View of Possibilities of implementation of The European Prison Rules (2006) as part of the reintegration model of serving imprisonment versus overpopulation in polish penal institutions

JERZY MIGDAŁ

GRZEGORZ SKROBOTOWICZ

MO

ĩLIWOĝû

REALIZACJI EUROPEJSKICH REGUŁ WI

ĉZIENNYCH Z 2006 R.

W ZAKRESIE REINTEGRACYJNEGO MODELU

WYKONYWANIA KARY POZBAWIENIA WOLNO

ĝCI

A PRZELUDNIENIE

POLSKICH JEDNOSTEK PENITENCJARNYCH

Ustawowe ukształtowanie wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci zawiera rozwiązania, które sprzyjają realizacji integracyjnego modelu jej wykonania.

Na tym ogólnym poziomie regulacje w zakresie celów kary1, wyraĪone w art. 53 Kodeksu karnego2 i art. 67 Kodeksu karnego wykonawczego3, są zbieĪne z nowoczesnymi trendami obserwowanymi w penitencjarystyce rozwiniĊtych krajów Unii Europejskiej, a które znalazły swój wyraz w Europejskich Regułach WiĊziennych, przyjĊtych w dniu 11 stycznia 2006 r. przez Komitet Ministrów dla paĔstw członkowskich Rady Europy, jako rekomendacja Rec (2006)24.

Prof. dr hab. JERZY MIGDAŁ – kierownik Katedry PostĊpowania Karnego, Prawa Karnego Wykonawczego i Kryminalistyki, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin.

Dr GRZEGORZ SKROBOTOWICZ – asystent Katedry PostĊpowania Karnego, Prawa Karnego Wykonawczego i Kryminalistyki, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: grzegorz.skrobotowicz@kul.pl

1

Zob. A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, Warszawa 2010, s. 176.

2

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z póĨn. zm.) [dalej cyt.: k.k.].

3

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z póĨn. zm.) [dalej cyt.: k.k.w.].

4

Zastąpiły one wczeĞniejsze wersje Europejskich Reguł WiĊziennych5. Europejskie Reguły WiĊzienne z 2006 r. są przede wszystkim wynikiem rozwoju praw człowieka, ale takĪe zmian w zakresie standardów dotyczących respekto-wania w ramach wykonyrespekto-wania Ğrodków reakcji prawnokarnej skutkujących pozbawieniem wolnoĞci. Ciągle obowiązują takĪe Wzorcowe Reguły Minimum PostĊpowania z WiĊĨniami6 oraz rezolucja 45/111 przyjĊta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 14 grudnia 1990 r. dotycząca podstawowych zasad traktowania wiĊĨniów.

1. EUROPEJSKIE REGUŁY WIĉZIENNE Z 2006 R. – PRYMAT REINTEGRACYJNEGO MODELU

WYKONYWANIA KARY

Europejskie Reguły WiĊzienne z 2006 r., choü są zaleceniami pozbawionymi mocy wiąĪącej, naleĪącymi do tzw. soft law, wywierają znaczący wpływ na kierunek reform wiĊziennictwa w Europie ĝrodkowej i Wschodniej, w tym w Polsce. Poszanowanie praw skazanego jako osoby ludzkiej o przyrodzonej godnoĞci, choü w praktyce nie zawsze do koĔca realizowane, to jednak w wiĊkszoĞci systemów penitencjarnych stanowi niepodwaĪalną podstawĊ regulacji w ustawodawstwach krajowych w zakresie celów funkcjonowania. Stanowią one takĪe jedno z narzĊdzi wykorzystywanych przez Komitet ds. Przeciwdziałania Torturom, Nieludzkiemu i PoniĪającemu Traktowaniu7.

Europejskie Reguły WiĊzienne z 2006 r. zawierają 108 reguł, zgrupowanych w dziewiĊciu czĊĞciach:

− CzĊĞü I: „Podstawowe zasady i zakres stosowania” (Basic Rules, reg. 1-13), zawiera reguły ogólne, które stanowią podstawĊ interpretowania całego aktu prawnego oraz okreĞlają zakres i zasady stosowania tych reguł.

− CzĊĞü II: „Warunki osadzenia” (Conditions of Imprisonment, reg. 14-38),

5

Zalecenie R (87)3 Komitetu Ministrów do PaĔstw Członkowskich w sprawie Europejskich Reguł WiĊziennych, przyjĊte przez Komitet Ministrów w dniu 12 lutego 1987 r. na 404 posiedzeniu wiceministrów/zastĊpców ministrów.

6

PrzyjĊte w Genewie w 1955 r. przez Pierwszy Kongres Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zapobiegania PrzestĊpczoĞci i PostĊpowania ze Sprawcami PrzestĊpstw i zaaprobowane przez RadĊ Gospodarczą i Społeczną w rezolucji 663C (XXIV) z dnia 31 lipca 1957 r. oraz 2076 (LXII) z dnia 13 maja 1977 r.

7

Zob. M. P ł a t e k, Zadania polskiej polityki penitencjarnej w Ğwietle Europejskich Reguł

odnosi siĊ do ogólnych warunków uwiĊzienia oraz zawiera specjalne uregulowania dotyczące m.in. takich grup skazanych, jak kobiety, nieletni czy mniejszoĞci etniczne.

− Reguły czĊĞci III: „Zdrowie” (Health, reg. 39-48), poĞwiĊcone są opiece medycznej w zakładach karnych.

− CzĊĞü IV: „Porządek w zakładzie” (Good order, reg. 47-70.7), dotyczy bezpieczeĔstwa i porządku w zakładzie karnym.

− CzĊĞü V: „Reguły dotyczące dyrekcji i personelu” (Management and

staff, reg. 71-91), zajmuje siĊ problematyką zarządzania zakładem

karnym i personelem.

− CzĊĞü VI: „Inspekcja i monitoring” (Inspection and monitoring, reg. 92-93.2), zawiera trzy reguły poĞwiĊcone inspekcjom i monitoringowi. − CzĊĞü VII: „Sytuacja osadzonych nieosadzonych” (Untried prisoners,

reg. 94-101), odnosi siĊ do tzw. wiĊĨniów nieosądzonych.

− CzĊĞü VIII: „Cele rygoru dla odbywających karĊ” (Sentenced prisoners, reg. 102-107.5) dotyczy natomiast wiĊĨniów prawomocnie skazanych. − CzĊĞü IX: „Uaktualnienie zasad” (Updating the Rules) zawiera jedno

postanowienie koĔcowe stanowiące o koniecznoĞci regularnego aktualizowania Reguł.

Kompleksowe przedstawienie Europejskich Reguł WiĊziennych nie jest zamierzeniem niniejszej publikacji. W tym miejscu zaznaczmy jednak, Īe nowe reguły wĞród celów wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci wymieniają jedynie cel reintegracyjny (reg. 102.1).

Zapis ten nabiera szczególnego znaczenia w obliczu toczonej ciągle, takĪe w naszym kraju, debaty i wysuwanych postulatów, aby zasadniczym, a najlepiej jedynym celem orzekania i wykonywania kar i Ğrodków skutkujących pozbawie-niem wolnoĞci, uczyniü zapewnienie bezpieczeĔstwa społecznego i ochronĊ spo-łeczną.

Zagadnienie celów w zakresie realizowania polityki karnej jest jednym z naj-waĪniejszych w procesie reformowania wiĊziennictwa, a usytuowanym w kon-tekĞcie zamierzeĔ i zadaĔ, jakie ma spełniaü kara pozbawienia wolnoĞci.

Po okresie stagnacji, w zakresie oddziaływaĔ integracyjnych, a szczególnie rezygnacji z idei resocjalizacji osób pozbawionych wolnoĞci i wysuwania na czoło realizowanych funkcji odstraszającej i izolującej kary pozbawienia wolnoĞci, daje siĊ zauwaĪyü powrót do zainteresowania resocjalizacją skazanych, nastawioną na przygotowanie skazanego do samodzielnoĞci8 i Īycia zgodnie

8

Zob. t e nĪ e, Istota i znaczenie Europejskich Reguł WiĊziennych (ERW-2006) z perspektywy

z przyjĊtymi normami i regułami społecznymi oraz prawnymi. Ta samodzielnoĞü skazanego, którą winien siĊ charakteryzowaü po opuszczeniu jednostki penitencjarnej, to jedno z podstawowych zaleceĔ zawartych w Europejskich Regułach WiĊziennych z 2006 r.

Dominująca w latach osiemdziesiątych doktryna nothing works, w zakresie oddziaływaĔ resocjalizacyjnych w kontekĞcie weryfikacji przez programy badawcze wykazujące jej niezasadnoĞü, zostaje zastąpiona przez poglądy

something works. Co wiĊcej, we Francji, Hiszpanii czy Niemczech zasada

resocjalizacyjnej funkcji kary pozbawienia wolnoĞci otrzymała rangĊ zasady konstytucyjnej.

OczywiĞcie nie zmienia to faktu, Īe moĪliwe do osiągniĊcia cele resocjalizacyjne wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci realizuje siĊ bardzo trudno, a cała rzecz jest przedsiĊwziĊciem niezwykle mało efektywnym w kontekĞcie osiąganych rezultatów. Jednak polityka karna oparta na odstraszaniu nie sprawdza siĊ w praktyce i okazuje siĊ nieskuteczna w obliczu narastającej przestĊpczoĞci.

Działania muszą zatem zmierzaü, jeĞli nie do pełnej resocjalizacji skazanych (cele maksimum), to przynajmniej do próby ich integracji ze społeczeĔstwem (cele minimum w postaci przestrzegania zasad współĪycia społecznego i umiejĊt-noĞci funkcjonowania w społeczeĔstwie), co zakładają właĞnie Europejskie Reguły WiĊzienne z 2006 r.

Europejskie Reguły WiĊzienne z 2006 r. duĪy nacisk kładą na powiązanie celów reintegracyjnych w wykonywaniu kary pozbawienia wolnoĞci z zasadą normalizacji Īycia w zakładach karnych, czyli upodobnienia Īycia w zakładzie karnym, w róĪnych jego przejawach, do warunków Īycia panujących na wolnoĞci9. UmoĪliwienie skazanym, w jak najszerszym stopniu, samodecydo-wania o swoich losach pozwoli im na nauczenie siĊ odpowiedzialnoĞci i pra-widłowego funkcjonowania w społeczeĔstwie.

Spektrum moĪliwoĞci jest bardzo duĪe – poczynając od najprostszych spraw, związanych z codziennym funkcjonowaniem, po uczestnictwo w zaawanso-wanych programach i zajĊciach przygotowujących do Īycia na wolnoĞci.

Warunkiem jednak do realizowania jakichkolwiek sensownych działaĔ w tym zakresie jest skoncentrowanie siĊ systemów penitencjarnych przede wszystkim na zredukowaniu liczby uwiĊzionych i zlikwidowaniu przepełnienia wiĊzieĔ.

jubileuszowa Profesora Teodora Szymanowskiego, red. A. RzepliĔski, I. RzepliĔska, M. Niełaczna,

P. Wiktorska, Warszawa 2013, s. 823 i 825.

9

2. PRZELUDNIENIE JEDNOSTEK PENITENCJARNYCH

A WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOĝCI

Przeludnienie oraz kolejka oczekujących skazanych na przyjĊcie do jednostek penitencjarnych stanowi juĪ od wielu lat istotny problem polskiego systemu penitencjarnego. Jednym ze Ĩródeł, zarówno pierwszego, jak i drugiego zjawiska, jest obowiązek i jednoczeĞnie potrzeba przestrzegania minimalnej powierzchni przypadającej na jednego osadzonego. Zgodnie z art. 110 § 2 k.k.w.: „Powierzchnia w celi mieszkalnej, przypadająca na skazanego, wynosi nie mniej niĪ 3 m2”. W uzasadnionych wypadkach, wskazanych w k.k.w.10, przestrzeĔ ta moĪe byü czasowo zmniejszona11. Do 1989 r. powierzchnia przypadająca na jednego skazanego była okreĞlona w metrach szeĞciennych. Tak okreĞlone minimum normy mieszkaniowej obarczone było duĪym poziomem błĊdu, poniewaĪ cele mieszkalne były bardzo wysokie, co powodowało de facto zmniejszenie faktycznej przestrzeni Īyciowej skazanych.

Wymóg odpowiedniej przestrzeni Īyciowej, nawet w warunkach odbywania kary pozbawienia wolnoĞci, stanowi bezsprzeczne prawo kaĪdego człowieka.

Przestrzeganie przez władze zakładów karnych oraz aresztów Ğledczych normy powierzchniowej, oprócz ustawowego obowiązku, podyktowane jest takĪe wieloma innymi wzglĊdami. Po pierwsze, osadzeni w zakładach karnych typu zamkniĊtego przebywają w „swoich” celach praktycznie 24 godziny na dobĊ, opuszczając ją, co do zasady, wyłącznie na krótki czas w celu skorzystania z przysługujących im uprawnieĔ, typu: wziĊcie udziału w zajĊciach kulturalno-oĞwiatowych czy sportowych w obrĊbie zakładu karnego, udanie siĊ na widzenie lub odbycie godzinnego spaceru na placu spacerowym, który takĪe nie jest duĪym powierzchniowo terenem12. W przypadku sprawców zbrodni skazanych na kary najsurowsze: karĊ 25 lat pozbawienia wolnoĞci lub karĊ doĪywotniego pozbawienia wolnoĞci, cela stanowi realny surogat dla zaspokojenia potrzeby mieszkaniowej, przestrzennej charakterystyczną dla kaĪdego człowieka. Po drugie, zasadą jest umieszczanie skazanych w celach wieloosobowych, co w konsekwencji powoduje jeden z dwóch skutków: albo obecnoĞü innych współosadzonych bĊdzie łagodziła uciąĪliwoĞci odizolowania od społeczeĔstwa, albo wrĊcz przeciwnie, bĊdzie je jeszcze bardziej potĊgowała13. Ostatecznie,

10

Zob. m.in. art. 110 § 2a i 2b k.k.w.

11

Zob. K. P o s t u l s k i, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 485-491.

12

Zob. m.in. art. 90 k.k.w. oraz art. 112 § 1 k.k.w.

13

Zob. T. S z y m a n o w s k i, Przeludnienie zakładów karnych, jego nastĊpstwa i metody

ograniczania tego zjawiska „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 11 (2007), z. 1, s.

z którym z nastĊpstw bĊdziemy mieli do czynienia, zaleĪy równieĪ od wielu zmiennych, takich jak osobowoĞü skazanego, jego dotychczasowe Īycie oraz postawy prezentowane przez współwiĊĨniów.

W zestawieniu rodzimego ustawodawstwa dotyczącego „metraĪu wiĊziennego” z europejskimi standardami, polskie regulacje wypadają niezwykle blado, plasując PolskĊ w koĔcówce stawki. NiĪsze od naszych norm powierzchniowych, przypadających na wiĊĨnia, przewidują w swoich systemach prawnych m.in.: Estonia, Łotwa oraz Ukraina – 2,5 m2, porównywalne regulacje znajdują siĊ natomiast na Litwie i WĊgrzech – 3 m2, a niewiele wiĊksze w Czechach i na Słowacji – 3,5 m2. Dla porównania, w takich paĔstwach jak Finlandia czy Portugalia normy powierzchniowe wynoszą 7 m2, w Belgii, Niemczech czy Włoszech – 9 m2 , natomiast w Austrii, Grecji czy Holandii powierzchnia w celi musi wynosiü co najmniej 10 m2 na osobĊ uwiĊzioną. PowyĪsze zestawienie bardzo wyraĨnie wskazuje na istotne, bo w niektórych przypadkach nawet kilkukrotne, róĪnice pomiĊdzy paĔstwami postkomunistycz-nymi a blokiem paĔstw skandynawskich oraz Europy Zachodniej14.

Problem przeludnienia jednostek penitencjarnych w systemie polskiego wiĊziennictwa nie jest zjawiskiem nowym, bowiem juĪ z koĔcem dwudziestolecia miĊdzywojennego liczba osadzonych oscylowała w granicach 70 tys. osób, stanowiąc istotny problem dla ówczesnych władz. W okresie PRL władze prowadziły „walkĊ” z rosnącą liczbą skazanych za pomocą korzystania z instytut-cji amnestii. Akty amnestyjne zostały wydane aĪ 13 razy, co stanowiło zwalnianie poszczególnych grup skazanych przeciĊtnie co trzy lata. Oprócz polityki okresowych zwolnieĔ, system penitencjarny był niezwykle surowy i bezwzglĊd-ny, co przejawiało siĊ w stosowaniu róĪnych form przemocy wobec osadzonych przez pracowników słuĪby wiĊziennej, m.in. biciu pałkami czy nawet uĪywaniu broni palnej15.

PowaĪne bunty zostały odnotowane w sytuacjach wzrostu populacji wiĊĨniów. Granicą zachowania wzglĊdnego spokoju była liczba 60 tys. osadzonych. Po jej przekroczeniu dochodziło do stopniowego wzrostu zachowaĔ patologicznych – samouszkodzeĔ, gwałtów oraz znĊcania siĊ na współosadzonych, a takĪe bójek i wzmoĪonego rozwoju subkultury wiĊziennej. W momencie krytycznym, osiąg-niĊcia stanu populacji wiĊziennej na poziomie 80-85 tys., w jednostkach

TamĪe, s. 286.

15

cjarnych zaczĊły wybuchaü liczne bunty oraz grupowe głodówki. Sytuacja taka miała miejsce w latach: 1955-1956, 1971-1972 oraz 1981-198816.

Bunty mające miejsce miĊdzy rokiem 1981 a 1989 były takĪe powiązane ze zmianami społecznymi oraz ustrojowymi, do których doszło w Polsce. W ich wyniku Ğmierü poniosło kilku wiĊĨniów, ponad tysiąc osadzonych zostało pobitych, a takĪe zniszczeniu uległo kilka budynków wiĊziennych17. Przykłady te dobitnie wskazują, iĪ zmiany, które działy siĊ poza murami wiĊzieĔ, znalazły swoje przełoĪenie takĪe na skazanych. Zostały one równieĪ podsycone przez ogólnie panujący Ğcisk oraz tłok zarówno w jednostkach penitencjarnych, jak i samych celach mieszkalnych.

Na początku lat dziewiĊüdziesiątych XX wieku Ğrednioroczna liczba osadzonych wynosiła niespełna 46 tys. W ciągu piĊciu lat (1990-1995) liczba ta wzrosła do ponad 65 tys. W okresie kolejnych trzech lat (1995-1998) co prawda odnotowano spadek liczby osadzonych do poziomu 58 tys., jednak nastĊpne lata (zima 1999 – jesieĔ 2003) to istotny wzrost ich liczby aĪ do prawie 83 tys. Wzrostowi liczby osadzonych nie towarzyszył równoczesny wzrost liczby miejsc przeznaczonych dla nich. Na przestrzeni lat 1999-2004 system penitencjarny dysponował od 65 tys. do 69 tys. miejsc. Przeludnienie w celach wahało siĊ Ğrednio w przedziale 18-20%, jednak w niektórych zakładach przekraczało 150% ich pojemnoĞci18. W kolejnych latach, tj. 2005-2010 liczba skazanych osadzonych w zakładach karnych i aresztach Ğledczych oscylowała w przedziale 69-76 tys. osób19.

Jednostki penitencjarne, zlokalizowane na terenie całego kraju, są w stanie pomieĞciü aktualnie ponad 89 tys. osadzonych20. Ogólna pojemnoĞü zakładów karnych oraz aresztów Ğledczych na dzieĔ 31 stycznia 2014 r. wynosi dokładnie 87 051 miejsc. Składają siĊ na nie odpowiednio: oddziały mieszkalne (83 920 miejsc) oraz cele izolacyjne, izby chorych, szpitale, domy dla matki i dziecka, oddziały tymczasowego zakwaterowania (3131 miejsc). Dodatkowo są jeszcze 2052 miejsca w pomieszczeniach jednostek penitencjarnych przystosowane przez

16

Zob. P. M o c z y d ł o w s k i, Przeludnienie wiĊzieĔ. O konsekwencjach populizmu penalnego

i ideologizacji polityki kryminalnej w Polsce dla wiĊziennictwa, [w:] Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI stulecia. KsiĊga poĞwiĊcona pamiĊci Profesora Zbigniewa Hołdy, red.

B. StaĔdo-Kawecka, K. Krajewski,Warszawa 2011, s. 454-456.

17

Zob. S z y m a n o w s k i, Przeludnienie zakładów karnych, s. 287-288.

18

Zob. P. M o c z y d ł o w s k i, WiĊziennictwo w okresie transformacji ustrojowej w Polsce:

1989-2003, [w:] System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, red. T. Bulenda,

R. Musidłowski, Warszawa 2003, s. 121.

19

Zob. t e nĪ e, Przeludnienie wiĊzieĔ, s. 470.

20

ħródło: http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/2014-01-31_szczegolowa_informacja_o_ zaludnieniu _ oddzialow_mieszkalnych.pdf [dostĊp: 02.02.2014].

ich dyrektorów do wymogów cel mieszkalnych. Zgodnie z komunikatem o zaludnieniu z dnia 31 stycznia 2014 r., ogłoszonym przez Centralny Zarząd SłuĪby WiĊziennej, „zaludnienie zakładów karnych i aresztów Ğledczych w skali kraju wynosi 92,8%, co oznacza, Īe w rozumieniu rozporządzenia Ministra SprawiedliwoĞci z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie trybu postĊpowania właĞciwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach Ğledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemnoĞü tych zakładów (Dz. U. Nr 202, poz.1564), nie została przekroczona ich ogólna pojemnoĞü”21.

Przedstawione powyĪej dane statystyczne jednoznacznie wskazują na ciągłe rozrastanie siĊ zarówno liczby samych osadzonych, jak i przystosowanych dla nich miejsc, w ramach działających dotychczas jednostek penitencjarnych. BudĪet przeznaczony na wiĊziennictwo w Polsce nie odpowiada aktualnym potrzebom, a Ğrodki przyznawane przez Ministerstwo SprawiedliwoĞci czĊsto podlegają okrojeniu.

OdrĊbną kwestiĊ stanowi liczba funkcjonariuszy słuĪby wiĊziennej. Aby mówiü o faktycznym realizowaniu zaleceĔ zawartych w Europejskich Regułach WiĊziennych z 2006 r., liczba funkcjonariuszy i pracowników cywilnych słuĪby wiĊziennej musi zostaü dostosowana do liczby osadzonych. W Polsce odnotowany jest najwyĪszy w Europie odsetek wiĊĨniów przypadających na jednego pracownika słuĪby wiĊziennej, w 2007 r. stosunek ten wyglądał nastĊpująco: 1 straĪnik na 3,5 skazanego. Szczególnie Ĩle wypada wskaĨnik liczby funkcjonariuszy słuĪby wiĊziennej pionu penitencjarnego (który odpowiada za pracĊ wychowawczą) w stosunku do liczby skazanych. W takim stanie rzeczy fikcją pozostaje kwestia realnego wpływu funkcjonariusza na podległych mu osadzonych. Funkcjonariusze nie są w stanie wystarczająco szybko i właĞciwie reagowaü na wybuchające spory oraz konflikty pomiĊdzy samymi wiĊĨniami. DuĪe obciąĪenie przekłada siĊ takĪe na samych funkcjonariuszy słuĪby wiĊziennej, którzy bĊdąc przepracowanymi, nie wypełnia-ją swoich obowiązków w pełnym zakresie. W konsekwencji brak odpowiedniego i czasowego nadzoru powoduje wzrost wpływów „nielegalnej władzy wiĊziennej” tworzonej przez podkulturĊ wiĊzienną. Pod jej wpływem narzucane są, jednym osadzonym przez innych, prawa i obowiązki niemające nic wspólnego z reintegracyjnym modelem wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci, a wrĊcz przeciwnie, potĊgowana jest patologia zachowaĔ wĞród skazanych22. Istotną rolĊ,

21 _{ħródło: http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/2014-01-31_komunikat_w_sprawie_zaludnienia_}

zakladow_karnych_i_aresztow_sledczych.pdf [dostĊp: 02.02.2014].

22

jaką pełni SłuĪba WiĊzienna w procesie wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci, znalazła swoje odzwierciedlenie w regule 8 Europejskich Reguł WiĊziennych z 2006 r.

*

W sytuacji permanentnego przeludnienia trudno o wdraĪania do realizacji Europejskich Reguł WiĊziennych z 2006 r. W warunkach ekstremalnej ciasnoty cele wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci, zapisane w art 53 k.k., 67 k.k.w. w zw. z art 4 k.k.w.23, stają siĊ mało realne. Wszelkie działania podejmowane wobec skazanego są wówczas nacechowane schematyzmem i rutyną. W dzisiejszych czasach działania te nakierowane są oczywiĞcie na zapewnienie, mimo wszystko, humanitarnych warunków przetrzymywania osadzonych i dbanie, by w chwili opuszczenia zakładu znajdowali siĊ oni w stanie niepogorszonym z winy jednostki penitencjarnej w stosunku do tego, w jakim znajdowali siĊ przy rozpoczĊciu pobytu. W praktyce skutkuje to przekształceniem zakładu karnego w przechowalnie, w którym osadzeni – uĪytkownicy w sposób niezamierzony poddawani są zamiast oddziaływaniom reintegracyjnym obróbce w kierunku uczenia siĊ roli funkcjonowania jako wiĊzieĔ. Dodajmy, iĪ w najlepszym razie, bo alternatywą jest poddanie siĊ negatywnym wpływom Ğrodowiska bardziej zdemoralizowanych uĪytkowników zakładu.

Zgodziü naleĪy siĊ takĪe z M. Płatek, Īe „Europejskie Reguły WiĊzienne z 11 stycznia 2006 r. nie są nastawione na to, by sprawcĊ traktowaü pobłaĪliwie, ale na to, by obniĪaü społeczne, negatywne koszty jakimi skutkuje uwiĊzienie”24.

Polityka kryminalna „produkująca” wiĊcej uwiĊzionych niĪ system penitencjarny danego kraju moĪe ich umieĞciü w humanitarnych warunkach, jest nie do przyjĊcia, i jej zmiana warunkuje w sposób elementarny jakąkolwiek sensowną prace penitencjarną.

Zmniejszenie przeludnienia moĪna osiągnąü nie przez budowĊ nowych wiĊzieĔ, poniewaĪ te zostaną zapełnione kolejką oczekujących, która dziĞ wynosi w Polsce około 70 tys. osób, ale przez skrócenie wymiaru orzekanych kar pozbawienia wolnoĞci, czĊstsze zawieszanie jej wykonywania, rozbudowĊ katalogu Ğrodków alternatywnych dla pozbawienia wolnoĞci, takich jak: praca na cele społeczne, wprowadzenie Ğrodków sprawiedliwoĞci naprawczej, rozbudowanej struktury Ğrodków probacyjnych itp.

Zob. K. Dą b k i e w i c z, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. II,Warszawa 2013, s. 238-244.

24

Skutecznym sposobem na ograniczenie kolejek skazanych oczekujących na odbycie wymierzonej im kary pozbawienia wolnoĞci jest np. dalszy rozwój systemu dozoru elektronicznego. W przypadku m.in. znowelizowania treĞci art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolnoĞci poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego25, poprzez rozszerzenie moĪliwoĞci jego zastosowania do skazanych wobec których orzeczono kary pozbawienia wolnoĞci do lat trzech (w miejsce dotychczasowego jednego roku). Wówczas duĪa liczba takich skazanych rozpoczĊłaby odbywanie kary właĞnie w tym systemie. Bezsporny jest fakt, Īe polskiego systemu penitencjarnego nie staü na wybudowanie takiej liczby nowych jednostek, aby pomieĞciły one wszystkich skazanych. Dodatkowo, koszt utrzymania jednego skazanego w zakładzie karnym czy areszcie Ğledczym jest duĪo wyĪszy, niĪ osoby objĊtej dozorem elektronicznym. RównoczeĞnie dochodzi do realnego wykonywania zaleceĔ zawartych w Europejskich Regułach WiĊziennych z 2006 r. w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolnoĞci w warunkach maksymalnie zbliĪonych do tych sprzed popełnienia przestĊpstwa. Skazany odbywający karĊ w systemie dozoru elektronicznego, po pierwsze – nie zostaje odciĊty od swojego dotychczasowego Īycia osobistego, co wpływa na podtrzymanie wiĊzi rodzinnych, a po wtóre – jest w stanie dalej Ğwiadczyü pracĊ, pozyskując Ğrodki na Īycie swoje oraz najbliĪszych, oraz np. wykonując orzeczony Ğrodek karny – obowiązek naprawienia szkody lub zadoĞüuczynienia za doznaną krzywdĊ.

RozgĊszczenie jednostek penitencjarnych jest zatem warunkiem podstawowym, od którego rozwiązania zaleĪy moĪliwoĞü wdraĪania innych działaĔ w kierunku realizacji postanowieĔ Europejskich Reguł WiĊziennych z 2006 r.

BIBLIOGRAFIA

ħródła prawa

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z póĨn. zm.).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, z póĨn. zm.).

Ustawa z dnia 7 wrzeĞnia 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolnoĞci poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz. U. 2010, Nr 142, poz. 960 z póĨn. zm.).

Ustawa z dnia 7 wrzeĞnia 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolnoĞci poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz. U. 2010, Nr 142, poz. 960 z póĨn. zm.).

Literatura

Dą b k i e w i c z K.: Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. II,Warszawa 2013. M a r e k A.: Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, Warszawa 2010.

M o c z y d ł o w s k i P.: Przeludnienie wiĊzieĔ. O konsekwencjach populizmu penalnego i ideologizacji polityki kryminalnej w Polsce dla wiĊziennictwa, [w:] Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI stulecia. KsiĊga poĞwiĊcona pamiĊci Profesora Zbigniewa Hołdy, red. B. StaĔdo-Kawecka, K. Krajewski, Warszawa 2011, s. 453-486.

M o c z y d ł o w s k i P.: WiĊziennictwo w okresie transformacji ustrojowej w Polsce: 1989-2003, [w:] System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, red T. Bulenda, R. Musidłowski, Warszawa 2003, s. 77-127.

P ł a t e k M.: Istota i znaczenie Europejskich Reguł WiĊziennych (ERW-2006) z perspektywy pracy funkcjonariuszy wiĊziennych, [w:] Pozbawienie wolnoĞci – funkcje i koszty. KsiĊga jubileuszowa Profesora Teodora Szymanowskiego, red. A. RzepliĔski, I. RzepliĔska, M. Niełaczna, P. Wiktorska, Warszawa 2013, s. 822-855.

P ł a t e k M.: Zadania polskiej polityki penitencjarnej w Ğwietle Europejskich Reguł WiĊziennych, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 11 (2007), z. 1, s. 261-281.

P o s t u l s k i K.: Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012.

S z y m a n o w s k i T.: Przeludnienie zakładów karnych, jego nastĊpstwa i metody ograniczania tego zjawiska, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 11 (2007), z. 1, s. 282-294. ħródła internetowe http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/2014-01-31_komunikat_w_sprawie_zaludnienia_zakladow_karnych_i_aresztow_sledczych.pdf [dostĊp: 02.02.2014]. http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/2014-01-31_szczegolowa_informacja_o_zaludnieniu_oddzialow_mieszkalnych.pdf [dostĊp: 02.02.2014].

MOĩLIWOĝû REALIZACJI EUROPEJSKICH REGUŁ WIĉZIENNYCH Z 2006 R. W ZAKRESIE REINTEGRACYJNEGO MODELU WYKONYWANIA KARY POZBAWIENIA

WOLNOĝCI A PRZELUDNIENIE POLSKICH JEDNOSTEK PENITENCJARNYCH S t r e s z c z e n i e

Artykuł poĞwiĊcony został, szczególnie doniosłej w dzisiejszych czasach, problematyce jaką jest moĪliwoĞü realizowania reintegracyjnego modelu wykonywania orzeczonej kary pozbawienia wolnoĞci w realiach polskich zakładów karnych oraz aresztów Ğledczych. Opracowanie zostało podzielone na dwie zasadnicze czĊĞci. W czĊĞci pierwszej, zarysowana została budowa Europejskich Regułach WiĊziennych z 2006 r. oraz przedstawione zostały najwaĪniejsze uregulowania prawne dotyczące tytułowego zagadnienia. CzĊĞü druga zawiera w sobie zarówno warstwĊ historyczną, ukazującą problematykĊ przeludnienia w jednostkach penitencjarnych w XX-to wiecznej Polsce, jak równieĪ stanowi omówienie norm metraĪowych, obowiązujących w rodzimym ustawodawstwie, na tle wymogów przestrzeganych przez inne kraje europejskie. Istotnym walorem przedmiotowego opracowania jest jego aktualnoĞü bowiem zawarto w nim najnowsze dane statystyczne, opublikowane dnia 31 stycznia 2014 r., a dotyczące liczby osadzonych we wszystkich jednostkach penitencjarnych z terenu całego kraju.

Słowa kluczowe: norma metraĪowa, skazany, wiĊzieĔ, standardy miĊdzynarodowe, funkcjonariusz słuĪby wiĊziennej.

POSSIBILITIES OF IMPLEMENTATION OF THE EUROPEAN PRISON RULES (2006) AS PART OF THE REINTEGRATION MODEL OF SERVING IMPRISONMENT

VERSUS OVERPOPULATION IN POLISH PENAL INSTITUTIONS S u m m a r y

The paper deals with possible ways to implement the reintegration model of serving imprisonment in the reality of Polish penal institutions and remand centres. The study is divided into two major parts. The first one outlines the structure of the European Prison Rules of 2006 as well as the key regulations concerning the issue under investigation. The second part comprises a historical glance at the problem of overcrowded penal institutions in 20th century Poland and a discussion of space norms currently in force in Poland, as seen against space requirements observed by other European countries. The presented work has an indisputable merit of being topical for it provides the latest statistical data (published on 31 January 2014) regarding the number of inmates in all penal institutions nationwide.

Key words: space norm, convicted person, inmate, international standards, prison service officer