A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 14, 1981
M a rek P asieka'
REALIZACJA PLANU MARSHALLA A W ZROST GOSPODARCZY REPUBLIKI AUSTRII W LATACH 1945— 1953
1. SPOŁECZNO-GOSPODARCZA SYTUACJA AUSTRII LAT POWOJENNYCH 1945— 1947
C zęść w schodnia A u strii w raz z W iedniem została w yzw olona w w y -n ik u ciężkich w a lk przez w o jsk a rad zieck ie w k w iet-n iu 1945 r.i a w części zachodniej w o jsk a n iem ieckie p o d d ały się dow ództw u fro n -tu w łoskiego. W dniu zakończenia d ru g iej w o jn y św iato w ej A ustria znalazła się pod o k u p a c ją czterech m ocarstw , a n ajw yższą w ładzę na tere n ie całeg o k ra ju sp raw o w ała Sojusznicza R ada K ontroli.
W w y n ik u działań w o je n n y c h pow ażne s tra ty i zniszczenia d o tk n ęły w schodnią część A ustrii, a szczególnie W ied eń i okoliczne m iasta. W ok o licach W ied n ia zniszczeniu i dem ontażow i uleg ło p raw ie 90% zakładów przem ysłow ych, w w y n ik u b o m b ard o w ań p rze stał istn ieć po-tężny kom binat hutniczy VO EST1. M a ją tek p ro d u k cy jn y został pow aż-nie u szczuplony A ustria poniosła też znaczne s tra ty w ludziach — jed n ak że w sto su n k u do innych k rajó w E uropy nie b y ły o n e w ysokie, o czym zdają się zapom inać a u stria c c y ek o n o m iści2.
Z niszczenia w o jen n e, d ezo rg an izacja p ro d u k cji i rynku, ch ao s w a -lutow y, w y czerp an ie zapasów sp raw iły, że na ry n k u odczuw ano d o t-k liw y b rat-k to w aró w służących do zasp o t-k o jen ia ele m en ta rn y c h p o trzeb ludności. Szczególnie tru d n a sy tu a c ja w y stąp iła n a ry n k u a rty k u łó w żyw nościow ych i śro d k ó w opałow ych, a rty k u ły żyw nościow e b y ły ra- cjonow ane. Rok 1946 n ie p rzy n ió sł p o p raw y s y tu a c ji i w szedł do h isto -rii jak o rok głodu. W a rto ść k alo ry czn a racji żyw nościow ych spadła na początku ro k u 1946 do 900 k alorii na dobę i kształto w ała się na
Mgr, starszy asystent w Instytucie Ekonomii Pc4ifycznej UŁ. 1 J. K o z e ń s k i , Austria 1918— 1968, Poznań 1970, s. 297.
poziom ie niższym od o g ó ln ie p rzy jęteg o minimum e g z y ste n c ji3. Pomoc UNRRA i innych o rg an izacji dla A u strii w latach 1945— 1947 w w y -sokości 425 m in $ przy czy n iała się do d oraźnego łagodzenia sy tuacji, ale je j nie ro zw iązyw ała4. Pom oc ta w p rzew ażającej części polegała na d o staw ach a rty k u łó w żyw nościow ych, któ re stan o w iły w 80% po-k ry cie racji żywnościowych®. P ro d u po-k t społeczny w ro po-k u 1945 stanow ił tylko 36% w ielkości p ro d u k tu n aro d o w eg o b ru tto z k ry zy so w eg o roku 1937, także w latach n astęp n y ch rozm iary p ro d u k tu społecznego pozo-sta w ały p oniżej tego poziom u w roku 1946 — 42% , a w ro k u 1947 — 62%«.
W spo łeczeń stw ie au striack im ak ty w izo w ały się postępow e, lew ico-w e ru ch y społeczne, nasilił się k o m u n isty czn y ruch robotniczy, k tó ry w w aru n k ach n iep ew n ej sy tu acji ek o n o m iczn ej i złego położenia e k o -nom icznego szerokich m as ludzi p rac y znajdow ał p o datną glebę dla sw ej działalności. Siły p raw icy byłiy słabe ze w zględu na kom prom itjąc ą przeszłość z o k resu A nsch lu ssu i h itlero w sk ieg o p an o w an ia w A u-strii.
O dbiciem tej sy tu acji był fakt, że w skład pierw szego Rządu T ym -czasow ego II R epubliki pod k ierow nictw em dra K. R ennera o b o k so cjal-dem o k rató w (SPO) i ludow ców (OVP) w eszli trzej przed staw iciele K o-m u n isty czn ej Partii A ustrii, przy cziyo-m koo-m unista J. K oplenig objął stan o w isk o zastęp cy k anclerza. Dnia 20 X 1945 r. rząd R enne ra został u zn an y przez cz te ry m ocarstw a i tym sam ym pod jego ju ry sd y k c ją znalazło się cale tery to riu m A ustrii. K om uniści pozostaw ali członka-mi k o lejn y ch gab in etó w rządow ych do listopada 1947 r. W m aju 1947 r. doszło w W ied n iu do ulicznych w y stąp ień i d em o n stracji robotniczych o rg an izo w an y ch przez zw iązki zaw odow e i kom unistów . U podstaw tych w y stąp ień leżały żądania eko n o m iczn e i niezad o w o len ie szerokich m as z sy tu a c ji g o spodarczej, a szczególnie żyw nościow ej k r a ju 7.
N ow ym elem en tem w g o sp o d arce A ustrii lat 1945— 1947 by ło po w -stanie w p rzem yśle — ob o k se k to ra p ry w atn eg o — silnego sek to ra państw ow ego. P odstaw ę praw n ą do p o w stan ia państw o w y ch p rzed się-b io rstw przem ysłow ych w A ustrii stan o w iły dw ie u sta w y n acjo n aliza-cyjne, u ch w alone przez p arlam en t w dniach 27 VII 1946 r. i 26 III 1947 r. z in ic ja ty w y kom unistów i socjalistów .
W skład se k to ra państw o w eg o w eszły 8:
3 K. A u s c h , Licht und Irrlicht des oester. W irtschaitsw unders, W ien 1965, s. 40. 4 F. N e m s c h a k, 10 Jahre oester. W irtschalt, W ien 1955, s. 23.
5 G u t k a s, op. cit., s. 205. * Ibidem, s. 199.
7 Ibidem, s. 37.
— sta re przed sięb io rstw a p ań stw o w e z czasów I R epubliki czy n a -wet m onarchii au etro -w ęg iersk iej (fabryki tytoniu, k o p aln ie soli, pocz-ta, teleg raf i k o m u nikacja autobusow a),
— p rze d sięb io rstw a przem ysłow e, k tó re do ro k u 1945 stanow iły w łasność niem iecką (98% w ydobycia w ęgla, 91% w ydobycia i p rze ro b u ropy, 98% p ro d u k cji żelaza i stali, 90% p ro d u k cji w y ro b ó w w alco w a-nych, 94% m etali kolorow ych, 46% przem y słu elek tro tech n iczn eg o ),
— trzy n ajw ięk sze bankj a u stria c k ie C re d itan stalt, L aenderbank, C redi tins ti tut, k tó re z kolei by ły ak cjo n ariu szam i w ielu p rzed sięb io r-stw przem ysłow ych.
P rzesłankam i n acjo n alizacji znacznej części gosp o d ark i był p o lity cz-n y uk ład sił w k ra ju i w rządzie, gidzie w ażcz-ną rolę o d g ry w ali socjaliści i kom uniści. P onadto p rzy czyną nacjo n alizacji był duży udział k ap itału niem ieckiego w gosp o d arce A ustrii. P rzedsiębiorstw a opuszczone przez w łaścicieli niem ieckich przy w y zw oleniu A ustrii zo stały p rze jęte przez ad m in istrację p ań stw o w ą bez odszkodow ania. N acjo n alizacja za p ełnym odszkodow aniem do ty czy ła p rzed sięb io rstw będ ący ch w łasnością rodzi-m ego kapitału.
2. PLAN MARSHALLA
S y tu acja społeczno-gospodarcza A u strii w latach 1945— 1947 stanow i k o n k retn ą ilu strację sy tu a c ji i p ro cesó w zachodzących w całej pow o-je n n e j E uropie Z achodniej.
Z niszczona i zdezorganizow ana gospodarka, ciężkie p o łożenie e k o -nom iczne ludzi p racy , n asila ją c a się aky w n o ść lew icow ych ruchów spo-łecznych, n acjo n alizacja n ajw ażn iejszy ch gałęzi g o spodarki to zjaw iska, k tó re m ożna zao bserw ow ać n a przykładzie w iększości k ra jó w e u ro -pejsk ich . Gdy dodam y do tego fakt ró w noległego p o w stan ia i k o n so li-dow ania się w E uropie W sch o d n iej obozu p ań stw d em okracji luli-dow ej, k tó re w k ro czy ły na drogę rew o lu c y jn y ch przem ian społeczno-gospo-d arczych to stan ie się oczyw istym , że czasow a zbieżność p ro pozycji S tanów Z jednoczonych u d zielenia pom ocy g o sp o d arczej n ajb ard ziej dot-k n ięty m w o jn ą narodom E uropy z n asilen iem się w yżej w ym ienionych p ro cesó w w E uropie nie była dziełem przy p ad k u .
P ropozycja udzielenia pom ocy go sp o d arczej po raz pierw szy zo sta-ła sform ułow ana w p rzem ów ieniu se k re ta rz a s ta n u USA g e n e ra sta-ła G eor-ga M arsh alla w dniu 5 V I 1947 r. w czasie sp o tk an ia ze stu d en tam i na u n iw e rsy te cie H a rv a rd (USA), od jeg o też n azw isk a zw anej później p ow szechnie planem M arsh alla. G łów ne tezy propozycji wg sform uło-w ań p ro jek to d auło-w có uło-w były n a stę p u jąc e : k raje Europy, k tó re uło-w czasie
II w o jn y św iatow ej p o n iosły znaczne stra ty w in n y zw iązać się w spól-nym , kom pleksow ym planem od b u d o w y i poprzez w zajem ne współ* działanie p rzy finansow ej i m ate ria ln e j pom ocy USA dążyć do:
— w zrostu p ro d u k cji przem y sło w ej i rolniczej,
— m ożliw ie najw ięk szeg o w y k o rz y sta n ia m ocy w y tw ó rczy ch i za-p ew nienia za-p ełn eg o zatru d n ien ia,
— o siąg n ięcia stabilizacji finansow ej i w alu to w ej gospodarki, — u c h y len ia o g ran iczeń h an d lo w y ch i płatniczych, k tó re h am ują rozw ój ruchu to w aro w eg o i k a p itało w eg o 9,
co pozw oliłoby na o siąg n ięcie stab ilizacji w E uropie ja k o niezb ęd n ej przesłan k i p o lity czn ej n iezależności e u ro p e jsk ie g o k o n ty n en tu .
Siedem naście k rajó w e u ro p e jsk ic h zgłosiło gotow ość u działu w ko n -fere n c ji w celu om ów ienia p ro p o zy cji a m e ry k ań sk ie j i o p raco w an ia w spólnego p ro g ram u odbudow y. W p a ry sk ic h o b rad a c h uczestniczyli delegaci: A ustrii, Belgii, Danii, Francji, G recji, H olandii, Irlandii, Isla n -dii, Luksem burga, N orw egii, P ortugalii, RFN, Szw ajcarii, Szwecji, T u r-cji, W ielk iej B rytanii i W łoch. Efektem p a ry sk ie j k o n ferenr-cji, k tó ra o b rad o w ała z przerw am i od 12 VII do 22 X 1947 r., było podpisanie porozum ienia końcow ego o u tw o rzen iu E u ro p ejsk iej O rg an izacji W sp ó ł-p rac y G osł-podarczej (OEEC) jak o o rg a n u w ykonaw czego zrzeszonych p ań stw eu ro p e jsk ic h do sp raw realizacji p lan u M arshalla. D okum ent k o ńcow y k o n feren cji jako odpo w ied ź n a am e ry k ań sk ą p o ro p o zy cję zo-stał p rzek azan y na ręce G. M arshalla.
Je d n ak że w sam ych Stanach Z jednoczonych nie u staw ały d y sk u sje i spory nad celow ością i rozm iaram i P rogram u O d budow y E uropy (ERP European R e c o ve ry Program), jak o ficjaln ie o k reśla n o plan M a rsh a lla. O stateczn ie dnia 2 IV 1948 r. K o n g re s 'S ta n ó w Z jednoczonych p rzy -jął u staw ę o w sp ó łp racy gosp o d arczej (Econom ic C ooperation A ct) 1 w te d y p lan M arsh alla n ab rał ostateczn eg o kształtu. W u sta w ie p lan o k re ślo n y został jak o ,,pom oc d la w o ln y ch n a ro d ó w Europy, k ó ra po-w inna do czerpo-w ca 1952 r. dopropo-w adzić po-w takim stopniu do u zd ro po-w ie-nia ich gospodarki, k tó ry pozw oliłby im żyć bez sp e cja ln e j pom ocy z z e w n ą trz "10. U staw a o k reślała czas trw an ia P rogram u O dbudow y od 2 IV 1948 r. do 30 VI 1952 r., rozm iary p o m ocy u sta lo n e w stępnie na k o n feren cji p a ry sk ie j w w y n ik u a n a lizy p o trzeb k rajó w e u ro p e j-skich w w ysokości 22 mld $, zo stały o stateczn ie zred u k o w an e przez k o n g res do sum y 17 m ld 11. W ślad za u staw ą poszły po czy n an ia o rg a
-> ERP — Marshallplan — hilit beim W iederaulbau Europas US — Servicedienst 1957, s. 4.
10 O esterreich und Marshallplan, W ien 1950, s. 95. 11 A u s с h, op. d t., s. 78.
nizacyjne; ze stro n y a m e ry k ań sk ie j org an em czuw ającym n ad realiza-cją p lan u był c e n traln y zarząd ERP — E conom ic C ooperation A d m i-nistration (ECA) z siedzibą w W aszy n g to n ie i filiam i w e w szystkich p ań stw ach członkow skich.
Plan M arsh alla ze w zględu n a jeg o p o lity czn e cele o raz fakt n a ru -szania su w eren n o ści p ań stw członkow skich12 został odrzu co n y przez: A lbanię, Bułgarię C zechosłow ację, Finlandię, Jugosław ię, Polskę, Ru-m unię, W ęg ry i ZSRR. O rgan p raso w y КС PZPR ,,P raw da" z dnia 16 VI 1947 r. stw ierdza, że p ro p o zy cje M arsh alla m ają n a celu w y w ar-cie za pom ocą do lara politycznego nacisku i m ieszanie się w w ew n ęt-rzne sp raw y pań stw o b cy ch — o k reśla go jak o nie do p rzy jęcia. C ele plan u M arsh alla n ależy ro zp atry w ać p rzed e w szystkim w płaszczyźnie p o lity czn ej i w iązać je z o b o w iązu jącą w tym czasie w p o lity ce zag ra-nicznej adm in istracji W . T ru m an a „d o k try n ą pow strziym yw ania".
W tym k o n tek ście znam ienną staje się w ypow iedź p rezy d en ta W . T rum ana przed K ongresem w d n iu 19 XII 1947 r. „Istotnym je st p o jęcie faktu, że ten p ro g ram je st czym ś w ięcej niż środkiem gosp o -darczym . J e st on głów nym składnikiem naszej polityki zag ran iczn ej”1*. W sty d liw ie zazwjyczaj w w y stąp ien iach o ficjaln y ch sk ry w a n ą istotę te-go p lan u p rec y z y jn ie sform ułow ał w ferw o rze kam panii na rzecz za-tw ierd zen ia ERP przez K ongres sam g e n e ra ł G. M arsh all w przem ó w ie-n iu w ygłoszoie-nym w A liaie-n cie die-nia 22 I 1948 r. „Dziś ie-n a ro d y te [euro-p ejsk ie — [euro-przy[euro-p. aul.J z astan aw iają się nie tylko nad rozw iązaniem sw ych problem ów ekonom icznych, lecz rów nież i n ad kilkom a p odstaw ow ym i zagadnieniam i filozofii p olitycznej. Są o n e n iezw ykle w ra -żliwe zarów no n a p rąd y , k tó re do nich d o p ły w ają z zew nątrz ja k i na rozm iary poparcia, n a k tó re liczyć m ogą ze stro n y Stanów Z jednoczo-nych. W chodzi tu w ięc w grę zaufanie E u ropejczyków [należy rozu-m ieć sp o łeczeń stw a k ap italisty czn eg o — przy p . H. C laude] do siebie sam ych i do cy w ilizacji zachodniej, do k tó re j n ależą oni i do k tó re j m y n ależym y. O lbrzym ie siły p o p y ch ają ich w k ieru n k u u tra ty tej w ia ry [...] P rzypuszczenie, że g d y b y w y p ad k i tak ie n astąp iły , nie d o tk n ęły b y o n e w niczym nas sam ych, b yłoby z naszej stro n y szaleń -stw em "14.
11 Uwaga: ustaw a o ERP zaw iera klauzule, zgodnie z którym i cele i sposób w y-datkow ania środków pomocy w ym agał am erykańskiej akceptacji! istniała możliwość zawieszenia pomocy w każdej chwili, jeżeli kraj — uczestnik nie stosuje się do umowy lub oddala się od celów na któ re pomoc jest przeznaczona, itp. Sekcja 105, 118 Economic Cooperation Act — źródło H. C l a u d e , - Plan Marshalla, W arszaw a 1950, s. 68—69.
11 J. S c h u p, W as isl der M arshallplan? Frankfurt a. M. s. 4.
P rio ry betowym celem p lan u M arsh alla było d ążenie do resta u ra c ji w E uropie po II w o jn ie św iato w ej silnego bloku pań stw o p a rty c h na k ap italistycznym sy stem ie społeczno-ekonom icznym , k tó ry stan o w iłb y b astio n p o w strzy m u jący św iatow ą e k sp a n sję kom unizm u, bastio n sk
ie-ro w an y p rzeciw ko ZSRR i innym państw om socjalisty czn y m .
G łęboka św iadom ość p o lity czn y ch rep e rk u sji i zobow iązań jak ie niósł z ‘ sobą plan M arsh alla była zdaje się w tym czasie w E uropie pow szechna. „G dy te środki zo stan ą w y ję te spod ko n tro li poszczegól-n y ch p ań stw to' zrezy g poszczegól-n u je się z isto tposzczegól-n ej części ich w e w poszczegól-n ętrzposzczegól-n e j jak i zew n ętrzn ej su w eren n o ści" p isał w dniu 10 I 1948 r. p rzy c h y ln y p la-now i londyński „The Econom ist". T akże w A u strii p lan ten był w itan y z m ieszanym i uczuciam i; św iadczyć o tym m oże frag m en t w y d an ej w 1958 r. p rac y zbiorow ej p o św ięco n ej dziejom społeczno-politycznym A u strii po II w o jn ie św iato w ej „mimo, że zgoda A u strii [na udział w planie M arshalla — przyp. aut.] w y d aje się być p o lity czn ie ry zy kow na, to b y ła o n a z p u n k tu w idzenia dalek o w zro czn ej polityki, je d y n ą m ożliw ością u strzeżen ia A u strii przed politycznym i k o n se k w e n c ja -mi g o sp odarczego k ra c h u " 15.
W zględy ekonom iczne, k tórym i k iero w a ły się S tan y Z jednoczone po d ejm u jąc d ecyzję o u dzieleniu pom ocy gosp o d arczej k rajo m Europy, m iały znaczenie drugoplanow e. O czyw iście in te re sy USA b y ły ściśle zw iązane z losam i Europy. H andel z E uropą o d g ry w a ł isto tn ą ro lę dla gosp o d ark i am e ry k ań sk ie j, a sp ad ek p ro d u k cji i siły n ab yw czej 270 m in ludzi na pew no zaszkodziłby p ro sp e rity w USA. E uropa zajm ow ała także szczególne m iejsce w p rzy szłościow ych p lan ach am e ry k ań sk ie j e k sp an sji gospodarczej, b yła w ażnym elem en tem długofalow ej polityki g ospodarczej.
T akże k ró tk o o k reso w e u d zielan a pom oc g ospodarcza m iała bardzo k o rzy stn y w pływ na a m e ry k ań sk ą k o n iu n k tu rę, albow iem środki fin an sow e u d zielane w ram ach P ro g ram u O dbudow y w ra c ały do USA w p o -staci zam ów ień im p ortow ych lub też to w a ry w ram ach d aró w b y ły zakup y w an e z b u d żetu p ań stw a. P opyt ten a b so rb o w ał n ad w y żk ę p o -te n c ja łu p ro d u k cy jn eg o a m e ry k ań sk ie g o p rzem y słu nad w e w n ętrzn y po-p y t b ędącą jeszcze w y n ik iem w o je n n e j k o n iu n k tu ry . P arafrazu jąc znane sform ułow anie prof. K aleckiego m ożna stw ierdzić, że S tan y Z jed -noczone zarab iały tyle, ile w y d aw ały na pom oc gospodarczą.
T echniczna realizacja pom ocy gosp o d arczej n astę p o w a ła w p o staci pom ocy b ezp o śred n iej i p o śred n iej.
Pom oc bezp o śred n ia (C ounterpart) — rząd y p a ń stw uczestn iczący ch b y ły zobow iązane do sp rzedaży na ry n k u w ew nętrznym to w aró w
starczan y ch w ram ach ERP w form ie d aró w i g ro m ad zen ia u zy sk an y ch tą drogą funduszy w w alucie k rajo w e j n a sp ecjaln y m ko n cie w ban k u cen traln y m . Środki z e b ran e n a tym koncie słu ży ły zasadniczo n a d ro -dze k red y tó w dług o term in o w y ch lub dotacji fin an so w an iu in w esty cji m ogły też być w y k o rzy sty w an e dla p o d trzy m y w an ia w alu ty i w y ró w -n y w a-n ia budżetu. Rocz-ne p la-n y sposobu i celów w y k o rz y sta -n ia tych śro d k ó w p o d leg ały zatw ierd zen iu przez k rajo w ą m isję ECA (Econom ic C ooperation A d m inistration).
Pomoc p o śred n ia do laro w a (Dollar — Aid):
a) b e z w a r u n k o w a (unconditional A id) ob ejm o w ała k w a rta ln e przy d ziały pom ocy d o laro w ej dla p o k ry cia d eficy tu p łatniczego z k r a -jam i stre fy d o laro w ej (USA, K anada, Kuba),
b) w a r u n k o w a (conditional A id ) b y ły to p rzy d ziały d o laró w k rajo w i e u ro p e jsk ie m u jak o p o k ry cie d o laro w e za udzielone p raw o ciągnięcia (D raw ing Right), jak ie p o staw ił o n do dyspozycji sw ych d e-ficy to w y ch e u ro p e jsk ic h p a rtn eró w , n a zakup dóbr i usłu g w sw ojej k rajo w e j w alucie.
Pomoc ERP u d zielan a b yła w form ie k red y tó w p o d leg ający ch sp ła -cie (loans) lub też w p o staci bezzw rotnych d aró w (grants); p ro p o rc je w jak ich pom oc podlegała zw rotow i, zależały o d ek o n o m iczn ej i poli-ty czn ej sy tu acji poszczególnych krajów .
3. OKRES BURZLIWEJ ODBUDOWY GOSPODARCZEJ AUSTRII 1948— 1951
D ruga faza rozw oju gosp o d ark i a u stria c k ie j po II w o jn ie św iatow ej p o k ry w a się p raw ie w całości z cztero letn im o k resem realizacji planu M arsh alla (1948— 1952). P rodukt społeczny n a p rzestrzen i tych lat uległ podw ojeniu, a p ro d u k cja przem ysłow a w zrosła trz y k ro tn ie 16. W po-szczególnych latach teg o o k resu p ro d u k t n a ro d o w y b ru tto rósł kolejno w tem pie 46%, 20%, 11% i 9% śre d n io ro c z n ie 17, zaś p ro d u k cja p rze-m ysłow a w tyrze-m o k resie rosła k o lejn o w terze-m pie 61%, 33%, 18% i 14%18. D ynam icznie ro zw ijał się przem ysł su ro w co w y i dóbr in w e sty -cyjnych, a szczególnie m etalurgiczny, stalo w y i drzewny,- istotnie niż-sze w skaźniki, w zro stu pro d u k cji o d n o to w ał p rzem ysł dóbr kon su m p cy j-nych.
U zyskanie n ad w y żk i ekonom icznej i p rzeznaczenie je j na cele Inw e-sty c y jn e było d ecy d u jący m czynnikiem osiąg n ięteg o w ty c h latach p rzy sp ieszen ia gospodarczego. O k re s ten c h a ra k te ry z o w a ł się wzm
o-11 N e m s c h a k , op. с lt., s. 9. 17 Ibidem, s. 13.
żoną d ziałalnością in w e sty c y jn ą, k tó ra u w aru n k o w an a b y ła w y so k ą zyskow nością pro d u k cji i o p tym istycznym i p rzew id y w an iam i odnośnie k ształto w an ia się je j w przyszłości, co z kolei w y n ik ało z ogrom -ny ch rozm iarów n iezasp o k o jo n eg o po p y tu . Jeżeli udział in w esty cji b ru tto w p ro d u k cie społecznym -wynosił w ro k u 1937 — 6% , to w ko-le jn y c h latach tego cztero ko-lecia p rzy jm o w ał on w arto ści 14%, 16%,
18% i 20% ».
Ź ródła finansow ania in w esty cji b y ły d w o jakiego rodzaju: — pom oc zagraniczna,
— akum u lacja w łasna.
Pom oc "zagraniczna udzielona A u strii w latach 1948— 1952 była b a r-dzo znaczna i zam ykała się w om aw ianym okresie kw o tą 1097,1 m in $; je s t to sum a 6-krotnie w yższa od pożyczki Ligi N arodów , jak ą A u stria o trzy m ała po I w ojnie św iato w ej20. N ależy dodać, że pom oc zag ran icz-na udzieloicz-na A u strii per capita była icz-najw yższa w E uropie21 i o ile środki przeznaczone na re k o n stru k c ję g o spodarki po I w o jn ie św iato-w ej m iały c h a ra k te r ziato-w ro tn y ch pożyczek, to pom oc po ro k u 1945 m oż-na w całości tra k to w a ć jak o bezzw rotną. Z ogólnej k w o ty pom ocy zagranicznej 82% p rzy p ad ało n a pom oc realizo w an ą w ram ach plan u M arsh alla (896,6 m in $ = 23 311,6 m in S w g k u rsu 1955 r.)22.
O znaczeniu pom ocy am e ry k ań sk ie j dla a u stria c k ie j gospodarki św iadczą dane z a w arte w tab. 1. W o k resie u staw o w ej realizacji planu M arsh alla, tzn. w latach 1948— 1952, stanow iła ona około 10% au
striac-T a b e l a 1 Pomoc ERP dla Austrii i jej udział w PNB w latach 1948--1954
W yszczególnienie 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954
Produkt społeczny
PNB A ustrii min $ 1 115,4 1 155,0 1 907,7 2 553,9 2 953,9 2 980,8 3 376,9 Pomoc ERP dla
A ustrii min $ 97,6 289,8 202,6 203,6 103,6 38,5 19,8
Udział ERP w PNB
w % 8,8 18,7 10,6 8,6 3,5 1,3 0,6
Ż r ó d ł o : O bliczenia w łasne na p o d staw ie F. N e m t c h a k , 10 Jahre o ester. W lr tic h a /t,
W ien 1955, s. 23, 13.
>* Ibidem, s. 16.
и G u t k a s , op. cit., s. 224.
и K. D ą b r o w s k i , R ozw ój gospodarki A ustrii w latach 1947— Í957, „Ekono-m ista" 1958, nr 4, s. 870.
kiego p ro d u k tu społecznego, a w latach szczytow ych sięg n ęła pozio-m u 20 % .
Pom oc ERP p rak ty c zn ie realizo w an a b yła w form ie im portu to w a-ró w — d aa-rów przezn aczo n y ch n a sprzed aż na ry n k u w ew n ętrzn y m (C ounterpart — pom oc bezpośrednia) lub też to w aró w zak u pionych za granicą, k tó re o płacane b y ły p óźniej z funduszy ERP w form ie w y ró w -n y w a-n ia deficytu bila-n su p łat-niczego (Dollar — A id — pom oc bezpo-średnia), tak w ięc deficyt b ilan su płatn iczeg o podlegał sw ego ro d zaju planow aniu, O bie te form y im portu tow arów o k reślan e są jak o d o sta-w y sta-w ram ach pom ocy ERP i obok no rm aln eg o im p o rtu handlosta-w ego, k tó ry nie p o d leg ał bilansow aniu, sk ła d a ły się n a im port globalny. D ostaw y w ram ach pom ocy ERP w k o lejn y c h latach o k re su 1948— 1952 stan o w iły 57%, 50%, 43%, 31% i 16% im portu globalnego23.
O dnośnie do s tru k tu ry rozdy sp o n o w an ia całości pom ocy ERP brak je st k o m pletnych i w iary g o d n y c h danych sta ty sty c z n y ch , d latego też dalszą analizę og ran iczy m y jed y n ie do pom ocy b ezp ośredniej (Coun-terpart), k tó ra w o ficjaln y c h s ta ty sty k a c h zo stała u ję ta dość p re c y z y j-nie.
W latach 1948— 1952 na sp ecjaln y m koncie (C ounterpartkonto) A us-triack ieg o Banku N arodow ego zgrom adzono 427 m in $ = 11 103 m in S, co stanow i około 50% całej u dzielonej pom ocy am e ry k ań sk ie j24. Ta form a pom ocy m iała dw o jak ie oddziaływranie. W p ierw szej fazie n ap ły w ały z zag ran icy to w a ry w form ie darów , k tó re sp rzed aw an e na ry n k u w ew n ętrzn y m p rzy czy n iły się do p o p raw y sy tu a c ji żyw no-ściow ej k ra ju oraz do rek o n stru k c ji i ro zbudow y uszczuplonego wr cza-sie II w ojny a p a ra tu w ytw órczego. W skład tych do staw w chodziły a rty k u ły żyw nościow e, su ro w ce p rzem ysłow e, a także m aszyny i u rz ą dzenia. D ochody pochodzące ze sprzed aży b y ły o d p ro w ad zan e na sp e -cjaln e konto szy lin g o w e Banku N aro d o w eg o ; środki te po zo staw ały w dyspozycji- rządu, jed n a k decy zje o ich w y d atk o w an iu podlegały' zatw ierdzeniu przez m isję ECA (Economic C ooperation A dm inistration) w W iedniu. D rugą fazą oddziaływ ania było ro zd ysponow anie zeb ra-nych środkówr w form ie n isk o p ro cen to w y ch k re d y tó w lub — rzadziej — dotacji na rzecz g ospodarki. Dane zaw arte wr tab. 2 inform ują o s tru k tu rz e ich p rzeznaczenia.
Ja k w y n ik a z zam ieszczonych danych śro d k i te słu ży ły przede w szystkim do finansow ania in w esty cji, a szczególnie in w esty cji p rze -m ysłow ych; drug o p lan o w e cele in w e sty c y jn e to w y d atk i na rolnictw o, leśnictw o i budow nictw o m ieszkaniow e. Ze śro d k ó w ty ch finansow ano
11 N e m s c h a k , op. cit., s. 59.
T a b e l a 2
Rozdysponowanie środków pomocy bezpośredniej (Counterpart) w latach 1948— 1952
Przeznaczenie min S u/o
Inw estycje przemysłowe 6137 55,3
Inw estycje federalne 1 529 13,8
Rolnictwo i leśnictwo 1 360 12,3 Budownictwo m ieszkaniowe 504 4,5 T urystyka 305 2,8 Pomoc techniczna 296 2,7 Promocje eksportu 163 1,5 Zabezpieczenie w aluty 125 1,1 Inne 684 6,2 Razem 11 103 100,0 Ż r ó d ł o : J a k w tab . 1, s. 24.
p rze c ię tn ie około 1/4 n ak ład ó w in w e sty c y jn y c h w całej gosp o d arce (wg p ew n y ch źródeł n aw et 30% 2ä). Je d y n ie ok o ło 14% tej pom ocy przeznaczono na cele p o zain w esty cy jn e ja k pom oc techniczna, p ro -m ocja ek sp o rtu , zabezpieczenie w a lu ty i inne.
T a b e l a 3
Inw estycje brutto i stopień ich finansow ania z pomocy bezpośredniej
W yszczególnienie 1948 1949 1950 1951 1952 Inw estycje brutto wg cen 1954
w mld S 8,5 11,6 14,2 16,4 16,2
Udział środków ERP-Counterpart w finansow aniu inw estycji
w % 38 28 22 19 13
Ż r ó d ł o : K. D ą b r o w s k i , R oiw ó/ gospodarki A u H rll w la la c h
1947—1957, ,,E k onom ista" 1958, nr 4, i. 875.
P rzew ażająca część środków pom ocy b ezp o śred n iej (6137 m in S) przeznaczona b yła na in w e sty c je p rzem y sło w e, jed n ak że s tru k tu ra gałęziow a ich przeznaczenia w sam ym p rzem y śle b yła silnie zróżnico-w ana. Pom oc ta sk iero zróżnico-w an a b y ła zróżnico-w 65% dla p rzem y słu surozróżnico-w cozróżnico-w ego,
dla p ro d u k cji o niskim sto p n iu p rzetw o rzen ia — na pozostałe gałęzie p rzy p ad ało je d y n ie 35% całości ty ch śro d k ó w 2®.
Szczegółow o s tru k tu ra ta p rzed staw iała się n astęp u jąco : 38,9% ogółu środków otrzy m ała e n e rg e ty k a , 16% se k to r żelaza i stali, 5,1% górnictw o w ęgla, nieznaczna część p rzy p ad ła d la przem ysłów p rze -tw órczych, a szczególnie dla p rzem y słu dóbr k o n su m p cy jn y ch 27.
Je d y n ie 3,2% pom ocy b ezp o śred n iej p rzeznaczonej na cele in w e-sty c y jn e o trzym ał p rzem ysł m etalow y, 2,0% p rzem y sł elek try czn y , 0,5% przem ysł w łó k ienniczy, a 0,1% przem ysł sp ożyw czy28. Ta s tru k -tu ra gałęziow a in w esty cji finansow ych z pom ocy b ezp o śred n iej zn ala-zła sw e odbicie w tem pie p rzy ro stu p ro d u k cji poszczególnych gałęzi przem ysłu. N ajw y ższe w arto ści in d ek só w p ro d u k cji z ro k u 1952 w od n iesien iu do roku 1937 o d n o to w y w ały h u ty m etali — 396,3 h u t-n ictw o żelaza 263,5, odlew t-nictw o 238,8, p rzem ysł m aszyt-now y 245,2. O dm iennie sy tu acja p rzed staw iała się w przem yśle w łókienniczym , gdzie indeks ten w y n o sił 94,5, spożyw czym 129, 7, skó rzan y m i obuw ni-czym 86,629.
Istotnym źródłem finansow ania n ak ład ó w in w e sty c y jn y ch było sam ofinansow anie — zyski i czasow o w olne k a p ita ły inw estow ano w e w łasne p rzed sięb io rstw a, tra k tu ją c to p rzy szale ją c e j inflacji jak o n a jk o rzy stn ie jszą lo jk atę jk ap itału . W zm ożone sam ofinansow anie sty m u lo -w ane by ło p o lity k ą p odatko-w ą p ańst-w a, albo-w iem część zyskó-w in-w estoin-w ana in-we in-w łasnym p rzed sięb io rstin-w ie zin-w alniana b y ła od podatkóin-w . Szybki w zrost g o sp o d arczy w tym o k resie o k u p io n y b ył jed n ak n atężen iem ro zw o ju w ielu n iek o rzy stn y ch zjaw isk — jak silna in flacja i p o tężn y deficyt b ilan su płatniczego. W y so k ie rozm iary in w estycji pry w atn y ch , p o w o jen n y o dłożony p o p y t k onsum pcyjny, a k ty w n a in-w e sty cy jn a p o lity k a budżetoin-w a p ań stin-w a in-w k o n fro n tacji z uszczuplo-nym ap aratem w ytw órczym prow adziły do pow staw an ia silnych napięć in flacy jn y ch na ry n k u . Rozw ój sy tu acji g o spodarczej w ty m o k resie stanow i k lasy czn y p rzy k ład inflacji popytu. M iarą tem pa inflacji może b yć fakt, że w ciągu la t 1948— 1951 ko szty u trzy m an ia w zro sły o 140%, a cen y h u rto w e o 180% 30.
P roces ogólnego w zro stu cen zn ajdow ał sw e odbicie w m alejącej sile n ab yw czej pieniądza: jed en szyling z ro k u 1951 odpow iadał tylko
16 Oesterreich, Stabilisierung von W irtschalt, W aehrung, Zahlungsbilanz 1954
Norddeutschebank, s. 16.
27 Obliczenia w łasne na podstaw ie N e m s c h a k , op. cit., s. 30. *' Ibidem.
21 G u t к a s, op. cit., s. 235.
42 groszom z ro k u 1948*1. P ieniądz p rze stał pełn ić fu n k cję środka grom adzenia sk arb u , całkow icie zaw iódł system oszczędzania.
D ochody konsum ow ano bez reszty , zyski w całości in w estow ano w e w łasn e p rzed sięb io rstw a, co zw iększało jeszcze p re sję p o p y tu na ry n ek . S w oisty przym us in w e sty c y jn y pow odow ał p o d ejm o w an ie w ie -lu b łęd n y ch i n ie ra c jo n a ln y c h decy zji in w e sty c y jn y ch . N a o k res ten p rzy p ad ło też n a sile n ie in w esty cji rządow ych, co okupione by ło deficy tem b u d żetu państw o w eg o . D odatkow o w w y n ik u w y so k ieg o e fe k -ty w n eg o p o p y tu w ew n ętrzn eg o n a stą p ił bardzo szybki w zro st im portu, co p rzy jed n o cześnie p an u jący m „ ry n k u sp rzed aw cy " nie stw arzało bodźców do po d ejm o w an ia ry zy k o w n y ch tra n sa k c ji ek sp o rto w y ch , a daw ało w efekcie n iek o rz y stn e saldo bilan su h an d lu zagranicznego, k tó re decy d o w ało o ch ronicznym deficycie bilansu płatniczego.
4. STABILIZACJA GOSPODARKI 1952— 1953
Ż yw iołow y w zro st g o sp o d arczy lat u b ieg ły ch m ógł b y ć realizo w n y ty lk o w k ró tk im o k resie czasu, poniew aż z roku na rok p o tęg o w ało się działanie to w arzy szący ch m u zjaw isk u jem nych, k tó re sta w ia -ły pod znakiem zap y tan ia celow ość tak iej stra te g ii w zrostu. Ju ż w e w rześn iu 1951 r. m am y p ierw sze p rze jaw y dążenia do g o spodarczej stabilizacji, k tó re g o w y razem b y ł apel F ed eraln ej Izby P rzem ysłow ej i Z rzeszenia P rzem ysłow ców A u striack ich o zan iechanie podw yżek cen; tak że c e n tra la a u stria c k ic h zw iązków zaw odow ych pow odow ana ty m i w zględam i zgodziła się pod pew nym i w aru n k am i o dłożyć sw e żądania p łaco w e32.
P ierw szoplanow ym celem p o d jętej polityki stabilizacji g o sp o d ar-czej by ło w y elim in o w an ie u jem n y ch skutków , jak ie p ociągnęła za sobą realizacja w latach 1948— 1951 stra te g ii przy sp ieszo n eg o w zro stu w o p a rc iu o p lan M arshalla. G łów ne w ysiłki szły w k ie ru n k u o d budo-w an ia róbudo-w nobudo-w agi ry n k o budo-w ej, zaham obudo-w ania inflacji, stab ilizacji budo-w alu ty , zrów now ażenie b ilan su płatniczego i odbudow ania rów now agi budżetu państw ow ego.
F ak t rozpoczęcia p o lity k i stabilizacji w ro k u 1952 n a leży .w iązać także z faktem w y g aśn ięcia pom ocy a m ery k ań sk iej, dzięki k tó re j do-ty chczas p o k ry w an o d eficyt b ilan su płatniczego, zabezpieczano w alu tę i p rom ow ano ek sp o rt. W o k resie la t 1948— 1951 pom oc w ram ach ERP w y n o siła 220 m in $ śred n io ro czn ie, w ro k u 1952 została
ogra:;i-11 O esterreich sein W eg nach Europa, W ien 1958, s. 77.
czona do sum y 103,0 min $, a w latach k o lejn y c h do w ysokości 38,5 min I w ro k u 1953 i 19,8 m in $ w ro k u 195433.
Drugim zew nętrznym czynnikiem , k tó ry spow odow ał po d jęcie śro d ków stab ilizacy jn y ch , b yła p o stęp u jąca stab ilizacja ry n k ó w św iato -w ych — m inął już czas hossy -w y -w o łan ej -w o jn ą k o rea ń sk ą , cen y ś-w ia-tow e m iały ten d e n c ję do stabilizacji, w w y n ik u czego cen y ry n k u w ew n ętrzn eg o nie b y ły dynam izow ane przez ru ch cen św iatow ych, a to z k o lei g w aran to w ało sukces w ew n ętrzn ej p o lityce stab ilizacy jn ej.
W roku 1952 u ruchom iono pow ażne środki re s try k c y jn e polityki k red y to w e j i b u d żeto w ej. Bank N aro d o w y po d w y ższy ł stopę p ro ce n -tow ą z 3,5% do 5%, a w k ró tce potem do 6% sl, o g ran iczy ł bankom p ry w a tn y m p rzy rzeczen ia re d y sk o n ta i podniósł sto p ę rezerw o b ow iąz-kow ych. Rosła też szybko liczba p ry w a tn y c h banków , k tó ry c h dzia-łalność k red y to w a została o b ję ta ilościow ą k o n tro lą p aństw a. W ślad za p o lity k ą k re d y to w ą poszły o stre przesu n ięcia w p o lity ce b u d żeto w ej p ań stw a w p o staci pow ażnego ogran iczen ia w y d a tk ó w b u d żeto -w ych, a -w szczególności -w y d atk ó -w n a cele in -w esty cy jn e, k tó re zm niejszono o około 50% 35, z d ru g iej zaś stro n y podw yżniejszono podatki i ta r y -fy. W w y n ik u p o d jęcia ty c h śro d k ó w w sto su n k o w o kró tk im czasie udało się odbudow ać ró w now agę budżetu, zaham ow ać inflację, a n a-w et a-w ya-w ołać obniżkę cen.
N a koniec roku 1952 ceny h u rto w e zm alały o 6% , k o szty w b u d o w -n ictw ie o 2%, ko szty u trzy m a-n ia o 1%. Płace p o zostały -na -nie zm ie-nionym poziom ie, podczas gdy jeszcze rok tem u płace i ceny w zrosły o około 30—40% 3«.
S tabilizacja w a lu ty sp raw iła, że oszczędzanie, k tó re w latach po-przednich p raw ie w ogóle nie istniało, zaczęło znow u n ab ierać na znaczeniu. W ro k u 1952 sta n oszczędności w au striack im sy stem ie b a n k o -w ym -w y n ió sł 1 mid S, podczas g d y jeszcze przed rokiem -w ynosił on 77 m in S37. F akt ten n a b ie ra szczególnego znaczenia w k o n tek ście faktu w y g aśnięcia pom ocy am e ry k ań sk ie j dla A u strii, g dy potrzeba re k o n -stru k c ji w ew n ętrzn eg o ry n k u k ap itało w eg o dla celów finansow ania in w esty cji stała się szczególnie paląca.
Rok 1953 pozw olił dzięki u trz y m u ją c ej się stabilizacji gospodarczej na u sta le n ie realn eg o k u rsu w ym iennego szylinga, k tó ry p o k ry w ał się z m iędzynarodow ym i notow aniam i szy lin g a n a w olnym rynku. W m aju 1953 r. k u rs w y m ien n y szylinga został u sta lo n y w w ysokości
“ Tabela 1.
54 O t r u b a, op. cii., s. 45. 3ł O esterreich sein..., s. 84. 36 G u t k a s, op. cit., s. 47. 37 N e m s c h a k, op. cit., s. 10.
26 szylingów za dolara, a jak się po tem m iało okazać u trz y m ał się na tym poziom ie do k o ń ca lat sześćdziesiątych.
Dzięki u stan o w ien iu now ego k u rsu szylinga uległa znacznej p o p ra -w ie k o n k u ren c y jn o ść to -w aró -w au striack ich na ry n k ach ś-w iato-w ych, co dało w efekcie szybki w zro st ek sp o rtu . Rok 1953 dzięki ek sp an sji ek sp o rtu b y ł p ierw szym rokiem w d ziejach II R epubliki A ustrii, k ied y odnotow ano zrów now ażony b ilans handlow y.
Ceną, ja k ą g o sp o d ark a m u siała zapłacić za stab ilizację było pow aż-ne załam anie się tre n d ó w ro zw o ju p ro d u k tu społeczaż-nego, produkcji p rzem y sło w ej i zatru d n ien ia.
Tem po w zro stu pToduktu społecznego z ubiegłego cztero lecia w w y -sokości 47%, 20% , 12% i 10% śred n io ro czn ie w latach 1952— 1953 w ynosiło 0,7% i 2,4%. P ro d u k cja przem ysłow a w latach 1952— 1953 ro sła w tem pie 3% rocznie, a zim owe bezrobocie ro k u 1953 sięgnęło rek o rd o w ej cy fry 300 ty s. (15,6% zatrudnionych).
Pom oc zagraniczna planu M arsh alla i m ożliw a dzięki n iej realiza-cja cztero letn ieg o o k re su o d budow y g o spodarki A ustrii w połączeniu z u d aną p o lity k ą stab ilizacy jn ą lat 1952— 1953 stw o rzy ły podstaw y p rzy sp ieszo n eg o w zro stu gospodarczego A u strii w latach 1954 -1961 („au striack i cud g o sp o darczy") oraz św iatow ej k a riery gospodarki A u strii.
M arek Pasieka
IMPLEMENTATION OF THE MARSHALLS PLAN AND ECONOMIC GROWTH OF THE REPUBLIC OF AUSTRIA IN THE PERIOD OF 1945— 1953
The article deals w ith problems oJ economic grow th of A ustria in the period of 1945— 1953. A nalysis of the economic growth process is conducted in a way that w ould allow to show the special economic role which was played by American economic, aid implem ented w ithin the fram ew ork of th e M arshall's plan for recon-struction of A ustrian economy. The author stresses suprem acy of political goals, w hich W. Trum an's adm inistration attached to the plan and he points that the basic economic m echanism of infulence exerted by this aid resulted from the fact th at w ith limited possibilities of internal ac cu m u latio n -it represenied an important source of obtaining economic surplus.
Earm arking of economic surplus for investm ent targets became an essentian fac-tor of economic accelerattion achieved over the period of 1948— 1951. Summing up, It should be stressed th at foreign aid w ithin the M arshall's plan and implementation of the four-year period of reconstruction of A ustria's economy possible owing to this aid, com bined with a successful stabilization policy of 1952—1953, provided foundations for „A ustrian economic m iracle" of the fifUes.
