü ukarani sprawiedliwą karą, nie wyłączając ekskomuniki. W ich przypadku byłaby to ekskomunika ferendae sententiae, a nie latae sententiae, tak jak to ma miejsce w przypadku naruszenia bezpoĞredniego tajemnicy ze strony spowiednika.
BezpoĞrednim naruszeniem prawa jest wyjawienie penitenta i grzechów, które ten popełnił, przy czym wystarczy dokładny jego opis. Takiej samej karze
ekskomuniki latae sententiae podlega takĪe ten, kto nagrywa za pomocą
jakiegokolwiek urządzenia technicznego to, co w spowiedzi prawdziwej lub symulowanej, własnej lub kogoĞ innego, lub upowszechnia to za poĞrednictwem Ğrodków masowego przekazu18.
18
Zob. Congregatio pro Doctrina Fidei: Decretum quo, ad Poenitentiae sacramentum tuendum, excommunicatio latae sententiae illi quicumque ea quae a confessario et a poenitente dicuntur vel per instrumenta technica captat vel per communicationis socialis instrumenta evulgat, infertur, AAS 80 (1988), s. 1367; tekst polski w: W trosce o pełniĊ wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary
BezpoĞrednie naruszenie tajemnicy sakramentalnej reguluje takĪe Kodeks Kanonów KoĞciołów Wschodnich w kan. 1456, bez efektu latae sententiae, mimo Īe rozgrzeszenie z grzechu, o którym mowa w § 1, zarezerwowane jest Stolicy Apostolskiej (kan. 728 § 1, 1º KKKW).
5.3. ROZGRZESZENIE OSOBY BĉDĄCEJ WSPÓLNIKIEM
W GRZECHU PRZECIW CZYSTOĝCI
Prawodawca w kan. 1378 § 1 (por. kan. 1457 KKKW) stanowi, Īe kapłan, który działa wbrew przepisowi kan. 977 – to znaczy usiłuje rozgrzeszyü osobĊ bĊ-dącą wspólnikiem w grzechu przeciw szóstemu przykazaniu – podlega ekskomu-nice latae sententiae, z której uwolnienie jest zastrzeĪone Stolicy Apostolskiej, tak jak w poprzednio omawianym przypadku bezpoĞredniego naruszenia tajem-nicy sakramentalnej. Przez termin „Stolica Apostolska” naleĪy rozumieü Kongre-gacjĊ Nauki Wiary, która moĪe wymierzyü lub zdeklarowaü karĊ19, oraz Peniten-cjariĊ Apostolską, do której naleĪą decyzje na forum wewnĊtrznym sakramen-talnym i niesakramensakramen-talnym. Otwiera siĊ tutaj obszar delicta graviora, ale jest to temat na osobne opracowanie.
NaleĪy pamiĊtaü, Īe odpowiednik § 1 kan. 1378 KPK znajduje siĊ w kan. 1457 KKKW, (bez klauzuli latae sententiae), z moĪliwoĞcią rozgrzeszenia tego grze-chu wyłącznie przez StolicĊ Apostolską (kan. 728 § 1, 2° KKKW). Pozostałe dwa paragrafy są zestawione w kan. 1443. Rozgrzeszenie wspólnika w grzechu, z wyjątkiem niebezpieczeĔstwa Ğmierci, jest niewaĪne takĪe w przypadku wier-nych KoĞciołów wschodnich, na podstawie kan. 730 KKKW.
Trzeba zauwaĪyü, Īe zarówno za bezpoĞrednie naruszenie tajemnicy sakra-mentalnej, jak i rozgrzeszenie wspólnika w grzechu, dyspozycje kan. 729 1° i 2° KKKW stanowią, Īe jakiekolwiek zastrzeĪenie rozgrzeszenia nie mają mocy, jeĞli spowiada siĊ osoba chora, która nie moĪe opuĞciü domu, oraz jeĞli na podstawie roztropnego osądu spowiednika nie moĪe siĊ on zwróciü do kompetentnej władzy o upowaĪnienie do rozgrzeszenia penitenta.
19
I o a n n e s P a u l u s PP. II, Litterae apostolice motu proprio datae „Sacramentorum
sanctitatis tutela” quibus Normae de gravioribus delictis Congregationi pro Doctrina Fidei reser-vatis promulgantur (30.04.2001), AAS 93 (2001), s. 737-739; Congregatio pro Doctrina Fidei, Normae de gravioribus delictis (18.05.2010), AAS 102 (2010), s. 419-431, art. 4, nr 1 [dalej cyt.:
5.4. UĩYCIE SIŁY FIZYCZNEJ WOBEC PAPIEĩA I KONSEKRACJA BISKUPA BEZ MANDATU PAPIESKIEGO
Prawodawca w kan. 1370 § 1 KPK (por. kan. 1445 KKKW, z wyjątkiem kary
latae sententiae i w przypadkach bardzo ciĊĪkich; KKKW rozszerza w § 2
prze-pis § 3 Kodeksu KoĞcioła łaciĔskiego, chroniąc osobĊ Ğwiecką qui actu minus
ecclesiasticum exercet) postanawia, Īe kto stosuje przymus fizyczny wobec
Biskupa Rzymu, podlega ekskomunice latae sententiae, mimo iĪ w praktyce jest to przestĊpstwo, do którego bardzo rzadko dochodzi w dzisiejszych czasach, po-dobnie jak konsekrowanie na biskupa bez papieskiego mandatu (kan. 1382 KPK). To drugie przestĊpstwo polega na udzieleniu wiernemu sakramentu ĞwiĊceĔ w stopniu episkopatu, bez odpowiedniego zezwolenia papieskiego. Takiego prze-stĊpstwa dopuĞciü siĊ moĪe tylko biskup katolicki, w momencie kiedy udziela ĞwiĊceĔ biskupich bez zgody papieĪa. ĝwiĊcenia takie są waĪne, ale nielegalne. Ten, kto udziela ĞwiĊceĔ i ten, kto te ĞwiĊcenia przyjmuje, podlegają karze ekskomuniki latae sententiae, od której uwolnienie naleĪy zawsze do Stolicy Apostolskiej, a w przypadku okultyzmu, sprawĊ rozpatruje Penitencjaria Apostol-ska lub Kongregacja Nauki Wiary, jeĞli przestĊpstwo zostało dokonane publicz-nie.
W Kodeksie Kanonów KoĞciołów Wschodnich w kan. 1459 § 1 (bez skutku
latae sententiae) mówi siĊ o zezwoleniu władz kompetentnych, a nie o
zezwole-niu papieskim, ze wzglĊdu na procedury związane z wyborem biskupów w KoĞ-ciołach patriarchalnych i arcybiskupich wiĊkszych. Sankcją za to przestĊpstwo jest ekskomunika wiĊksza.
5.5. USIŁOWANIE UDZIELENIA ĝWIĉCEē KOBIECIE
NaleĪy teĪ przypomnieü o wprowadzeniu do kanonicznych norm nowego
przestĊpstwa, jakim jest usiłowanie udzielenia ĞwiĊceĔ kobiecie, za które sankcją jest ekskomunika latae sententiae zastrzeĪona Stolicy Apostolskiej20– Kongre-gacji Nauki Wiary w zakresie forum zewnĊtrznego i Penitencjarii Apostolskiej – na forum wewnĊtrznym. Takie „ĞwiĊcenia” oczywiĞcie są niewaĪne, a karze pod-lega zarówno biskup, który usiłuje udzieliü ĞwiĊceĔ, jak i kobieta usiłująca je przyjąü. JeĞli ten, kto usiłuje udzieliü ĞwiĊceĔ, lub kobieta, która ĞwiĊcenia usiłuje
przyjąü, naleĪą do KoĞcioła wschodniego, podlegają obligatoryjnej karze
ekskomuniki wiĊkszej, z której zwolnienie jest zastrzeĪone Stolicy Apostolskiej21.
20 SST, art. 5, nr 1.
21
Niestety, bardzo czĊste jest przestĊpstwo aborcji, o którym w kan. 1398 KPK: „kto powoduje skutecznie aborcjĊ, podlega ekskomunice latae sententiae”. Nie są przestĊpstwem próby dokonania aborcji bez osiągniĊcia zamierzonego celu, choü-by skutek nie nastąpił z przyczyn niezaleĪnych od sprawcy czynu. Poza tym, jeĞli nie ma pewnoĞci co do osiągniĊcia zamierzonego celu, np. jak w przypadku niektórych pigułek, nie ponosi siĊ kary. KarĊ ponosi wykonawca aborcji, asysten-ci, pielĊgniarki, nie ponosi jej jednak ten, kto do aborcji namawia (ten ostatni ponosi jedynie powaĪną odpowiedzialnoĞü moralną). Doradcy i zleceniodawcy, według kan. 1329, podlegają takiej samej karze tylko w przypadku, gdy chodzi o karĊ ferendae sententiae, tutaj jednak mówimy o latae sententiae. Kara w tym przypadku nie jest zastrzeĪona: moĪe byü uchylona przez miejscowego lub inne-go ordynariusza. Podczas spowiedzi moĪe byü uchylona przez biskupa, kanonika penitencjarza lub spowiednika, który posiada odpowiednie uprawnienia. Ordyna-riusz miejsca, który posiada władzĊ uwalniania od kar, zgodnie z kan. 1354 § 1 i 2 – moĪe udzieliü jej innym.
Kan. 1398, paralelny do kan. 1450 § 2 KKKW (bez efektu latae sententiae), odsyła do kan. 728 § 2, który odpuszczenie tego grzechu rezerwuje biskupowi eparchialnemu.
6. INTERDYKT
Interdykt, okreĞlony w kan. 1332, pociąga za sobą takie same skutki, jak ekskomunika, ograniczone jednak do aspektu uczestniczenia w naboĪeĔstwach KoĞcioła, to znaczy zakaz otrzymywania i udzielania sakramentów, włącznie z sakramentem pokuty i namaszczenia chorych. Warto jednak zauwaĪyü, Īe taka kara, zestawiona w relacji z ekskomuniką, nie pozbawia chrzeĞcijanina wszyst-kich dóbr duchowych, poniewaĪ wierny pozostaje uczestnikiem mistycznego ciała KoĞcioła, to znaczy moĪe uczestniczyü w jego modlitwach i zasługach.
W tym miejscu wyliczone zostaną niektóre przestĊpstwa, które podlegają karze interdyktu latae sententiae. I tak kan. 1373 KPK stanowi, Īe ten, „kto
publicznie wzbudza niechĊü lub nienawiĞü podwładnych wzglĊdem Stolicy
Apostolskiej lub ordynariusza z powodu jakiegoĞ aktu władzy lub posługi koĞcielnej albo prowokuje podwładnych do nieposłuszeĔstwa wobec nich, winien byü ukarany interdyktem lub innymi sprawiedliwymi karami”. Natomiast kan. 1374 potwierdza, Īe ten, „kto zapisuje siĊ do stowarzyszenia działającego w jakikolwiek sposób przeciw KoĞciołowi, powinien byü ukarany sprawiedliwą karą; kto zaĞ popiera tego rodzaju stowarzyszenie lub nim kieruje, powinien byü
ukarany interdyktem”. Z kolei kan. 1378 § 2, 1° przewiduje, Īe „podlega wiąĪącej mocą samego prawa karze interdyktu lub, jeĞli jest duchownym, suspensy: 1° kto nie mając ĞwiĊceĔ kapłaĔskich usiłuje sprawowaü liturgiczną czynnoĞü Ofiary eucharystycznej”. Kan. 1378 § 2, 2° stanowi nastĊpnie, Īe „podlega wiąĪącej mocą samego prawa karze interdyktu lub, jeĞli jest duchownym, suspensy […] kto oprócz wypadku, o jakim w § 1, nie mogąc daü waĪnie absolucji sakra-mentalnej, usiłuje jej udzieliü albo słucha sakramentalnej spowiedzi”. Według kan. 1380 ten, „kto stosując symoniĊ sprawuje lub przyjmuje sakrament, powi-nien byü ukarany interdyktem lub suspensą”, a kan. 1394 § 2: ,„zakonnik Ğlubów wieczystych, który nie jest duchownym, usiłując zawrzeü małĪeĔstwo choüby tylko cywilne, podlega interdyktowi wiąĪącemu”. Zgodnie z kan. 1390 § 1, taka sama kara zarezerwowana jest dla tego, kto fałszywie donosi przełoĪonemu koĞ-cielnemu na niewinnego spowiednika, Īe nakłaniał do grzechu przeciwko czysto-Ğci w trakcie, z okazji lub pod pretekstem spowiedzi.
Warta analizy jest takĪe sytuacja rozwodników, którzy pozostają w nowym związku, a których sytuacja podobna jest do wczeĞniej wymienionych, jako Īe nie mogą oni otrzymaü rozgrzeszenia w sakramencie pokuty i przyjąü Komunii Ğw. Pomijając załoĪenia kan. 1352, według którego, jeĞli kara zabrania przyjmowania sakramentów lub sakramentaliów, zostaje ona zawieszona w przypadku niebem-pieczeĔstwa Ğmierci winnego, naleĪy pamiĊtaü, Īe osoby rozwiedzione pozosta-jące w nowych związkach nie podlegają ekskomunice i powinni oni, w zaleĪnoĞci od indywidualnych sytuacji, otrzymaü wsparcie, aby mogli Īyü, w jakim stopniu to moĪliwe, pełnią Īycia chrzeĞcijaĔskiego. Powinni otrzymaü pomoc w ich dro-dze pokuty, modlitwy, słuchania słowa BoĪego, dobrych uczynkach. Istotne jest, aby odczuli bliskoĞü KoĞcioła, który nie moĪe poprzeü ich błĊdu, ale ich nie odrzuca, przede wszystkim, jeĞli proszą o chrzest dla swoich dzieci lub przy innych okazjach Īycia chrzeĞcijaĔskiego. PoniewaĪ nie mogą oni korzystaü ze wszystkich moĪliwych Ğrodków prowadzących do zbawienia, naleĪy im pomóc, aby w pełni korzystali z tych, z których mogą: modlitwa prywatna i w rodzinie, słuchanie słowa BoĪego, duchowy i czynny udział w liturgii, praktykowanie uczynków miłoĞci i miłosierdzia, które same w sobie zasłaniają wiele grzechów.
7. DODATKOWE UWAGI
KoĔcowe uwagi dotyczą kan. 1321 § 2 KPK. Według tego kanonu kara usta-nowiona ustawą lub nakazem wiąĪe tego, kto rozmyĞlnie przekroczył ustawĊ lub
nakaz22. Wynika z tego, Īe wymagana jest uprzednia znajomoĞü ustawy lub nakazu, to znaczy nie tylko wiedza o tym, Īe dane działanie czy zaniechanie są zabronione, ale Īe z takim działaniem czy zaniechaniem wiąĪe siĊ okreĞlona kara. W tym sensie niejasna i ogólna wiedza o istnieniu prawa czy nakazu nie jest wystarczająca, aby ten, kto nie jest Ğwiadomy, Īe prawu lub nakazowi przypisana jest odpowiednia kara, podlegał karze latae sententiae (por. kan. 1324 §§ 1 i 3). Osoba ta musi dokładnie wiedzieü, jaka kara jest przewidziana za dane przes-tĊpstwo. Kto wie, Īe dany czyn podlega karze, ale nie wie jakiej, albo błĊdnie myĞli, Īe przypisana jest inna kara, nie ponosi ustalonej kary. Na przykład ten, kto uwaĪa, Īe wynoszenie Postaci Konsekrowanych w celu ĞwiĊtokradczym jest tylko okazaniem braku szacunku do Nich, ale nie wie, Īe istnieje ustawa, która tego zabrania, albo wiedząc, Īe jest taka ustawa, nie wie, Īe wiąĪe siĊ ono z odpowied-nią karą, albo wie, Īe wyznaczona jest kara, ale nie wie jaka lub myĞli, Īe łączy siĊ to z utratą urzĊdu, a nie naganą, nie podlega ekskomunice ustalonej przez prawo. Podobnie, jeĪeli kobieta, która dokonała aborcji, nie jest Ğwiadoma, Īe przestĊpstwo to podlega karze ekskomuniki, kary takiej nie moĪe zaciągnąü. RoztropnoĞü duszpasterska uczy, jak postĊpowaü w takich przypadkach. Zalecana jest szczególna troska, łagodnoĞü i takt.
Na zakoĔczenie naleĪy takĪe przypomnieü o wielkim znaczeniu, w posłudze w konfesjonale, kan. 1357 § 1, który stanowi, Īe spowiednik, w zakresie wew-nĊtrznym sakramentalnym, moĪe zwolniü z cenzury latae sententiae – ekskomu-niki i interdyktu, wiąĪących mocą samego prawa, jeszcze nie deklarowanych, jeĞli penitentowi jest trudno pozostawaü w grzechu ciĊĪkim przez czas konieczny do tego, aby zaradził kompetentny przełoĪony. Warto takĪe zauwaĪyü, Īe umorzenie
moĪe nastąpiü równieĪ wzglĊdem kar zastrzeĪonych Stolicy Apostolskiej,
a dokonaü tego moĪe praktycznie kaĪdy spowiednik. Udzielając zwolnienia z kary, zgodnie z kan. 1357 § 2, „spowiednik powinien nałoĪyü na penitenta obo-wiązek odniesienia siĊ w ciągu miesiąca, pod groĨbą ponownego popadniĊcia w karĊ, do kompetentnego przełoĪonego, bądĨ do kapłana posiadającego odpo-wiednie uprawnienia […] Tymczasem spowiednik powinien nałoĪyü odpowiednią pokutĊ i w razie potrzeby nakazaü naprawienie zgorszenia i wyrównanie Wyrzą-dzonej szkody. Odniesienia moĪe dokonaü takĪe spowiednik bez podania nazwis-ka”.
22
*
W rozwaĪaniach zostały omówione tylko wybrane zagadnienia. Przedmiot
niniejszego opracowania jest bardzo rozległy. Jego celem było przypomnienie, Īe kapłan, zwłaszcza spowiednik jest sługą, powiernikiem, poĞrednikiem w dziele pojednania, a nie podziału i Īe powinien postĊpowaü jako ambasador Boga, a jedynym celem, w tym co mówi i co czyni, muszą byü słowa: „Pojednajcie siĊ z Bogiem”.
Penitencjaria Apostolska, czĊsto nazywana Trybunałem Miłosierdzia w słuĪ-bie KoĞciołowi, zapewnia na podstawie doĞwiadczenia wieków historii KoĞcioła, Īe to wszystko to, co stanowi forum wewnĊtrzne w KoĞciele, ma niezgłĊbioną wartoĞü. Misją KoĞcioła jest zbawienie dusz. W tĊ misjĊ w sposób jakĪe szcze-gólny włącza siĊ Trybunał Penitencjarii Apostolskiej. Dobrze jest wiĊc, Īe istnieje taki Trybunał BoĪego Miłosierdzia i Īe słuĪy wiernym w ich drodze pojednania z Bogiem. Trybunał ten był i jest na co dzieĔ Ğwiadkiem jakĪe wielu nawróceĔ. Penitencjaria nie ukrywa przestĊpstw, ale działając na forum wewnĊtrznym i rozpatrując sprawy ludzkiego sumienia i ludzkiej słaboĞci, zdaje sobie sprawĊ z otrzymanej misji jednania człowieka z Bogiem i KoĞciołem, nie zapominając o podstawowej prawdzie, Īe wiara oparta jest na prawdzie Objawienia PaĔskiego, a nie na osobach w KoĞciele. KoĞciół tworzą grzesznicy, ale jego ZałoĪyciel jest ĞwiĊty, jego doktryna jest ĞwiĊta i wzywa nas do Īycia w ĞwiĊtoĞci.
BIBLIOGRAFIA ħródła prawa
B e n e d i c t u s PP. XVI: Allocutio ad Sacrae Rotae Romanae Tribunal, occasione inau-gurationis Anni Iudicialis (21.01.2012), AAS 104 (2012), s. 103-107.
Concilium Oecumenicum Vaticanum II: Constitutio dogmatica de Ecclesia „Lumen gen-tium”, AAS 57 (1965), s. 5-75.
Congregatio pro Doctrina Fidei, Normae de gravioribus delictis (18.05.2010), AAS 102 (2010), s. 419-431.
Congregatio pro Doctrina Fidei: Decretum quo, ad Poenitentiae sacramentum tuendum, excommunicatio latae sententiae illi quicumque ea quae a confessario et a poenitente dicuntur vel per instrumenta technica captat vel per communicationis socialis instru-menta evulgat, infertur, AAS 80 (1988), s. 1367; tekst polski w: W trosce o pełniĊ wia-ry. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966-1994, red. J. Królikowski, Z. Zimow-ski, t. II, Tarnów 1997, s. 20.
Congregatio pro Doctrina Fidei: Professio fidei et Iusiurandum fidelitatis in suscipiendo officio nomine Ecclesie exercendo una cum nota doctrinali adnexa (29.06.1998), AAS 90 (1998), s. 542-551.
I o a n n e s P a u l u s PP. II: Constitutio apostolica „Pastor bonus” de Romana Curia (28.06.1988), AAS 80 (1988), s. 841-912.
I o a n n e s P a u l u s PP. II: Litterae apostolice motu proprio datae „Sacramentorum sanctitatis tutela” quibus Normae de gravioribus delictis Congregationi pro Doctrina Fidei reservatis promulgantur (30.04.2001), AAS 93 (2001), s. 737-739.
I o a n n e s P a u l u s PP. II: Litterae apotolicae motu proprio datae quibus normae quae-dam inseruntur in Codice Iuris Canonici et in Codice Canonum Ecclesiarum Oriental-ium „Ad tuendam fidem” (18.05.1998), AAS 90 (1998), s. 457-461.
Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis: Responsio ad propositum dub-ium (4.06.1999), AAS 91 (1999), s. 918.
Regolamento Generale della Curia Romana, Libreria Editrice Vaticana 1999. Literatura
C a l a b r e s e A.: Diritto penale canonico, Roma 1996. Codice di Diritto Canonico commento, Milano 2001.
D e B e r t o l i s O.: L’atto di defezione dalla Chiesa, „La civiltà cattolica” 2007, nr 4, s. 125-138.
D e B e r t o l i s O.: L’ellisse giuridica, Padova 2011.
D e P a o l i s V.: Apostata, [w:] Nuovo Dizionario di diritto canonico, ed. C. Corral Sal-vador, V. De Paolis, G. Ghirlanda, Cinisello Balsamo 1993, s. 34-35.
D e P a o l i s V.: Appartenenza alla Chiesa, [w:] Nuovo Dizionario di diritto canonico, ed. C. Corral Salvador, V. De Paolis, G. Ghirlanda, Cinisello Balsamo 1993, s. 37-42. D e P a o l i s V.: Scismatico, [w:] Nuovo Dizionario di diritto canonico, ed. C. Corral
Salvador, V. De Paolis, G. Ghirlanda, Cinisello Balsamo 1993, s. 958-959.
D e P a o l i s V.: Scomunica, [w:] Nuovo Dizionario di diritto canonico, ed. C. Corral Salvador, V. De Paolis, G. Ghirlanda, Cinisello Balsamo 1993, s. 959-962.
WYŁĄCZENIE WIERNYCH ZE WSPÓLNOTY Z KOĝCIOŁEM ASPEKTY PRAWNE I TEOLOGICZNE
S t r e s z c z e n i e
W artykule scharakteryzowane zostały typy przestĊpstw przeciwko wierze i jednoĞci KoĞcioła. Szczegółowo analizie poddano przestĊpstwa: herezji, schizmy i apostazji, których popełnienie przez wiernych powoduje wyłączenie ze wspólnoty z KoĞciołem. Autor wyjaĞnił róĪnicĊ miĊdzy grze-chem i przestĊpstwem oraz zaznaczył, Īe w koĞcielnym prawie karnym karalne jest popełnienie przestĊpstwa, a nie sam grzech. Opisał takĪe związane z tymi przestĊpstwami kary – ekskomuniki i interdyktu. Wymienił skutki odnoszące siĊ do zaciągniĊcia wskazanych kar przez podmiot czynny przestĊpstwa, czyli sprawcĊ.
Autor przypomniał równieĪ dyspozycjĊ kan. 1357 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. oraz dokonał jego interpretacji. ZauwaĪył przy tym, Īe celem misji KoĞcioła nie jest karanie ludzi, poniewaĪ system kar w KoĞciele ma charakter leczniczy, który prowadzi do nawrócenia.
EXCLUSION OF THE FAITHFUL FROM THE COMMUNION WITH THE CHURCH LEGAL AND THEOLOGICAL ASPECTS
S u m m a r y
The paper describes the types of crimes against the faith and unity of the Church. The following crimes were analysed in detail: heresy, schism, and apostasy, the perpetration of which causes one to be removed from the communion with the Church. The Author explains the difference between sin and crime, emphasising that ecclesiastical criminal law punishes a crime, not sin, mentioning relevant penalties, namely excommunication and interdict. The consequences of such penalties, incurred by the active subject of crime, i.e. the perpetrator, are enumerated.
The Author recalls the disposition of can. 1357 of CIC/83 and provides an interpretation thereof, suggesting that the mission of the Church is not to punish people since punishments in the Church have a healing nature that fosters moral conversion.
Key words: apostasy, schism, heresy, excommunication, crime, ecclesiastical criminal law.
