A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA H IS T O R IC A 28, 1986
W ito ld W a sz c z y k o w s k i
PROBLEMY REDUKCJI 1 OGRANICZENIA ZBROJEŃ MORSKICH W POLITYCE ZAGRANICZNEJ STA NÓ W ZJEDNOCZONYCH N A KONFERENCJI W ASZYNGTOŃSKIEJ (12 XI 1921—6 II 1922)
Porozum ienia z a w a rte na k o n feren cji w aszyngtońskiej tw orzyły w raz z T ra k ta te m W ersalsk im i innym i tra k ta ta m i zaw artym i po I w ojnie św iatow ej m iędzy E n tan tą a pań stw am i cen traln y m i w ersalsko- -w aszyngtoński ład pokojow y.
Je d n ą z g łó w nych ról w o kresie przygotow aw czym , jak i w czasie o brad k o n feren cji w aszyng to ńskiej o d g ry w ała dy plom acja Stanów Z jednoczonych. Je j u ak ty w n ie n ie się n astąp iło w lata ch pierw szej w o j ny św iatow ej. Przed politykam i am eryk ańskim i stan ęło w ielkie zad a nie — konieczność w y praco w an ia now ych m etod i k ieru n k ó w d ziała nia w zak resie p o lity k i zag ranicznej. Sform ułow ane pod koniec XIX w. cele a m ery k ań sk iej polityki zagranicznej; dom inacja w A m ery ce Ła cińskiej, pokojow a e k sp an sja ekonom iczna w regionie Pacyfiku i Azji W schodniej zgodnie z d o k try n ą „open door policy" oraz pokojow e w spółistnienie z Im perium B rytyjskim w zasadzie nie u legły zm ianie w lata ch p ierw sz e j w o jn y św iato w ej. Zm ieniła się je d n a k całk o w icie sy tu acja m iędzynarodow a (na szereg lat zostały w yelim inow ane z g ro
na m ocarstw N iem cy i Rosja o raz ro zp ad ły się A u stro-W ęgry), zaś szy bki rozw ój ekonom iczny Stanów Z jednoczonych zw iększył m ożliw ości realizacji polityki zag ranicznej tego państw a. W ow ym czasie p o jaw ia ją się pierw sze p o stu la ty prow adzenia polityki z pozycji siły. D ziałania w ojenn e w y k azały bardziej dobitnie niż w szystkie polem iki A. T. Ma- hana konieczność po siadania przez USA dużych sił m orskich. O pinia publiczna m ogła naocznie przekonać się ja k i w pływ n a przebieg w ojn y ma k o n tro la szlaków kom unikacyjnych. Stąd też odpow iedzią a m e ry k ań sk ą na b ry ty jsk ą blokadę państw cen traln y ch , działalność n iem iec kich łodzi podw odnych oraz ro sn ące napięcie n a linii W aszy n g to n —T o kio był olbrzym i prog ram zbrojenio w y u chw alony przez K ongres 29 VIII 1916 r., k tó ry zakład ał budow ę 16 o k rętó w liniow ych i dużej li
czby m niejszych jedn o stek. U rzeczyw istnienie program u zbrojeniow e go oznaczało budow ę floty m orskiej d o ró w n u jącej n ajsilniejszym (navy second to none). Z chw ilą zakończenia w ojny D ep artam ent M ary n ark i i U rząd ds. M a ry n a rk i (G eneral Board of N avy) zarek om en dow ały K ongresow i p ro je k t n astęp n eg o p ro g ram u zbrojeń m orskich, k tó ry w zasadzie sprow adzał się do p odw ojenia p ro g ram u zbrojeniow ego z 1916 r. Z realizow anie ty ch zb ro jeń m iało zrów nać do 1924 r. flotę a m e ry k ań sk ą z b ry ty js k ą 1.
P lanow ane (a częściow o już zrealizow ane) zbrojenia m orskie u zy sk ały ap rob atę p rez y d e n ta W ilsona. Je śli jed n a k koła w ojskow e po p iera ły zbrojenia, w idząc w potężnej flocie w o jennej klucz do b e z p ie czeństw a Stanów Z jednoczonych i realizacji celów polityki zag ra n i cznej, to p o p arcie prog ram u zbrojeniow ego przez ad m in istrację WiJ- sona w y n ik ało z innych przyczyn. W ilsonow ska koncepcja bezpieczeń stw a Stanów Z jednoczonych zak ład ała udział tego p aństw a w m iędzy n arodow ym system ie bezpieczeństw a zbiorow ego. Przez zin sty tu c jo n ali zow ane w spółdziałanie n arod ó w (Ligę N arodów ) m ożna było, zgodnie z k o n cep cją W ilsona, rozw iązać n a ra s ta ją c e od czasów w o jn y k o n tro w e rsje an g ielsko-am ery kańsk ie n aro słe w okół zasady „w olności m órz", a także p o w strzym ać ek sp an sję jap o ń sk ą na D alekim W schodzie, k o dyfikując w form ie tra k ta tu zasady „open door p o licy "2. A dm inistracja
W ilsona użyła w ięc g roźby rozp o częcia w y ścig u zbrojeń, aby w ym óc na B ryty jczyk ach p o p arcie prezy den ck iego p ro je k tu Ligi N aro d ó w 3. Ta sam a ta k ty k a w alki o Ligę N arodów była sto so w ana przez a d m in istra cję w d y sk u sja c h z przeciw nikam i Ligi w USA. Od m aja 19 i9 r. do m arca 1921 r. po lity cy z ad m in istracji W ilsona o strzegali A m erykanów , że sto ją w obliczu dokonan ia w yboru: ak ceptow ać Ligę N arodów i w ejść na drogę porozum ień m iędzy n aro do w ych albo, pozostając w izolacji, akcepto w ać zb rojenia i m ilitaryzm 4.
1 P la n y ro z b u d o w y am erÿfw m skicK sił m o rs k ic h o m a w ia ją : F. M o o r o, A m e rica 's N a v a l C h a lle n g e , N e w Y o rk 1929, s. 1— 2 ł ; S. W . R o s к i 11, N a v a l p o lic y b e tw e e n th e w a r s , v o l. 1, L o n d o n 1968, s. 222, 229— 230; H. a n d M. S p r o u t , T o w a r d s a N e w O rd er o t S e a P o w e r, P r in c e to n 1946, s. 39— 59; M. T a t e , T h e U n ite d S ta te s a n d A r m a m e n ts , C a m b rid g e M ass. 1948, s. 121. 2 K. J a n k o w i a k , A m e r y k a ń s k i e s ta n o w is k o w s p r a w ie p o w o je n n y c h s to s u n k ó w m ię d z y n a r o d o w y c h z o k r e s u n e u tr a ln o ś c i S ia n ó w Z je d n o c z o n y c h (1914— 1917), „ P rz e g lą d Z a c h o d n i" 1978, n r 5/6, s. 155— 178; J. К i w e r s к a, W ils o n o w s k a k o n c e p c ja b e z p ie c z e ń s tw a i r o z b r o je n ia , „ A c ta U n iv e r s ita tis L o d z ie n s is" 1983, F o lia h i
s to r ic a 17, P r o b le m y r o z b r o je n ia 1919— 1939, s. 27— 45.
3 C h. S e y m o u r , T h e In tim a te P a p ers o l C o lo n e l H o u s e , vol. IV . L o n d o n 1928, s. 164— 165; S. P. T i l l m a n , A n g lo - A m e r ic a n R e la tio n s at th e P aris P ea ce C o n le r e n c e
o l 1919, P r in c e to n 1961, s. 48— 49, 287— 294.
4 S e y m o u r , op. c it., s. 417 i n . ; J. D a n i e l s , T h e W ils o n Era. Y e a r s o l W a r a n d A lte r , N e w Y o rk 1946, s. 584—-585; S p r o u t , op. c it., s. 58— 89.
Polityka zagraniczna W ilsona poniosła jed n a k całkow itą klęskę. D w uznaczna postaw a ad m inistracji w obec zbrojeń, balan so w an ie od obietnic pokoju po rek o m en d acje program ów zbrojeniow ych, w p ły n ę ła n iek o rzy stn ie na p o w o jenn e stosunki z W . B rytanią. D oktryna ,,navv second to none" oznaczać m ogła ty lko rów ność z W . B rytanią, p rz e ciw staw iała się w ięc b ry ty jsk ie j polityce suprem acji na m orzach. P o w o jenne stosunki m iędzy obu państw am i zaczęły przy b ierać c h a ra k te r wrogi, tak jak stosunki angielsko-niem ieckie przed w o jn ą5.
D yskusje a m ery k ań sk ie na tem at pro g ram ów zbrojeniow y ch w zbu dziły też zaniepo k ojenie w Japonii. W y n ik iem tego było podjęcie d u żego program u zbrojeniow ego tzw. osiem — osiem, k tó ry zak ładał zw o dow anie do 1927 r. 16 dużych o k rętó w liniow ych. P olityka zagraniczna W ilsona u trw aliła ty lko napięcie na linii W aszy n g to n —Tokio®.
W dw a lata po zakończeniu w o jn y dyplom acja am ery k ań sk a nie osiągnęła zam ierzon ych celów . P o w ięk szający się cień na sto su n k a c h b ryty jsk o -am ery k ań sk ich , zb ierająca się burza nad Pacyfikiem , n ie u re gulo w ane stosunki z Niem cam i i tw orząca się bez udziału Stanów Z jed noczonych Liga N aro d ó w zm usiły A m ery k an ów do poszukiw ania n o w ych koncepcji prow adzenia polityki zagranicznej. O dpow iedzią poli tyków z p artii rep u b lik ań sk iej na w ilsonow ską zasadę udziału w e u ro pejskim system ie bezpieczeństw a zbiorow ego była koncepcja pow rotu do dyplom acji globalnej, o p a rte j na tra d y c y jn y c h zasadach izolacjoni zmu.
S tany Z iednoczone w yłoniły się z pierw szej w o jn y św iatow ej jako bardzo dobrze p ro speru jące, w zm ocnione ekonom icznie oaństw o. Na adm inistracji rep u blikańskiej spoczęła odpow iedzialność ża sform uło w anie polityki, k tó ra w y k o rzy stu jąc tę sytuacip um ożliw iłaby dalszą ek sp an się ekonom iczną, p rzy czy n iłab y s;ę do stabilizacii sy tuacji m ię d zynarodow ej i pow strzym ania ruchów rew o lu cyjn ych. N ow a polityka zagraniczna LISA m usiała też uw zględniać n a stro je społeczeństw a — — żąd an ia norm alizacji po ro zczarow ującym zw ycięstw ie, obaw y przed radykalizm em społecznym oraz zd ecydow aną niechęć w obec Europy. Tzolacionizm nie m ógł jednak oznaczać sep aracji od Europy i innych k ontyn en tó w . O znaczał tylko „wo’nosc od w iążących zobow iązań"7:
s S e y m o u r , on. c it., s. 495,- n a r a s t a ja c ą r y w a liz a c ję a n g ie ls k o - a m e r y k a ń s k a
na m o rz'i o m a w ia R o s к i 11, op. c it., ro z d z. V, pt. N a v a l ra c e o r tr e a ty , s. 204— 233. fi R W . С и r r v. W o o d r o w W ils o n a n d Far E a ster n P o lic y, 1913— 1921, N e w
Y -irk 1957, s. 185—308; A. W . G r i s w o l d , T h e Far E a stern P o lic y o l th e U n ite d
S ta le s , N e w Y o rk 1962, s. 223— 268; W . L. N e u m a n n , A m e r ic a E n c o u n te r s J a o 'tn . From P erry to M ac A r th u r , B a ltim o re 1963, s. 162.
7 S A d l e r , T h e U n c e r ta in G ia n t, 1921— 1941, A m e r ic a n F o reig n P o lic y b e tw e e n
'h e W a r ', N - w Y o rk 1965, s. 80: H. C. l o d g e , F o reig n R e la tio n s o l th e U n ite d S ta te s 1921— 1924, „ F o re ig n A ffa irs " J u n e 1924, s. 526.
sojuszów , tra k ta tó w g w aran cy jn y ch , u czestnictw a w organizacjach m iędzynarodow ych ogran iczający ch sw obodę działania. Izolacjonizm am e ry k ań sk i m iał c h a ra k te r se le k ty w n y . In te re sy g o sp o d a rc z e i mili- tarno -po lity czn e w ym ag ały w sp ó łp racy m iędzynarodow ej bez zo b o w ią zań — „In v o lv em en t w ith o ut com m itm ent"8.
W śró d rep ublikan ó w istn iały dalek o idące rozbieżności odnośnie do tak ty k i w polityce zag ranicznej. W y ró żniały się dwa stanow iska. Pierw szą g ru p ę stanow ili p rzeciw nicy zasad y bezpieczeństw a zbioro wego, dla k tó ry c h p ry n cy p ia ln ą zasadą polityki zagranicznej był uni- lateralizm — teo ria tra d y c y jn e j dyplom acji, p rzeciw staw iająca się z o bow iązaniom m iędzynarodow ym przez sojusze, k tó re ograniczały by sw obodę działania Stanom Zjednoczonym . G rupie tej przew odzili se n ato row ie: H. O. Lodge, W . Borah, R. La Follette, H. Johnson. Do dru- g iej g ru p y należeli zw olennicy w sp ó łp racy m iędzynarodow ej: W . H. Taft, E. Root, H. L. Stim son, Ch. E. H ughes i H. H oover, k tó rz y przez n eg o cjacje i k o n feren cje m iędzynarodow e zam ierzali redukow ać poli tyczn e przeszkody leżące na drodze rozw oju am ery k ańsk ich interesów gospodarczych. A m ery kańskie in w esty cje zagraniczne (pożyczki) m iały w spierać w ysiłki na rzecz p o p raw y m iędzynarodow ej sy tuacji poli
ty c z n e j9. P o śred n ie stanow isk o zajm o w ał p re z y d e n t W a rre n H arding. D ek laro w ał się jak o p rzeciw n ik Ligi N arodów , jed n o cześn ie lan su jąc k o n cep cję w sp ó łp racy m iędzynarodow ej w ram ach S tow arzyszenia N a ro dów 10. Z ary sow ał się też podobny podział stanow isk w kw estii poli tyki m orskiej i roli floty w o jen nej w polityce zagranicznej. P rezy dent H arding, p odobnie ja k znaczna w iększość rep u b lik an ó w w K ongresie, opo w iad ał się za p o lity k ą su p re m a cji na m orzach. G rupa rep u b lik an ó w
8 R. J. C a r i d i , 2 Oth C e n tu r y A m e r ic a n F o re ig n P o lic y , N o w J e r s e y 1974,
s. 102— 104; A. A. O f f n e r , T h e O r ig in s o f th e S e c o n d W o r ld W a r : A m e r ic a n F o re ig n P o lic y a n d W o r ld P o litic s 1917— 1941, N e w Y o rk 1975, s. 44; P. W a n d у с z, S ta n y Z je d n o c z o n e a E u ro p a Ś r o d k o w o - W s c h o d n ia w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m 1921—
— 1939, „ Z e s z y ty H is to r y c z n e " 1976, n r 37, s. 7— 10.
9 S z e rz e j n a te m a t p o lity c z n y c h k o n c e p c ji r e p u b lik a n ó w zob.; A d l e r , op. cit., s. 45; С a r i d i, op. c it., s. 110; H. F o i s , T h e D ip lo m a c y o l th e D ollar, F irst Era
1919— 1932, B a ltim o re 1950, s. 15; E. W . H a w l e y , T h e G rea t W a r a n d th e S e a rc h o f a M o d e r n O rd er. A H is to r y o f th e A m e r ic a n P e o p le a n d T h e ir I n s titu tio n s 1917— 1933, N e w Y o rk 1979, s. 61; J . C h. V i n s o n , C h a rle s E v a n s H u g h e s 1921— 1925, [w :] A n U n c e r ta in T r a d itio n , A m e r ic a n S e c r e ta r ie s o f S ta te in th e T w e n tie th C e n tu r y , re d . N. A. G r a e b n e r , N e w Y o rk 1961, s. 135; zob. t e ż A. S. M a n y к i n , I z o la c jo n iz m i fo r m ir o w a n ije w n ie s z n ie p o litic z e s k o g o k u r s a S S z A 1923— 1929, M o s k w a 1980, s. 22— 92. 10 J. C h. V i n s o n , T h e P a rc h m e n t P ea ce. T h e U n ite d S ta te s S e n a te a n d th e W a s h in g to n C o n fe r e n c e 1921— 1922, A th e n s 1955, ro z d z. V II pt. H a r d in g 's fo re ig n p o lic y , s. 69 i n.
„ in te rn a c jo n a listó w ” przeciw staw iała się zaś k oncepcji polityki z p o zycji siły 11.
Pierw sza republikańska propozycja rozstrzygnięcia dylem atu a m e ry kańskiej polityki zag raniczn ej w y p ły n ęła jed n a k od g ru p y sen ato ró w ze sk rajn eg o skrzydła izolacjonistów — tzw. n iep rzejed nan ych. 14 XII
1920 r. se n a to r Borah przedłożył w S en acie rez o lu cję n a w o łu ją c ą p re zydenta do podjęcia n eg ocjacji z W. B rytanią i Ja p o n ią na tem at z a h a m ow ania w yścigu zbrojeń przez 50% red u k cję w ydatków na program y zbrojeniow e w ciągu najbliższych 5 lat. R ezolucja Boraha była k o n stru k ty w n ą a lte rn a ty w ą wobec w ilsonow skiej koncepcji p rzy stąpien ia Stanów Z jednoczonych do Ligi N a ro d ó w 12. A m ery kań ska opinia pu bli czna nie akcepto w ała sytuacji, w jak ie j znalazły się Stany Z jednoczo ne po zako ń czen iu w o jny . Brak p o ro zu m ien ia w śró d m ocarstw groził rozpętaniem olbrzym iego w yścigu zbrojeń. W yciąg an o w nioski z g e n e zy p ierw szej w ojny św iatow ej, u p o w szech n iając pogląd, że św iat u- zbrojony, to św iat w alczący. P ierw szym k ro k iem ku pokojow i p ow in no być więc rozbrojenie. Pod hasłem ,,big w arships m aent big w ars; sm al ler w arships m eant sm aller w ars; no w arsh ips m ight e v e n tu a lly m ean no w a rs” zaczął się tw orzyć w USA w ielki ruch p ro testu w obec zb ro
je ń 13. A k cja Boraha w S enacie ro zszerzy ła p ro te st, ale także p rzy c z y niła się do pow stania zorganizow anego ruchu na rzecz ograniczenia zbrojeń m orskich. Ruch ten p rzejął m. in. p o stu laty zaw arte w rezolucji Boraha jak o sw ój nad rzęd n y cel. P ropozycja Boraha w zbudziła e n tu z jazm tak am ery k ań sk iej opinii publicznej, jak i Senatu, poniew aż była ograniczonym co do zakresu, am erykańskim planem , nie n arażającym suw erenności Stanów Z jednoczonych. Borah obiecyw ał rozw iązanie problem u zbrojeń m orskich bez w ikłania się w kom pleks m ięd zy n aro dow ych stosunków politycznych.
N ie tylko jed n ak u stęp u jąca adm in istracja p o trak to w ała rezolucję Boraha z ostrożnością. Rów nież p rezy d en t H arding oponow ał przeciw ko niej. Uważał, że była ona in g eren cją w u p raw n ien ia w ładzy w y k o naw czej. W rzeczy w istości zaś, rezo lu cja była też k o n trp ro p o z y c ją
wo-11 A d l e r , op. c it., s. 45; V i n s o n , C h a rle s E va n s H u g h e s,.., s. 135; i d e m ,
P a rc h m en t P eace..., s. 65— 68, 76.
1J R e z o lu c je o m a w ia ją : S p r o u t , op. cit., s. 116— 117; V i n s o n , P a rc h m en t P eace..., s . 51— 52, E. B e n d i n e r , C z a s A n io łó w . T r a g ik o m ic z n a h isto r ia L igi N a r o d ó w , W a rs z a w a 1981, s. 246.
13 Ch. C h a t f i e l d , For P ea ce a n d J u s tic e . P a cilis m in A m e r ic a 1914— 1941,
K n o x v ille 1971, s. 147— 151; W. L i p p m a n n , U. S. F o re ig n P o lic y : S h ie ld o l th e
R e p u b lic , B o sto n 1943, s. 54; H. E. O s g o o d , Id e a ls a n d S e ll-In le r e s t in A m e r ic a 's F o reig n R e la tio n s , C h ic a g o 1969, s. 336—-338; E. I. P o p o v a , S S z A : b o rb ’a p o w o p r o s a m w n i e i z n i e j p o litik i 1919— 1922 gg, M o s k w a 1966, s, 189— 194; S p r o u t ,
bec p rezy d en ck iej koncep cji Stow arzyszenia N arodów . Zgodnie z ową k o n c e p cją in sty tu cja ta b y łab y u p ra w n io n a do zajęcia się zag ad nien iem rozbrojenia. Do czasu pow ołania tak iej organizacji S tany Z jednoczo ne pow inny zm ierzać, zdaniem H ardinga, do osiągnięcia suprem acji na m o rzach 14.
M imo przeszkód ze stro n y adm inistracji, se n ato r Borah, m ając sze rokie p o p arcie społecznego ruch u n a rzecz rozbrojenia, rozw ijał dalej sw oją in icjaty w ę. P rzem aw iając w Senacie w końcu stycznia 1921 r., rozpoczął publiczną d y sk u sję (w cześniej prow adzona była tylk o przez e k sp ertó w w ojskow ych) na tem at celow ości budow y dużych okrętów w ojen n y ch ze w zględu na zm iany w tech n ice w ojennej. N astępn ie zdo łał w prow adzić p ro blem atykę ograniczenia zbrojeń do k o n greso w ej d e b a ty n ad budżetem sił m orskich. D okończenie p ro g ram u z b ro je n io w e go z 1916 r. kosztow ałoby A m ery k an ó w ok. 1,5 mld d o laró w 15. N a ty chm iastow ym rezu ltatem ograniczenia zbrojeń m ogło być zm niejszenie w y d atk ó w na nie i red u k cja podatków . A w łaśnie tego potrzebow ała am ery k ań sk a gospodarka, zn ajd u jąca się w pow ojennej recesji.
Jak k o lw iek ogólne idee ro zb ro jen ia były akceptow ane, to d y sk u sje w K ongresie w ykazały , że w iększość kong resm enów opow iadała się za przystąpien iem do n eg o cjacji ro zb ro jen io w y ch dopiero, g dy S tany Z je dnoczone u zy sk ały b y p a ry te t z flotą b ry ty jsk ą. K ongres uchw alił o d pow iednie fundusze przew idziane w p ro gram ie zbrojeniow ym z 1916 r. na rok budżeto w y 1921/1922. A le i działalność senato ra Boraha została u w ień czo n a sukcesem . Do b u d żetu w łączono popraw kę, u ch w alo n ą przez Senat 25 m aja, a przez Izbę R ep rezen tan tó w 29 VI 1921 r., któ ra b y ła zm odyfikow aną w e rsją rezolucji Boraha. Popraw ka upow ażniała p rez y d e n ta do zw ołania ko n feren cji z udziałem W. Brytanii i Japonii celem red u k cji budżetów zb ro jen io w y ch 16. O znaczało to, że K ongres p o parł p lan y osiągnięcia n ajp o tężniejszej floty. Jeśli jednak tak i stan m ógłby być o siągn ięty tan ie j przez porozum ienie o g raniczajace zb ro jenia, to K ongres był skłon n y akceptow ać tak ie rozw iązanie.
Zm iana postaw y adm inistracji — w ycofanie zastrzeżeń odnośnie do rezolucji Boraha — ty lk o w części była w ynikiem presii Koncjresu i opinii publicznej, chociaż rew o lta w ew n ętrzn a przeciw ko ekspansii m orskiej Stanów Z jednoczonych była w ażnym , niekw estionow anym czynnikiem przek ształcający m po lity kę m orską H ardinga. W arun k iem
i
14 S ta n o w is k o H a r d in g a n a fo ru m K o n g re s u o m a w ia V i n s o n , P a rc h m e n t P eace..., s. 55, 62, 76— 77.
15 R. L. B u e l l , T h e W a s h in g to n C o n le r e n c e , N e w Y o rk 1922, s. 140, 145. 16 P a p ers R e la tin g to th e F o reig n R e la tio n s o l th e U n ite d S ta te s . D ip lo m a tic
P a p ers 1921, vol. I. W a s h in g to n 1936, s. 27 [d a le j — F R U S ] ; d z ia ła ln o ś ć B o ra h a na
podjęcia n egocjacji ro zb ro jen io w y ch przez dyplom ację a m ery k ań sk ą było usunięcie przeszkód polity czn y ch na a re n ie m iędzynarodow ej. Dla A m erykanów oznaczało to stabilizację sy tu acji politycznej na Dalekim W schodzie.
Na głów nym k ieru n k u polityki a m ery k ań sk iej Jap o n ia opanow ała w szelkim i środkam i — od dyplom acji po siłę — Szangtung, M andżurię i Syberię W schodnią. Rów ność w stosun k ach handlow ych z Chinami istniała ty lko w teorii. S uw erenność Chin była pow ażnie zagrożona. Politykom japońskim przyśw iecała „azjatyck a d o k try n a M onroe" ro zum iana przez nich jak o zam knięcie obszaru D alekiego W schodu dla p e n e trac ji E uropejczyków i A m erykanów . R ealizacja tej polityki w y m agała posiadania dużej floty w ojenn ej zarów no dla potrzeb m ilita r nych, jak i politycznych, jak o straszak a przeciw ko św iatu zachow nie- mu. Jap o ń czycy zam ierzali nie dopuścić do pow tórzenia się sy tu acji z 1895 r. (kiedy to po zw ycięskiej w o jn ie z Chinam i E uropejczycy w y m usili zw rot Chinom Płw. Liaotung) i podjęli zakrojone na dużą skalę zbrojenia m orskie. W 1921 r. w yd atk i na te cele w y n o siły 245 min dolaró w , co stano w iło ok. 1/3 budżetu rzą d o w eg o 17. Ja p o ń sk a po lity k a m orska zagrażała też m ilitarnym interesom Stanów Z jednoczonych na Zachodnim Pacyfiku. Rosło zagrożenie Filipin, H aw ajów , W y sp y Guam i innych posiadłości am erykańskich. P rzejęte przez Japończy kó w w cza sie w ojn y niem ieckie posiadłości na Pacyfiku: W y sp y M arshalla, K aro liny, M ariany o taczały bazę na W y sp ie Guam i p rzecinały szlak m or ski H aw aje—Filipiny. A m erykanie nie byli w stanie efekty w nie po w strzym ać jap ońskiej ekspansji. P olityka „paper protection of China", k tó rą sym bolizow ało porozum ienie Lansinq—Ishi z 1917 r. zaw iodła. Stosunki jap o ń sk o -am ery k ańskie w y d aw ały się zm ierzać ku w o jn ie 18. W obliczu tak iej sytu acji A m erykanie bvli szczenólnie z a in tere so w ani postaw ą B rytyjczyków . Od stycznia 1902 r. Japonia była złączo na przym ierzem z W. B rytania. A m ery k an ó w niepokoił fakt, że układ ten był w y k o rz y sty w an y przez Jap o ńczy kó w jako tarcza dla ich po- lityki w Azji. B ry tv isk ie cele, dla k tó ry c h u trzym yw ano soiusz z J a ponią p rzestały być a k tu a ln e z chwila uoadku im perium ro sy jsk ieq o
17 B u o l l , op. c it., s. 137— 139.
18 S y tu a c ję n a P a c y fik u i s to s u n k i a m e r y k a ń s k o - ja p o ń s k io o m a w ia ją : H. В y- w a t o r, Sea P o w er in th e P acific: A S tu d y o i th e A m e r ic a n -J a p a n e s e P ro b lem s,
N e w Y o rk 1921; S. D e n 1 i n g e r, Ch. B. G a r y , W a r in th e P a cific. A S tu d y o l N a v ie s , P eo p les a n d B a ttle P ro b lem s, N e w Y o rk 1970, s. 179— 258; G. E. W h о о 1 с r. P re lu d e to P earl H a rb o r. T h e U n ite d S ta te s N a v y a n d th e Far East 1921— 1931,
C o lu m b ia 1963, s. 27— 47; zob. te ż r a p o r t b r y ty js k ie g o a tt a c h é w o js k o w e g o z T o k io ;
D o c u m e n ts o n B ritish o re ig n P o lic y 1919— 1939, S. 1, vol. X IV , Far E a stern A lla ir s .
A p ril 1920 — F e b r u a ry 1922, red . R B u t t 1 e r , J. P. Т. В ii r y, L o n d o n 1966, d o k n r 374 (d a le j — D B F f]
i w yelim inow ania N iem iec z D alekiego W schodu. B rytyjczycy byli jed n a k św iadom i tego, że japońska polityka zm ierza do przekształcenia Chin w państw o w asalne. Jeśli by to się powiodło, b ry ty jsk a pozycja tak handlow a, jak i strateg iczn a na Dalekim W schodzie uległab y z a ła maniu. Ja p o n ia stanow iła p o ten cjaln e zgrożenie b ry ty jsk ie g o p an o w a nia w Indiach i na antypodach. W Londynie istniały w ięc ten d en cje do utrzy m an ia w m ocy sojuszu z Japonią. W obec ryw alizacji am ery- kań sko -japo ńskiej istniały jed n a k m ożliwości w ciągnięcia W . B rytanii w w ojnę przeciw ko Stanom Zjednoczonym . Toteż problem przedłużenia soju szu a n g ie lsk o -jap o ń sk ieg o b y ł stu d io w a n y w Londynie już od 1919 r. b ardzo w n ik liw ie 19.
A m eryk anie pilnie śledzili stanow isko W. B rytanii20. Zdaniem e k s p ertów sojusz angielsko-japoński miał ostrze a n ty am ery k ań sk ie. Zm u szało to Stany Zjednoczone do posiadania sił m orskich rów nych flocie b ry ty jsk ie j na A tlan ty k u i d w u k ro tn ie w iększych niż japońskie na P a cyfiku. T ylko rozw iązanie u k ład u um ożliw iłoby A m erykanom o d ej ście od polityki budow y floty w o je n n e j21. Zatem w spom niany sojusz był kluczem do ustabilizow ania sy tu acji na Dalekim W schodzie i do am ery k ań sk iej polityki m orskiej. O znaczało to, że porozum ienie na te m at problem ów m orskich i dalekow schodnich było w dużej m ierze za leżne od zn alezienia zręcznego, d yp lo m aty czn eg o sposobu anu lo w an ia tego sojuszu22.
W obec n a ra sta ją c e j w Stanach Z jednoczonych k ry ty k i sojuszu i fali n a stro jó w a n ty b ry ty js k ic h 23, A nglicy zaczęli pow ażnie z a sta n aw ia ć się nad sposobem jego m odyfikacji24. Już w styczniu 1921 r. sp ecjaln ie
po-P ro b le m a ty k o so ju sz u a n g ie ls k o - ja p o ń s k ie g o o m a w ia ją : W . R. L o u i s , B ri tis h S tr a te g y in th e Far East 1919— 1939, O x fo rd 1971, s. 17, 43— 48; C. J. L o w p , M. L. D o c k r i l l , T h e M ira g e o l P o w er. B ritish F o reig n P o lic y 1902— 1922, vol. II, L o n d o n 1972, s. 299— 301; M. G. F r y , T h e N o r th A tla n tic T r ia n g le a n d th e A b r o
g a tio n o l th e A n g lo -J a p a n e s e A llia n c e , „ J o u r n a l of M o d e rn H is to r y " M a rc h 1967,
s. 46— 64.
*° F RU S, 1920, v o l. II, s. 679, 680, 680— 681, 682; DBEP, S. 1, vol. X IV , dok. n r 162, 175.
R a p o rt U rz ę d u ds. M a r y n a r k i o m a w ia ją : R. G. O ' C o n n o r , P e rilo u s E q u ili
b riu m : T h e U n ite d S ta te s a n d th e L o n d o n N a v a l C o n le r e n c e o l 1930, L a w re n c e
1962, s. 5— 6; V i n s o n , P a rc h m e n t P eace..., s. 27—30,- W h e e l e r , op. c it., 54— 55. ** R ząd a m e r y k a ń s k i n ie z a r e a g o w a ł n a b r y ty js k ie g e s ty ś w ia d c z ą c e o g o to w o śc i d o p o d ję c ia n e g o c ja c ji n a te m a t p o ro z u m ie n ia w s p ra w ie p ro b le m u z b r o je ń m o r sk ic h . Bez o d p o w ie d z i p o z o s ta ło w y s tą p ie n ie lo r d a L ee of F a re h a m — P ie rw s z e g o L o rd a A d m ira lic ji z m a rc a 1921 r. o r a z m is ja p u b lic y s ty „ N e w Y o rk T im e s a " — A. O c h s a z k w ie tn ia 1921 r., zob.: R. A. C h a p u t , D isa r m a m e n t in B ritish F o re ig n
P o lic y, L o n d o n 1935, s. 93— 97; G r i s w o l d , op. c it., s. 284— 285; T a t e , op. cit.,
s. 122— 123.
» DBEP, S. I, vol. X IV , d o k . n r 294 i 307.
w ołany przez Foreign Office kom itet zlecił zastąp ien ie sojuszu z J a p o nią tró jstro n n y m porozum ieniem m iędzy W. B rytanią, Stanam i Z jedn o czonym i i Ja p o n ią 2-5. N ajw iększe zan iep ok o jenie w kołach rządow ych W. B rytanii w zbudziła a k cja prem iera K anady A. M eighena, k tóry w lutym 1921 r. w y stąpił do rządu w L ondynie z propozycją zw ołania konferencji m ocarstw Pacyfiku. A nglicy obaw iali się, że posunięcie to było inspirow ane przez A m ery kan ó w — stronników se n ato ra Lod- ge'a, k tó rz y posługując się straszakiem japońskim dążyli do rozbicia Im perium B rytyjskiego i skupienia w okół W aszyngtonu „English s p e a king c o u n trie s'’2®. Na posiedzeniu g ab inetu w d niach 30—31 m aia27 oraz na zw ołanej m iesiąc później k on feren cji im perialnej podięto dyskusję nad w pływ em sojuszu angielsko -jap o ńskieno na stosunki b ry ty jsk o - -am erykańskie. Prem ier Lloyd G eorge i m inister spraw zaqranicznych lord C urzon opow iadali się za u trzym aniem sojuszu z Japonia, k tó ry stw arzał rów now agę sił na Pacyfiku, um ożliw iał k o n tro lę ekspansji japońsk iej oraz zm uszał A m ery k anó w do k o n cen tracii pow ażnych sił m orskich w tam tym regionie. P ano w ała iednak pow szechna opinia o konieczności uniknięcia ryw alizacji ze Stanam i Zjednoczonym i. Ton
pocjląd o raz stan o w czy opór p rem iera K a n a d y w obec m ożliw ości o d n o w ienia sojuszu z Japonią, jak i zapew ne b ezpośrednia a k cja p ro te s ta cyjna H u g h esa28, skłoniła K onferencje Im perialną do podjęcia decyzji 0 czasow ym tylko utrzy m an iu w m ocy sojuszu, do m om entu aż m iędzy n aro dow a k o n ferencja m ocarstw w y p r a c u j now e porozum ienie odno śnie do status quo na D alekim W schodzie29. Było to prow izoryczna po su n ięcie dla zy sk an ia czasu, gdyż jedno cześn ie B ry tv iczy cy sondow ali m ożliwości przekształcenia sojuszu anoielsk o-iap oń skieno w szerszp 1 m niej sprecyzow ane porozum ienie, k tó re nie antaoonizow ałoby J a ponii i iednocześnie służyłoby iedności im oerium , a t*kże sa ty sfak c jo
no w ało b y lub n a w e t o b ejm o w ało S tan y Z jed noczo ne30.
Znodnie z decyzjam i konferencji im perialnej, rząd b rv tv is^ i /am ie rzał przedłożyć A m erykanom surrestie n od iecia nrzez nich in ic ia tv w v zw ołania m iędzynarodow ej k o n feren cii w ceht p rzed yskutow ania
nro-*■’ Ib id e m , d o k . n r 212.
Ib id e m , d o k . n r 261, J. В. В r o b n o r , C a n a d a , th e A n g lo -J a p a n e s e A llia n c e
a n d th e W a s h in g to n C o n fe r e n c e , „ P o litic a l S c ie n c e Q u a r te r ly " 1935, n r 50, s. 45— 57;
o n ie o fic ja ln y c h k o n ta k ta c h a m o r y k a ń s k o - k a n a d y js k ic h p isz e F r y , op. c it., s. 50.
я L o w f . D o c k r i U , oo. c it., vol. III, D o c u m e n ts , s. 649 656.
î8 FRU S, 1921, v o l. II. s. 314— 316; ПВЕР, S. 1, vol. X IV . d o k . n r 308: P. M. K e n - n e d y , T h e R ise a n d F all o l B ritish N a v a l M a s te r y , L o n d o n 1976, ro z d z. X , pt. T h e
Y e a r s o t D eca y.
!e K o n fe re n c ję o m a w ia ją : F r y , op. c it., s. 58— 63; L o u i s , op. c it., s. 50— 78, L o w e , D o c k r i l l , op. c it., v o l. II, s. 300— 301; R о s k i 1 1, o p c it., s. 292— 299.
blem ów Pacyfiku. 5 lipca lord C urzon zaproponow ał am erykańskiem u am basadorow i w Londynie G eorgow i H arveyow i, aby Stany Z jedno czone w y stą p iły z in ic ja ty w ą ta k ie j k o n feren cji. Dwa d ni później Lloyd G eorge ośw iadczył w Izbie Gmin, że rząd b ry ty jsk i przejm ie tę in ic ja tyw ę, jeśli Stany Zjednoczone nie podejm ą jej w najbliższych dn iach 31. 8 lipca H ughes p rzesłał am b asad o ro w i w L ondynie in stru k c ję u p o w ażn iającą go do p rzeprow adzenia sondażu czy rząd b ry ty jsk i p rz y j mie zaproszenie do wzięcia udziału w k o nferencji dotyczącej o g ran i czenia z b ro je ń 32. Zw iązek m iędzy posunięciem dyplom acji a m e ry k a ń skiej a w ydarzeniam i w Londynie w y d aje się oczyw isty. Pod presją K ongresu i opinii publicznej ad m in istracja H ardinga zaczęła rozw ażać już na przełom ie m aja i czerw ca 1921 r. m ożliwość zw ołania k o n fe ren cji rozbrojeniow ej. Jed n ak że dopiero w iadom ości z Londynu, d o ty czące m ożliwości zm iany d alekow schodniej polityki W. Brytanii, w p ły nęły na ostateczn ą d e c y zję 33. A m eryk an ie rozszerzyli n aty ch m iast z a k res konferencji, w łączając do p ro jek tu porządku obrnd dy sk u sję nad problem am i D alekiego W sch o d u 34. Zam ierzali w ten sposób kierow ać całością przygotow ań do konferencji, aby uzyskać odpow iadającą im form ę obrad.
Propozycja am erykańska, chociaż była oczekiw ana, w yw ołała w L ondynie duże zam ieszanie. O dczytano ią jako zapow iedź dw u k o n ferencji. Lord C urzon zap roponow ał w ięc am basadorow i a m e ry k a ń skiem u, ab y przed k o n fere n c ją ro zb ro jen io w ą odbyło się W stępne soo- tkanie w Londynie w celu p rzed y sk utow an ia sytu acji daleko w sch od n ie j30. K orespondencja, jaka rozw inęła się w tej sp raw ie m iędzy Lon dynem a W aszyngtonem , doprow adziła do iry tacji po obu stronach. B rytyjczycy posiadali jasno w ytyczoną k o n cepcję polityki d alek o w sch o dniej. Zm ierzali do stw orzenia trô jstro n n eq o uk ładu politycznego z udziałem Stanów Z jednoczonych, k tó ry zastąpiłby sojusz z Japonią. N ie m ieli zaś sp recy zo w an eg o stan o w isk a w obec problem ów ro z b ro jenia m orskiego, poza ogólną zasadą ,,one pow er stan d ard ". Było to w ynikiem przekonania, iż żadne decy zje w sp raw ie rozbrojenia nie m ogą zapaść do czasu rozstrzygnięcia problem ów zw iązanych z soiu- szem brytyjsk o-jap oń skim . C urzon nie w ierzył w pow odzenie
konfo-81 O p la n ie ty m p o w ia d o m io n o a m b a s a d o ra ja p o ń s k ie g o w L o n d y n ie 4 lip c a ,
Ib id em , d o k . n r 328; a m b a s a d o r a m e r y k a ń s k i w L o n d y n ie n ic p r z e k a z a ł a n g ie ls k ie j
n o ty d o W a s z y n g to n u , ib id e m , d o k . n r 330; FRU S, 1921, v o l. I, s. 19.
F RU S, 1921, vol. s. 18.
83 B r y ty jc z y c y b y li p rz e ś w ia d c z e n i, że k o n f e re n c ja z a w d z ię c z a sw e z w o ła n ie g łó w n ie ich w y s iłk o m , zob. DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 335.
84 FRU S, 1921, vol. I, ч. 23. « Ib id e m , s. 26— 27.
ren cji w aszyngtońskiej. Stąd w p rzy go to w an iach przyw iązy w ał w iększe zn aczen ie do pom yślnego ro zstrz y g n ięc ia problem ów D alekiego W schod u 3®.
A m ery k an ie byli świadom i, że porozum ienie doty czące D alekiego W schodu, likw idu jące sojusz angielsko-japoński, będzie m usiało p o przedzać n e g o c ja c je ro zb rojeniow e. H ughes je d n a k stanow czo o d rzu cił p ro po zycję b ry ty jsk ą. O pinia publiczna w S tanach Z jednoczonych m ogłaby pro testo w ać w obaw ie, że takie po sunięcie odsuw a ro zb ro je nie na dalsze m iejsce w n eg ocjacjach. N iepow odzenie sp otkania w stę p nego naraziłoby n eg o cjacje ro zb rojen io w e na fiasko. P onadto A m ery k a n ie o b a w ia li się e w e n tu a ln e g o fro n tu an g ielsk o -jap o ń sk ieg o . M iędzy w ierszam i odpow iedzi a m ery k ań sk iej m ożna było odczytać p o d e jrz li w ość w obec d y p lo m acji e u ro p e jsk ie j, w y n ik a ją c ą z dośw iad czeń p a ry sk ic h 37.
H ughesow i udało się też odeprzeć a ta k d yplom acji jap o ń sk iej na am ery k ań sk i p ro je k t k onferencji, k tó ry w T okio spotkał się z w ielką nieufnością. G łów nym celem polityki jap o ń sk iej było rozszerzenie p a now ania w Azji. W Tokio panow ało przek o nan ie, że p rze trw a n ie im perium zależy od u trzy m an ia sp ecjaln y ch p raw w Chinach. Zapow iedź p rzed y sk u to w an ia „w szystkich problem ów D alekiego W schodu" w zbu dziła p o d e jrz en ia w śród jap o ń sk ich polity k ów , iż k o n fe re n c ja stan ie się m iędzynarodow ym sądem nad p o lity k ą jap o ń sk ą w Azji. Japończy- cy podjęli więc n eg o cjacje w spraw ie ograniczenia rozm iarów k o n fe rencji, p ro p o n u jąc w y łączenie z p o rządk u o brad w szystkich in te re s u ją cych ich z a g ad n ień (np. o k u p acja te ry to rió w chińsk ich i rosyjsk ich). A m erykan ie zastosow ali w tej sy tu acji pew ien m anew r. Po ogólnej w ym ianie poglądów m iędzy m ocarstw am i nt. p ro jek tu konferen cji De p a rta m e n t Stanu opublikow ał k om unikat in form ujący o pow szechnej akcep tacji idei k o n feren cji rozbro jeniow ej i problem ów dalekow scho d nich38.
Zw ycięstw a w ty ch dw u dyplo m atyczn y ch potyczkach pozw oliły Stanom Zjednoczonym p rzejąć k on tro lę nad przyg oto w aniam i do k o n fe rencji. N eg o cjacje nad problem am i rozb ro jen ia ograniczono do pięciu m ocarstw m orskich: Stanów Z jednoczonych, W. Brytanii, Japonii, F ra n cji i W łoch. Do dy sk u sji nad problem am i D alekiego W schodu po stan o
“ DBF!', S. 1, vol. X IV , d o k . n r 335— 337, 363, 399, 404, 405; R o s к i 11, op. c it.,
s. 302— 306.
37 S z c z e g ó ły zob.: F R U S 1921, vol. I, s. 28, 32, 37, 45— 50; DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 340, 342— 348, 355.
38 F R U S, 1921, v o l. I, s. 31, 43— 45, 52— 53, 61; DGFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 334, 338, 341, 350; S. A s a d a, J a p a n 's „ sp ec ia l in te r e s t" a n d th e W a s h in g to n C o n le r e n c e 1921— 1922, „ A m e ric a n H is to r ic a l R e v ie w " 1961, v o l. 67, n r 1, s. 62__70;
w iono w łączyć Chiny, H olandię, P o rtu galię i Belgię — pań stw a p osia d ające in teresy w tam tym regionie św iata. N ie zaproszono zaś Rosji R adzieckiej, mimo p ro testó w z jej stro n y 39.
P oszerzenie sk ładu ko n feren cji i rozszerzenie jej prob lem aty ki w sto su n k u d o u c h w a lo n ej p rzez K ongres rezo lu cji B o raha w y w ołało p ro te sty w Senacie. Borah uw ażał, że F ra n cja przyczyni się do n iep o w odzenia konferencji. Je g o zdaniem to m ilitary sty czn e pań stw o zm ie rzało tylko do u zysk ania g w a ra n cji bezpieczeństw a dla sw oich granic. O ponow ał też przeciw ro zp a try w a n iu na k on ferencji problem ów D ale kiego W schodu, jak o nierozw iązyw alnych. Podobne zastrzeżen ia w y ra żali se n a to ro w ie Lodge i Jo h n so n. S tano w isk o te j g ru p y se n ato ró w było pow ażną przeszkodą dla ad m in istracji H ardinga. U dow odnili oni w czasie d ebat nad raty fik a c ją p a k tu Ligi N arodów sw oje m ożliw ości przeciw staw ien ia się p o lityce adm inistracji. Je d y n y m rozw iązaniem b y ło w y d eleg o w an ie p rzyw ó dcó w S en atu na k o n fere n c ję . W skład d e legacji am ery k ań sk iej w eszli w ięc obok se k re tarz a stanu H ughesa, przew odniczący Senackiej Kom isji Spraw Z agranicznych Lodge, były se k re tarz w ojn y i stanu Elihu Root oraz p rzyw ódca opozycji O skar W. U nderw ood40.
W W a sz y n g to n ie p rzy g o to w a n ia do k o n fere n c ji zo stały s k o n c e n tro w ane na p roblem atyce ograniczenia zbrojeń m orskich. Z agadnienie to
zam ierzan o uczynić w iodącym w d y sk u sja c h na k o n fere n c ji. A m e ry k a nie zajm ow ali dog odną po zy cję p rze targ o w ą. Ich p lan y ro zb ro jen ia sił m orskich znacznie p rzew y ższały p ro g ra m y ro zb ro jen io w e p o zo stały ch państw . Je d y n ie na tym polu A m e ry k a n ie m ogli pro w ad zić po lity kę kom prom isu, żąd ając w zam ian p rzy jęcia ich w a ru n k ó w w k w e stia c h dalekow schodnich. T aka tak ty k a um ożliw iłaby zdobycie p o p a rc ia w ie l kiego społecznego ruchu na rzecz rozbrojenia. Z decydow ano przed ło żyć już na in a u g u ra cy jn y m sp o tk an iu k o n feren cji, k om plekso w y plan red u k c ji i o g ran iczen ia zbrojeń. S podziew ano się, poza p ro p a g a n d o w ym efek tem , zachow ać w ten sposób in ic ja ty w ę w toku o b rad 41.
Przy g o tow aniam i do k o n fere n c ji k iero w a ł D ep artam en t Stanu. W raz z e k sp ertam i z D ep artam en tu M a ry n a rk i o raz U rzędu ds. M a ry n a rk i p ró b o w an o o pracow ać m iarę (yard-stick), k tó ra pozw oliłaby określić
.. . ... I
se p f t i / s , 1921, v o l. I, s. 41, 69, 86; D o k u m ie n ty w n ie s z n ie j p o lilik i S S S R , t. IV, M o s k w a 1960, s. 224— 225.
40 Z a s to s o w a n y k lu c z fu n k c ji (n o m e n k la tu ra ) w y e lim in o w a ł s e n a to r a B o ra h a , zob. V i n s o n , P a rc h m en t P eace..., s. 115— 127.
41 D o a u to r s tw a te g o p o s u n ię c ia p rz y z n a je s ię H. H o o v e r, k tó r y b y ł c z ło n k ie m k o m ite tu d o ra d c ó w n a k o n f e re n c ję i z k tó r y m H u g h e s k o n s u lto w a ł p ro b le m y d e le k o - w s c h o d n ie , Г h e m e m o irs o l H e rb e rt H o o v e r . T h e C a b in et a n d th e P r e s id e n c y 1920—
a k tu a ln y stan sił z b ro jn y ch p o szczegó ln ych p ań stw o raz u stalić lim ity w p lan ie rozbrojeniow ym . D ośw iadczenia w o jen n e, ja k i p rz e p ro w a dzone później testy w yk azały, że o k ręty liniow e sta n o w iły n ad al w y k ład n ię siły bojow ej po szczegó ln y ch flot. Biorąc pod u w ag ę zaró w n o zw odow ane, jak i bu d o w ane jed n o stk i oraz u w zg lęd n iając szereg tec h niczny ch k ry te rió w , e k sp e rc i oszacow ali, że a k tu a ln y uk ład sił W . B ry tanii, Stanów Z jednoczonych i Jap o n ii w y rażał się stosunkiem 5 : 5 : 342.
G dyby sojusz an g ielsko-jap oń sk i uległ likw idacji, to a m e ry k ań sk ie k oła w o jsk ow e b y ły sk ło n n e ak cep to w ać tak i sto su n e k sił, gdyż o zn a czał on p a ry te t z W. B rytanią i p raw ie d w u k ro tn ą p rzew ag ę n a d J a ponią. N ależało tylko ustalić poziom zbrojeń, na jakim rela cje te po w inny być u trzym ane. Z n ajd u jąca się pod p re s ją opinii p ublicznej a d m in istra c ja H ard in g a nie m ogła p rzy stać na p ro p o n o w a n e przez k o ła w ojskow e w y so k ie p ro p o rc je tonażow e flot m orskich. H ughes z d e cy dow ał się p rzed staw ić na k o n fere n c ji ra d y k a ln y plan rozbro jen io w y , o p a rty na zasad zie ca łk o w iteg o w strzy m an ia b u do w y o k rętó w 43.
W p rzy g o to w an iach , jak i w p ro je k c ie p la n u ro zb ro jen io w eg o p o m inięto całk o w icie zag ad n ien ie o g ran iczen ia z b ro jeń lądow ych. N a tym polu A m ery k an ie nie m ieli nic do zap ro p o n o w an ia. P onadto o b aw iali się, że d y sk u sja nad tym zag ad n ien iem uw ikła k o n fe re n c ję w p ro b le m y e u ro p e jsk ie 44.
P rop ozy cje a m e ry k ań sk ie zo stały ogło szon e 12X1 1921 r. na p ie rw szym p len a rn y m p o sied zen iu w aszy n g to ń sk iej k o n fere n c ji ro zb ro jen io wej. H ughes zap ro p o n o w ał re d u k c ję flo t S tanów Z jednoczonych, W. B rytanii i Japon ii. T onaż flot F ra n cji i W ło ch m iał być u sta lo n y w późniejszym czasie. A k tu aln y s ta n sił m orskich obu ty ch p a ń stw był w ynikiem n ad zw y czajn y ch w a ru n k ó w sp o w od ow an ych w ojn ą św ia tową. A m ery kański p la n rozb ro jen io w y zak ład ał:
1) z a n iech an ie w szy stk ich pro gram ów ro zbudow y sił m orskich, 2) częściow ą red u k c ję sta rszy c h okrętów ,
3) p rzy ję cie a k tu a ln eg o sta n u sił m orskich pań stw u czestniczący ch w k o n fere n c ji za p od staw ę dalszy ch rozw ażań,
42 T a b e le p o ró w n a w c z e zob.: В u e 11, op. c it., s. 143— 144; G. B o r n a r d i , U d isa rm o n a v a le Ira le d u e д и г г г е m o n d ia li 1919— 1939, R o m a 1975, s. 56— 57; D. W .
M i t c h e l l , H is to r y o i th e M o d e r n A m e r ic a n N a v y , F ro m 1883 th r o u g h P earl H a rb o r, N e w Y o rk 1946, s. 264— 265.
43 P ra c e n a d p la n e m r o z b ro je n io w y m k o o rd y n o w a li: a s y s te n t s e k r e ta r z a m a r y n a r k i pik. T e o d o r R o o s e v e lt o ra z ad m . R o b e rt E. C o o n tz i k p t. W illia m V. P r a tt. D z ia ła ln o ś ć e k s p e rtó w a m e r y k a ń s k ic h o m a w ia li: S p r o u t , op. c it., s. 142— 148; R o s к 111, op. cit., s. 307— 309; W h e e l e r , op. c it., s. 53— 56; R. G. O ' C o n n o r ,
T h e „ Y a r d s tic k " a n d N a v a l D isa r m a m e n t in th e 1920's, „ T h e M is s is s ip p i V a lle y H i
s to ric a l R e v ie w " 1958, vol. XLV, n r 3, D e ce m b er, s. 442— 443.
44 Zob. r a p o rt d e le g a c ji a m e r y k a ń s k ie j, C o n le r e n c e o n th e L im ita tio n o l A r m a
4) p rzy ję cie zasady, że p ro p o rc je ton ażow e dla o k rętó w linio w ych p oszczególnych flo t będą o b o w iązy w ały ró w nież dla p o zo stały ch typów okrętów .
W szczegółach p lan p rzew id y w ał, że S tan y Z jed no czone w strzy m ają budow ę 15 o k rę tó w o ra z z re d u k u ją flotę o 15 o k rętó w sta rsze g o typu — łączn ie 30 okrętów o w y p o rn o ści 845 740 t. W. B rytania m iała d o k o n ać red u k cji floty o 19 jed n o ste k o w y p orności 583 375 t, po nad to m iała zan iech ać budow y 4 o k rętó w k la sy ,,super-H ood". Ja p o n ii za p ro p o n o w an o w strzy m an ie b u d o w y 7 ok rętów i red u k cję floty o 10 o k rętó w starszeg o typu o łącznej w y p o rn o ści 448 928 t o raz po rzu cen ie p lanó w bud ow y 8 o k rętó w lin io w y ch p rze w id z ia n y c h w p ro g ra m ie z b ro jenio w y m „osiem -osiem ". Po ty ch red u k cjach , floty w y m ien io n y ch pań stw o sią g n ę ły b y n a stę p u ją c y poziom :
W . B rytan ia — 22 o k rę ty o w y p o rn o śc i 604 450 t,
S tan y Z jednoczone — 18 o krętó w o w yp o rn o ści 500 650 t, Ja p o n ia — 10 o k rętó w o w y p o rn o ści 299 700 t.
W y m ian a o k rętów , k tó re o siąg n ęły b y 20-letni o k res służby, m ogła by n astąp ić d o p iero po 10 latach. N o w e o k rę ty nie m ogły p rze k ra cz a ć lim itu 35 tys. t w y p orności, zaś całk o w ity tonaż flot liniow y ch p o w i nien z aw ierać się w g ra n ic a c h p o 500 tys. t dla S tanów Z jedno czo ny ch i W. B rytanii i 300 tys. t dla Ja p o n ii45.
K o n ferencja w a sz y n g to ń sk a b y ła w ielkim m iędzynarodow ym w y d a rzeniem , na k tó ry m sk u piła się u w a g a o p in ii p ublicznej c a łe g o św iata. A m ery k ań sk i plan ro zb ro jen io w y stał się św iatow ą sen sacją. O pinia publiczna została zaskoczona bezp reced en so w y m sposobem p rez e n ta c ji o raz treścią p ro p o zy c ji46. Ze zn iecierp liw ien iem oczek iw an o w ięc na oficjaln e re a k c je głów nych a d re sa tó w p lan u rozb rojeniow ego.
D elegacja b ry ty jsk a zjaw iła się na k o n fere n c ji pod p rzew o dn ictw em lo rd a A. J. Balfoura z o gólnym ty lk o zało żen iem u trz y m a n ia sił m o r skich na poziom ie co n ajm n iej rów nym innym flotom 47. P rzep ro w ad zo n e przez e k sp e rtó w b ry ty jsk ic h w W a sz y n g to n ie w stę p n e a n a liz y w y kazały, że p o zastosow an iu p ro p o n o w a n y c h przez A m ery k an ó w cięć B ry ty jczycy u trz y m alib y n iezn aczną przew ag ę np. w sile ognia. Istn ia
43 D la p o z o s ta ły c h ty p ó w o k r ę tó w p la n p rz e w id y w a ł n a s tę p u ją c e lim ity : tzw . o k r ę ty p o m o c n ic z e — po 450 ty s. t d la U SA i W . B ry ta n ii, 270 ty s . t d la J a p o n ii; lo d zie p o d w o d n e — p o 90 ty s. t d la U S A i W . B ry ta n ii, 54 ty s. t d la J a p o n ii; lo tn is k o w c e — p o 80 ty s. t d la U SA i W . B ry ta n ii, 48 ty s. t d la J a p o n ii. P rz e m ó w ie n ie H u g h c s a i p e łn y te k s t p la n u zob. C L A , s. 41— 50 i 56— 63; zob. te ż o m ó w ie n ie te c h n ic z n y c h a s p e k tó w p la n u : J. W . D y s к a n t, K o n llik ty i z b r o je n ia m o r s k ie 1918 -1 9 3 9 , G d a ń s k 1983, s. 125— 128.
46 S p r o u t , op. c it., s. 157— 160.
47 DBFP, S. 1, vol. X IV , d o k . n r 415; L o u i s , op. c it., s. 95— 96; R o s к i 11,
ły je d n a k pow ażne z a strzeżen ia o d n o śn ie do p o s tu la tu o 10-letnim o k resie w strzym ania budow y o k rętó w o ra z w obec p ro p o n o w a n y c h lim itów łodzi p o d w o d n y ch i krążow n ik ó w . B ry ty jc z y cy zam ierzali p o n a d to uzależnić a k c ep ta cję ty ch p ro p o zy cji od n a rz u c e n ia re s try k c ji flotom p ań stw n ie p rze w id z ia n y c h w p lan ie: F ran cji, W łoch, Rosji. Z astrzeżen ia te o zn aczały , że B ry ty jczy cy w dalszy m ciągu p o d trz y m yw ali sw oją histo ry czn ą do k try n ę „tw o p ow er stan d ard " n a w odach e u ro p e jsk ic h , zaś w skali g lo b aln e j byli sk ło nni u zn ać d o k try n ę „one p o w e r s ta n d a rd ” ty lko w k a te g o rii o k rętó w liniow ych. N a drugim p len arn y m posiedzeniu konferencji, 15 listopada, Balfour złozył o- sw iadczenie a k c ep tu jące założenia p la n u rozbrojeniow ego. W y p o w ie dziane jed n o c z e śn ie w ątp liw ości fak ty czn ie s ta ły w sprzeczności z tym ośw iadczeniem 48.
Mimo tak p ow ażnych zastrzeżeń ze stro n y B rytyjczyków , A m ery k an ie zw rócili w iększą uw ag ę na stanow isko d elegacji jap ońsk iej. Z a łożenia po lity k i zagran iczn ej Jap o n ii by ły A m erykanom z n an e49. Idea o graniczenia zb ro jeń n ie była w Jap o n ii p op ularna. P arlam en t odrzucił p ro je k ty rezolu cji n a w o łu ją c y c h do p o d jęcia przez rząd n eg o cjacji rozbrojeniow ych. K łopoty finansow e i zaproszenie na k o n feren cję roz b rojeniow ą skłoniły rząd jap o ń sk i do p rzek ształcen ia polityki. N ie zm ieniono jed n a k celów, lecz środki ich realizacji. Ja p o n ia gotow a była zm niejszyć sw oje zbrojenia za cenę u znania przez Stany Z jedn o czone jej „sp ecjaln y ch in teresó w " na k o n ty n en cie azjatyckim 50. Już w pierw szej w ypow iedzi na ko n feren cji jap oń sk i delegat, b aro n T. K ato zastrzegł, że a m ery k ań sk i plan rozbrojeniow y w ym aga k ilku m odyfi k acji k o n iecznych ze w zględów bezpieczeństw a Japonii. Propozycje takich m odyfikacji p rzed staw ił ek sp ert japoński, adm irał H. K ato 16 listopada na posiedzeniu podkom isji ds. ograniczenia zb ro jeń m or skich. Jap o n ia dom agała się p rzy znan ia w yższego tonażu ok rętó w li niow ych, w y rażająceg o się stosunkiem 10 : 10 : 7. Ze w zględu „na p o ło żenie geograficzne i sp ecjaln e okoliczności" H. K ato zażądał p a ry te tu z innym i m ocarstw am i w k ateg o rii lotniskow ców oraz dom agał się praw a zachow ania o k rętu „M utsu", k tó re g o budow a — jego zdaniem
48 DBFP, S. 1, vol. X IV , d o k . n r 417; L o u i s , op. c it., s. 97— 100; w y p o w ie d ź B d llo u ra zob. C L A , s. 65— 70. 48 H . O. Y a r d l e y , T h e A m e r ic a n B la c k C h a m b e r, N e w Y o rk 1931, s. 250__ — 317; zob. te ż s p r a w o z d a n ie b r y ty js k ie g o a tta c h é w o js k o w e g o w T o k io z ro z m ó w p r z e p r o w a d z o n y c h m ię d z y o fic e ra m i a m e r y k a ń s k im i n t. s y tu a c ji n a D a le k im W s c h o d zie, DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 374. 50 T. T a к e u с h i. W a r a n d D ip lo m a c y in th e J a p a n e s e E m p ire , N e w Y o rk 1935, s. 227— 233; J a p a n 's F o re ig n P o lic y 1868— 1941, re d . J. M o r l e y , N e w Y o rk 1974, s. 432 -4 3 3 ; A s a d a, op. c it., s. 62 -6 4 ; DBFP, s. 1, v o l. X IV , d o k . n r 350 361, 375.
— została zakończona jeszcze p rzed rozpoczęciem k o n fere n c ji11. M o tyw ów takiego stan o w iska należy doszukiw ać się zarów no w śród czynników strateg iczn y ch, ja k i w japońskich, w ew n ętrzn y ch układach politycznych, w ry w alizacji m iędzy przyw ódcam i sił lądow ych i m or skich52.
K ontrp ro po zycje japo ń sk ie n ap o tk ały na stanow czy sprzeciw d y plom atów am erykańskich. P odjęto zak ro jo n e na szerok ą sk alę d ziała nia zm ierzające do n ak ło nien ia Japończyków , by uznali w arun k i am e ry k ań sk ieg o planu rozbrojeniow ego. Dla osiągnięcia tego celu A m ery kan ie m usieli u zyskać p o p arcie W. Brytanii. H ughes zdołał przekonać B rytyjczyków , że pom yślne rozstrzy g nięcie tej kw estii je s t w arunkiem podjęcia nego cjacji nad innym i zagadnieniam i, k tórym i szczególnie in teresow ali się stra te d z y b ry ty jscy (np. p ro p o rcją floty francu skiej i w łoskiej). K onsultacje a m e ry k ań sk o -b ry ty jsk ie zakończyły się p o ro zum ieniem , k tó re zakładało p rzen iesien ie dy sk usji nad p ro p o rcją to nażow ą flot trzech m ocarstw poza o b rad y k o n feren cji53.
O d stępu jąc od zasady otw artej dyplom acji „w ielka tró jk a " (Hu ghes, Kato, Balfour) odbyła całą serię spotkań w gabinecie a m e ry k a ń skiego se k re tarz a stanu. H ughes k a teg o ry czn ie odrzucił jap o ń sk ą su g e stię zmiamy pro p o rcji sił m orskich. Tw ierdził, że am ery k ań sk i plan roz brojeniow y, uw zględniając istn ieją cy układ sił, zm ierza do jego za chow ania na niższym poziom ie54. Jap o ńczy cy zażądali więc d oko n a nia analizy sytu acji m ilitarnej przez ek sp ertó w w ojskow ych. W czasie tej fazy negocjacji p róbow ali oni podw ażyć am ery k ań sk ie obliczenia. Uważali, że stan floty a m ery k ań sk iej był zaw yżony przez w liczenie 15 ok rętów niekom pletnych, niezdolnych do działań bojow ych. P race m ieszanej kom isji ek sp ertó w zakończyły się niepow odzeniem . A m ery kanie stanow czo opow iadali się za uw zględnieniem ok rętó w z n a jd u ją cych się w budow ie55. Byli przekonani, że bezpośrednia p resja na d e leg atów oraz na rząd w Tokio skłoni Jap o ńczyków do u stę p stw 5®.
O baw y przed k onsekw encjam i zerw ania konferencji, brak poparcia ze stro n y B rytyjczyków a nade w szystko w łasnego rząd u57 zm usiły delegató w jap oń sk ich do uczyn ien ia pojednaw czego gestu. Za p o śre d nictw em Balfoura b aro n K ato p rzed staw ił dwa w arunki, od któ ry ch
51 C L A , s. 70— 71; s p ra w o z d a n ie z p o s ie d z e n ia p o d k o m is ji zob.: DBFP, s . 1 vol. X IV , d o k . n r 424. 52 F R U S, 1922, vol. I, s. 68, 89— 90. 53 DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 432. 54 Ib id e m , dok. n r 436. 55 FRU S, 1922, vol. I, s. 64— 65, 67.
56 P r z e k o n a n ie to o p ie r a ło się n a z n a jo m o ś c i s y tu a c ji f in a n s o w e j J a p o n ii, zo b • S p r o u t , op. c it., s. 169; Y a r d l e y , op. c it., s. 313.
uzależnił a k cep tacją p ro p o rc ji sił m orskich w sto su n k u 10 : 10 : 6. J a p o nia dom agała się p raw a zachow ania o k rętu „M utsu" oraz u k ład u g w a ra n tu jąc e g o status quo na P acy fiku i zakazu rozbudow y baz m orskich58. R eakcja H ughesa była zdecydow anie n e g a ty w n a odnośnie do p ie rw szego w arunku. Z atrzym an ie o k rętu „M u tsu” przez flotę jap o ń sk ą n aru szało uk ład sił. N atom iast w szelkim koncepcjom o d em ilitaryzacji regionu Pacyfiku sprzeciw iały się am e ry k ań sk ie koła w ojskow e. Toteż problem ten był pom inięty w p ro p o zy cjach rozbrojeniow ych. H ughes nie odrzucił jed n a k n eg o cjacji n a ten tem at59.
R ów nolegle z rokow aniam i rozb ro jen io w ym i toczyły się dy sk u sje w sp raw ie u reg u lo w an ia p olityczn ych k w estii D alekiego W schodu, k tó re w zasadzie k o n c e n tro w a ły się w okół problem u sojuszu angielsko- -japońskiego. A ngielskie i jap o ń sk ie p ro je k ty now ego porozum ienia m iały c h a ra k te r p a k tu g w a ra n cy jn e g o na obszarze P acyfiku i A zji W schodniej60. Będąc stro n ą takiego paktu, S tan y Zjednoczone nie m o g ły b y już oponow ać w obec jap o ń sk iej e k sp an sji n a D alekim W sch o dzie. A m eryk an ie d ostrzeg ali więc potrzeb ę w prow adzenia dw u p o praw ek : p oszerzenia składu sy g n atariu szy o F ra n cję i ograniczenia z a sięgu te ry to rialn e g o do w ysp na P acyfiku Zachodnim . W łączenie F ra n cji zm niejszało ry zy k o znalezienia się Stanów Z jednoczonych wobec angielsko -jap o ńskiego frontu. Dzięki ogran iczeniu zasięgu te ry to ria l nego A m eryk anie nie byliby zm uszeni do uzn ania podboju A zji przez Japonię, zyskiw ali zaś jap o ń sk ie zobow iązania resp ek to w an ia a m e ry k ańskich interesó w na Filipinach61. H ughes uzależnił w ięc jap oń sk i p o stu lat dotyczący niefo rty fik acji w y sp na Pacyfiku od szerszego u k ła du gw aran tu jąceg o , bez m ilitarn y ch zobow iązań, sta tu s quo w tym r e gionie.
O głoszony 10 XII 1921 r. na IV sesji p len a rn ej p a k t czterech m o carstw zaw ierał ogólne zobow iązania k on su ltacji. W rzeczyw istości by ły one niską zap łatą za skaso w an ie sojuszu angielsko-japo ńskiego62. Podpisanie p ak tu doprow adziło do rozładow ania napięcia w sto su n k ach am eryk ańsko -jap o ńskich . H ughes zad ek laro w ał n astęp n ie g o to
58 DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 465; w a r u n k i z o s ta ły p r z e k a z a n e H u g h e s o w i 1 X II 1921 r. Z ob.: F RU S, 1922, v o l. I, s. 74— 75.
s® FRU S, 1922, v o l. I, s. 74— 75; DBEP, S. 1, vol. X IV , d o k . n r 470.
60 P r o je k t ja p o ń s k i zob.: F R U S, 1922, v o l. I, s. 4; p r o je k t b r y ty js k i zo b .: Ib id e m , s. 3; DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 415.
61 F RU S, 1922, vol. I, s. 1— 2; DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 458; s z e rz e j o p a k c ie c z te r e c h m o c a rs tw zob.: G r i s w o l d , op. c it., s. 307— 323; V i n s o n , P a rc h m e n t P eace..., s. 150— 168; E. I. P o p o v a , S S z A i w a s z y n g t o ń s k i j d o g o w o r c z e ty r ie c h d z ie r ż a w , „ N o w a ja i N o w ie js z a ja I s to r ija " 1960, n r 5, s- 3— 21.
6* S z c z e g ó ły n e g o c ja c ji zo b .: FRU S, 1922, v o l. I, s. 1— 2, 7, 8— 12, 13— 22, 23— 29;
wość rządu Stanów Z jednoczonych do p o n iech an ia planów rozbudow y baz m orskich na Zachodnim P acytiku z w yłączeniem H aw ajó w b;i. Posu nięcie to nie było kon su lto w an e z ek sp ertam i w ojskow ym i64. S ekretarz stan u gotów był na tak duże odstępstw o od zaleceń ekspertów , po niew aż w iększe obaw y budziło w nim jap o ń sk ie żądanie zachow ania o k rętu „M utsu". P rzy jęcie tego żąd an ia w ym agałoby m odyfikacji c a łego plan u red u k cji zbrojeń. A by utrzym ać p ro p o rcje 10 : 6, Stany Z je dnoczone m usiałyby dokończyć budow y dw óch ok rętó w liniow ych. T akie rozw iązanie oyło sprzeczne z celam i plan u rozbrojeniow ego, k tó ry zm ierzał do stabilizacji ak tu a ln eg o u k ład u sił, ale jednocześnie także do m ożliw ie najw ięk szy ch red u k cji z b ro jeń 63.
Eksperci a m ery k ań scy pro b o w ali w ykazać, że o k ręt ,,M utsu" był w chw ili o tw arcia obrad k o n feren cji gotow y w 98% — n ależał do k a tegorii „o k rętów b ędących w budow ie" — tym sam ym podleg ał więc redukcji. Jap oń czycy stanow czo b ronili się przed re d u k c ją prestiżo w e go dla n ich o k rętu — budow anego ze skład ek społecznych, isto tn ie j szy m był jed n a k fakt, że był to jed en z n ajw ięk szy ch i najn o w o cześ n iejszy o k ręt liniow y w tym czasie. Ż adne arg u m en ty ani też bezpo śred nia p re sja am e ry k ań sk a na rząd w Tokio, nie w p ły n ęły na zm ianę stanow isk a b arona K ato66.
W obaw ie przed załam aniem się k o n ferencji H ughes i Balfour p rzy stali na p rzy sto sow an ie plan u ograniczenia zbrojeń do japoń skieg o p o stu la tu 6'. P rzystosow anie to oznaczało d ozbrojenie sił m orskich USA i W. Brytanii. Z achow anie przez flotę jap o ń sk ą o k rętu „M utsu" (a r e d ukcja starszego o k rętu „Settsu") pow iększało jej tonaż całkow ity o krętó w liniow ych do 315 tys. t. Dla u trzym ania odpow iedniej p ro p orcji Stany Zjednoczone zm uszone były dokończyć budow y dw u o k rę tów (w m iejsce dw u starszy ch i m niejszych jednostek) tak, ab y u z y s kać całk ow ity tonaż okrętó w liniow ych 525 tys. t. O dpow iednim p o praw kom m usiały też ulec lim ity b ry ty jsk ic h sił m orskich. Z agadnie nie to w yw ołało ożyw ioną d y sk u sję ek sp ertó w am eryk ań sk ich
63 S z c z e g ó ły zob.: F R U S, 1922, v o l. I, s. 76— 81, 84—86, 92; DBFP, S. 1, vol. X IV , d o k . n r 494.
14 F r a g m e n ty s te n o g r a m ó w z p r z e s łu c h a n ia adm . R. E. C o o n tz a w 1930 r. przeZ S e n a c k ą K o m is ją ds. M a r y n a r k i p r z y ta c z a S p r o u t , op. c it., s. 176.
“ S z c z e g ó ły zob.: F RU S, 1922, vol. I, s. 90— 96; DBFP, S. 1, vol. X IV , d o k . n r 494; p o lity k a z a g r a n ic z n a re p u b lik a n ó w s k ie r o w a n a b y ła n a u z y s k a n ie o p ty m a l n y c h e fe k tó w e k o n o m ic z n y c h . L a n s o w a n o ü o g a fa: „ th e b u s in e s s of A m e ric a w a s b u s in e s s a n d n o t w a r" . W d y s k u s ja c h w ś ró d d e le g a tó w a m e r y k a ń s k ic h H u g h e s w y r a ż a ł p o g lą d , iż S ta n y Z je d n o c z o n e n ie p r z y s tą p ią do w o jn y w p r z y p a d k u ja p o ń s k ie j a g r e s ji n a C h in y . N e u m a n n , op. c it., s. 163— 166; A s a d a, op. c it., s. 65.
66 FRU S, 1922, vol. I, s. 89— 90, 90— 91. 67 ib id e m , s. 98.
i bry ty jsk ich . T rudność polegała na o kreśleniu poziom u na jakim flota W. Brytanii o siąg n ęłaby p a ry te t z flotą am e ry k ań sk ą po w y b u d o w a niu now ych okrętów . D yskusję zakończył w reszcie Balfour, N ie czek a jąc na ostateczną decy zję Londynu, p rzy stał na am e ry k ań sk ie p ro p o zycje. W ielka B rytania uzyskała praw o w ybudow ania dw óch o k rętó w liniow ych o w yporności po 35 tys. t, m ierzonych w edług b ry ty jsk ic h k ry te rió w (odpow iadało to a m ery k ań sk iej m iarze 37—-38 tys. t) i re d u kcji czterech starszy ch jednostek typu ,,King G eorqe V ”B8. Porozum ie nie to zakończyło m iesięczną debatę „w ielkiej trójk i". O jego szcze gółach poinform ow ano p rasę 15 XII 1921 r.69
N iew ątp liw y w pływ na posunięcie szefa d elegacji b ry ty jsk ie j — — akcep tację proporcji sił m orskich w k ateg o rii o k rętó w linio w ych m iały decyzje am ery k ań sk ich p lan istó w w ojskow ych d oty czą ce rozm iarów flot liniow ych F ran cji i W łoch. B rytyjczycy z zadow o leniem przy jęli inform ację H ughesa o tym, że p rzew idy w ane lim ity dla tych państw , w ynoszą po 175 tys. t7n D oniesienia z Paryża oraz w ypow iedzi po lity k ów francuskich w W aszy n g to n ie w sk azy w ały na n a ra sta ją c y kry zy s w okół u stalen ia rozm iarów floty francuskiej. Dla F rancuzów k o n feren cja w aszyn g to ń sk a była k o lejn ą próbą zdobycia pop arcia Stanów Z jednoczonych dla ich eu ro p ejsk iej polityki. Z a k ła dając, że USA i W. B rytania osiągną im pas w rokow aniach na temat proporcji sił m orskich i problem ów Pacyfiku, Francuzi przygotow yw ali się do roli m ediatorów . Zam ierzali rów nież odnow ić d y sk u sje na tem at g w aran cji bezpieczeństw a — w p rzy p adk u g d yb y A m ery kan ie podjęli Drobiem ograniczenia zbrojeń ląd o w y ch 71.
W y d arzen ia na konferencji p rzek reśliły n ad zieie Francuzów . Pro- pozycie rozbrojeniow e H ughesa o d k ład ały rozw ażanie rozm iaru sił m orskich F rancji i W łoch na czas późnieiszy. Po m etodach, jakie za stosow ał am ery k ań sk i se k re tarz stanu w planie rozbrojeniow ym , F ra n cuzi nie mogli spodziew ać się uzyskania p raw a posiadania floty zbli żonej rozm iaram i do trzech ałó w n y ch m o carstw m orskich. Ponadto w b rew oczekiw aniom nie doszło do k o n tro w ersii b ry ty isk o -am erv k an - skich w kw estii zbroień m orskich. Je d y n ie dzięki poparciu A m
eryka-68 T ru d n o ś c i s p r o w a d z a ły s ię do o k r e ś le n ia r o z m ia ru r e d u k c ji o k r ę tó w s ta rs z y c h , k t ó r (» b y ły b y e k w iw a le n te m n o w o w o d o w a n y c h je d n o s te k , i b id e m , s. 99__125; DBFP, S. 1, v o l. X IV , d o k . n r 501— 504. f9 FRU S, 1922, vol. T. s. 127— 130. 70 I b id e m , s. 121— 122, 126— 127; p ie rw s z ą in fo rm a c ję n a to n to m a t B ry ty jc z y c y o trz y m a li juz 9 g ru d n ia 1921 r., DBFP, S. 1, vol. X IV , d o k . n r 489.
11 DBFP, S. 1, vol X IV , dok. n r 438; A. M. B r z e z i ń s k i , S t a n o w i s k o F ra n cji
w o b e c w a s z y n g t o ń s k i e j k o n f e r e n c j i r o z b r o j e n i o w e j (12 X 1921— 6 II 1922) __ a r ty k u ł
z a w a r ty w n in ie js z y m to m ie ; H. K o r c z y k , R o k o w a n i a w s p r a w i e t r a k t a t u p r z y m i e r z a I r a n c u s k o - b r y t y j s k e i g o z 1922 r o k u , W a r s z a w a 1980, s. 112— 113.
