Podziemie kryminalne związane z handlem kobietami - o dwóch filmach z okresu międzywojnia

(1)

U niw ersyte t Kazim ierza W ielkiego , Bydgoszcz

Podziemie kryminalne związane

z handlem kobietami -

o dwóch filmach

z okresu międzywojnia

P

roblem atyka, która stała się kanwą dla fabuły niem ego film u Szlakiem hańby z 1929 oraz jego dźwiękowego rem a k e 'u z 1938 roku zatytu

łowanego Kobiety nad przepaścią z perspektyw y współczesnej m oże wydawać się zjawiskiem m arginalnym , w niew ielkim stopniu odciska jącym piętno na życiu społecznym II Rzeczpospolitej. K rym inalny p ro ceder oparty na działaniu rozw iniętych sieci gangów, których członkowie czerpali ogrom ne zyski z h an d lu kobietam i, przede wszystkim poprzez ich wywóz za granicę w celu zm uszenia do prostytucji, m iał jednakże bardzo duży zasięg, wykraczający nie tylko poza obszar kraju, ale rów nież i k o n ty n en tu 1. Jego dram atyczne skutki fizyczne, psychiczne i m oralne d oty kały m łodych (często w w ieku jeszcze dziecięcym ) przedstaw icielek róż nych środow isk, przede wszystkim jed n ak w największym stopniu o d n o siły się do m igrujących do m iast reprezentantek ludności wiejskiej, która stanow iła większość m ieszkańców ówczesnej Polski2. Proceder h an dlu

1 Zagadnienie handlu kobietami, którego początki określane jako białe niew olnictw o się gają drugiej połow y XIX wieku, omawiane jest przez autorkę m onografii Prawo polskie

wobec zjawiska prostytucji w latach 1918-1939 w rozdziale Uprowadzenie w celach nierządu.

(Zob. M. Lipska-Tuomi, Prawo polskie wobec zjawiska prostytucji w latach 1918-1939, Lublin 2014, s. 147-153). Podejm uje je również A ndrzej Kremplewski w artykule O przestępstwie

handlu kobietami, w którym przypom ina, że zagrożenie i przepisy, które w związku z nim

ustanow iono dotyczyły również dzieci (Zob. tenże, http://w w w .ipolska.pl/krem py/handel2. htm [dostęp: 15.09.2016]). Por. Z. Cybichowski, Handel kobietami i dziećmi, [w:] Encyklopedia

podręczna prawa publicznego, pod red. Z. Cybichowskiego, t. 1, Warszawa 1926, s. 183-184.

(2)

Podziem ie krym inalne zw iązane z handlem kobietam i - o dwóch film ach z okresu m iędzyw ojnia

kobietam i był rodzajem bardzo groźnego przestępstw a, z którym w m ię dzyw ojniu usiłow ano skutecznie walczyć, w ypracowując m echanizm y p re wencji, ścigania oraz przede wszystkim praw nych sankcji. Przywołane dwa filmy stanow ią nie tylko przykład skutecznego eksploatow ania przez ówczesne kino gatunkow e drastycznego, wzbudzającego sensację i m oralne potępienie tem atu, k tóry gw arantow ał przyciągnięcie przed ekrany licznej publiczności, ale też, jak wskazywał jeden z recenzentów, są one zarazem przejaw em twórczości społecznie zaangażowanej, o w artości wychowaw czej3. M iały one służyć uśw iadam ianiu w szerokich kręgach odbiorczych powagi i skali problem u, który prezentowały, a poprzez to oddziaływać prew encyjnie, ostrzegać przed niebezpieczeństw em czyhającym na m łode kobiety i dziewczyny.

Pierwszy z przywoływanych filmów, zrealizowany przez M ieczy sława Krawicza i Alfreda Niem irskiego, oparty został na pom yśle A nto niego M arczyńskiego. Już po prem ierze tego egzotycznego m elodram atu z w ątkam i sensacyjnym i ów bardzo popularny autor książek przygodo wych opublikow ał powieść zatytułow aną W szponach handlarzy kobiet, która stanow iąc zam kniętą fabularnie całość jest zarazem prologiem do wydanej następnie trylogii na tem at tzw. „handlu żywym tow arem ”4, skła dającej się z tom ów - Niewolnice z Long-Island; Przeklęty statek; Czarny ląd. Fabuła filmu dźwiękowego nakręconego przez M ichała W aszyńskiego przy w spółpracy z Em ilem C haberskim opiera się już zaś na w spom nianym lite rackim pierw ow zorze autorstw a M arczyńskiego. Scenariusze obu filmów opracow ał wzięty ówczesny scenarzysta - poeta żydowskiego pochodzenia Anatol Stern. Nie są one przykładem zróżnicow anych wersji jednego tem atu; prezentują natom iast z niewielkim i m odyfikacjam i główne wątki związane z losami tych samych, kluczowych dla fabuły bohaterów. Oba służą też bardzo w yraźnem u w spólnem u przekazowi - a więc ostrzeżeniu

3 Zob. R. Romaszewski, Na srebrnym ekranie, „Film” 1938, n r 8, s. 4; S. Zahorska, Nowe film y

(polski), „Wiadomości Literackie” 1938, n r 14, s. 753. Aspekt eksploatowania sensacyjności

problem atyki obu filmów podkreśla w swej publikacji Janusz Lachowski. Zob. tegoż, Szla

kiem hańby i Kobiety nad przepaścią: problem handlu kobietami w film ach na podstawie sce nariuszy Anatola Sterna, [w:] Sensacja w dwudziestoleciu międzywojennym (prasa, litera tura, radio, film), pod red. K. Stępnika i M. Gabryś, Lublin 2011, s. 291-301. Por. W. Banasz-

kiewicz, W. Witczak, Historia film u polskiego (1895-1929), t. 1, Warszawa 1966; B. Armatys, L. Armatys, W. Stradomski, Historia filmu polskiego, t. 2, Warszawa 1988.

4 Term in ten został przywołany, ponieważ używany był w publikacjach przedw ojennych, należy jed n ak zaznaczyć, że w spółcześnie uznaw any jest za stygmatyzujący ofiary. Zob. http://w w w . handelludzm i.eu/hl/aktualnosci/6383,Z yw y-tow ar-w -cenie-0-tym -jak-nie-pisac-o-handlu- ludzm i.htm l [dostęp: 15.09.2016].

(3)

odbiorców przed zagrożeniem związanym ze zjawiskiem krym inalnym , które jest obrazow ane w Szlakiem hańby i Kobietach nad przepaścią5.

Filmy te pozwalają na analizę m otyw ów związanych z funkcjonow a niem w ram ach m iędzyw ojennego krym inalnego podziem ia gangów p ro wadzących przestępczą działalność o p artą na handlu kobietam i oraz na charakterystykę ról poszczególnych członków szajek zaangażowanych w ów proceder. Ponadto oba obrazy odsyłają też do szerszych kontek stów praw nych, społecznych i kulturow ych w spom nianego zjawiska. P o d stawowym elem entem w spólnym stru k tu ry fabularnej Szlakiem hańby i Kobiet nad przepaścią jest wątek strategii stosow anych dla zwabienia, a następnie uzależniania ofiar. Przede wszystkim były to fałszywe obiet nice ofert lepiej płatnej pracy, a więc sugerujące m ożliwość popraw ienia losu, dzięki podróży i podjęciu zajęcia w krajach zam orskich, takich jak A rgentyna, Brazylia lub USA6. Kierowano je w sposób podstęp ny do m ło dych kobiet i dziewcząt przede wszystkim z m ałych m iejscowości lub śro dowisk robotniczych. C zynnikiem sprzyjającym oddziaływ aniu n a n ied o świadczone osoby była bieda i chęć dośw iadczenia lepszego, bezpieczniej szego finansowo życia7. Strategia ta obejm ow ała zagw arantow anie w yro bienia niezbędnych dokum entów , zorganizow ania podróży m orskiej oraz deklarow aną „opiekę” w m iejscu docelow ym , która w rzeczywistości była przejawem stosow ania różnych form przym usu i przemocy, pozwalających na ubezw łasnow olnienie ofiar8.

Należy podkreślić, że kierunek wywozu kobiet - przede wszystkim A m eryka Południow a (m im o tego, że szajki handlarzy kobietam i dzia łały ówcześnie na całym świecie), w ynikał przede wszystkim z faktu, że łatwiej było tam kontrolow ać i ubezw łasnow olnić ofiary, które nie znały języka i realiów kraju, nie wiedziały dokąd udać się po p o m o c9. W ówcze snych patriarchalnych społeczeństw ach A rgentyny czy Brazylii pozycja

5 W skazują na to recenzje i artykuły dotyczące obu filmów (np. przywołane w przyp. 3 - Kobiet

nad przepaścią) jak i Szlakiem hańby: np. B., Przed ekranem, „Kurier Warszawski” 1929,

n r 318, s. 6; Incognito - Ewa, Recenzja Szlakiem hańby, „Filmy ciekawe” 1929, n r 50, s. 3;

D ramat poświęcony tysiącom shańbionych (wywiad z A. Niemirskim), „Nasz Przegląd” 1929,

n r 269, s. 11.

6 Zob. M. Kozarewska, J. Podolska, Piranie czekają na kadisz, „Gazeta W yborcza” (dodatek „Wysokie O bcasy”), z 22.01.2007, http://w w w .w ysokieobcasy.p1/w ysokie-obcasy/l,96856, 3859153.htm l [dostęp: 15.09.2016].

7 Zob. M. Lipska-Tuomi, dz. cyt., s. 104-105. s Zob. A. Kremplewski, dz. cyt.

9 Kobiety przyw ożone do tamtejszych dom ów publicznych nazywane były polacas, ponieważ

pochodziły z terenów zamieszkiwanych przez polską ludność. Zob. M. Kozarewska, J. Podolska, dz. cyt.

(4)

kobiet była niska, obyczajowość dopuszczała w obec nich zachow ania m ęż czyzn nacechow ane seksualnie, a także większą swobodę w sferze erotyki10. Ponadto om aw ianem u tu zjawisku sprzyjała korupcja w policji, jak również łatwość przechw ytyw ania korespondencji ofiar oraz całkowitej ich kontroli. Dlatego też to właśnie w Am eryce Południow ej (głównie w A rgentynie) rozw inęła swą działalność przestępcza organizacja funkcjonująca oficjalnie jako filantropijna początkow o p o d nazwą W arszawskie Towarzystwo W za jem nej Pom ocy". Została ona założona w latach 90. XIX wieku w A rgen tynie przez stręczycieli, alfonsów i właścicieli dom ów publicznych, którzy zajmowali się przem ycaniem kobiet z Europy W schodniej (pod kontrolą tej organizacji znajdow ała się większość lupanarów w A rgentynie). Jej człon kam i byli w większości Żydzi12. Pod wpływem żądania polskiego am basa dora nazwę zm ieniono na Towarzystwo W zajem nej Pom ocy Zwi Migdal, dla upam iętn ienia jednego ze w spółzałożycieli13. W 1913 roku w związku z w prow adzeniem w A rgentynie restrykcyjnych przepisów w ym ierzonych przeciw ko h andlarzom kobiet pew na ich część przeniosła się do Rio de Janeiro. O rganizacja straciła natom iast ostatecznie wpływy po 20 maja 1939 roku, kiedy to argentyńska policja przeprow adziła aresztow ania członków Zwi M igdal (w procesie, k tó ry odbył się we wrześniu 1930 roku osądzono 108 przestępców ), a następnie w w yniku zaostrzenia praw a i wprow adzenia purytańskiej m oralności przez konserw atyw nego prezydenta José Félix U riburu, k tó ry doszedł do władzy dzięki w ojskowem u przew rotow i14.

Fabuły filmów Szlakiem hańby i Kobiety nad przepaścią naw iązują ściśle do charakteryzow anej powyżej strategii oferowania m łodym kobietom i dziew czętom dobrze płatnego zajęcia za granicą. Głów ne wątki obu p ro dukcji stanow ią ilustrację dram atycznych losów biednych, pochodzących z m azowieckiej wioski dw óch sióstr Franki i M arysi, zwabionych do pracy

10 Zob. tamże.

11 Zob. tam że; I. Vincent, Ciała i dusze. Tragiczne losy trzech żydowskich kobiet zm uszonych do

pracy w domach publicznych w Ameryce, tłum . A. Rojkowska, W rocław 2006; E. J. Bristow, Prostitution and Prejudice. The Jewish Fight Against White Slavery 1870-1939, New York 1983;

N. Glickm an, The Jewish White Slave Trade and the Untold Story o f Raquel Liberman, Routledge 1999; M. Schalom, La Polaca. Inmigraciàn, rufianes y esclavas a comienzos del

siglo XX, Buenos Aires 2003.

12 W spom inany tu kontekst żydowski, związany ze zjawiskiem handlu kobietami zostanie sze rzej om ów iony w odniesieniu do ostatniej z analizowanych strategii w abienia ofiar tego kry m inalnego procederu, czyli zawierania m ałżeństw rytualnych.

13 Stało się to dopiero w 1928 roku. Zob. M. Kozarewska, J. Podolska, dz. cyt.; I. Vincent, Ciała

i dusze, dz. cyt.

14 Zob. R. K upferboim , A rgentine Jewry's dark secret, h ttp://w w w .ynetnew s.eom /articles/0, 7340,L-3403899,00.html [dostęp: 15.09.2016].

(5)

za oceanem , które zm uszane są do pełn ienia usług w dom u publicznym . Życie starszej, w związku z utratą nadziei na wyzwolenie kończy się d ra m atycznie - sam obójstw em . Los m łodszej siostry - M arysi (który reali zatorzy potraktow ali jako oś konstrukcyjną w obu filmach i wykorzystali związane z nim sceny w postaci kom pozycyjnej klam ry), udaje się szczę śliwie odm ienić, dzięki pom ocy polskich m arynarzy, a w wersji dźwię kowej, przede wszystkim za spraw ą zaangażow ania i w ytrw ałości jej narze czonego, k tórem u pom agają dwaj członkow ie załogi polskiego statku. N atom iast przestępcy działający w gangu, który uprow adził dziewczynę ujęci zostają dzięki akcji prow adzonej przez polską policję, w której istotną rolę odgryw a kobieta - wywiadowca. Dlatego też, m im o dram atycznego m otyw u śm ierci starszej siostry, ogólna wym owa filmów służy p o d k re śleniu skuteczności organów ścigania.

D rugi wątek, związany ze strategiam i wabienia ofiar handlu kobie tam i, obecny w obu obrazach filmowych to obietnica kariery artystycznej, przede wszystkim jako tancerki. W pisywała się ona w w yobrażenia nie których m łodych kobiet o sukcesie w show-biznesie zagranicznym , sam o realizacji i m aterialnym dostatku. Strategia, która polegała na organizo w aniu w szkołach tańca popisów dla fałszywych agentów, pozornie p oszu kujących utalentow anych dziewcząt, gotowych występować na scenach europejskich, skierowana była więc w stronę osób pochodzących przede wszystkim z bogatszych rodzin, zajm ujących wyższe pozycje społeczne15. Skuteczne łudzenie m arzących o solowej karierze m łodych kobiet obiet nicam i zagranicznego angażu (przede wszystkim we Francji), prow adziło ostatecznie do ich wyw ożenia do dom ów publicznych w krajach A m eryki Południow ej. W niem ym filmie Szlakiem hańby m otyw ten jest zasygnali zowany przez krótką scenę występu tancerki w pryw atnym salonie przed bogatą publicznością. W Kobietach nad przepaścią został on zaś rozb ud o wany i obejm uje zobrazow anie zajęć w szkole tańca, prow okow anie przez dyrektorkę szkoły rywalizacji m iędzy uczestniczkam i podczas popisu dla fałszywego reżysera, a także rozszerzenie kontekstu społecznego przez w prow adzenie bohaterki pochodzącej z biednej rodziny, która zgodnie z sugestią zawartą w dialogu prostytuuje się, by m óc uczestniczyć w lek cjach tańca. W ierzy ona, że w ten sposób odm ieni swoje życie, podczas gdy w rzeczywistości staje się pod atn ym obiektem m anipulacji członków szajki handlującej kobietam i. W ątek presji i oddziaływ ania psychicznego na uczestniczki zajęć w szkole tańca łączy się też z próbam i ich uw odzenia

(6)

przez jednego z członków szajki - przystojnego am anta, odryw ającego rolę fałszywego reżysera, k tóry gw arantuje angaż za granicą.

Inną strategią, która m iała swoje źródło w ówczesnych przepisach były fikcyjne m ałżeństw a16. A ranżow anie tego typu związków, zawiera nych w złej woli przez przestępców handlujących kobietam i w celu wywie zienia następnie żon - jako ofiar do dom ów publicznych za granicę, pole gało na w ykorzystaniu gw arantujących bezkarność i kam uflaż przepisów dotyczących m ałżeństw rytualnych. Strategia ta była nakierow ana na zwa bienie dziewcząt z biednych rodzin żydowskich, których krew nym k a n dydat na m ęża oferował w sparcie finansowe, popraw ę ich b y tu 17. Wątek ten zaznacza się w yraźnie w niem ym filmie Szlakiem hańby poprzez d o k u  m entalną sekwencję żydowskiego ślubu p od hupą zawieranego na rynku w K azim ierzu nad W isłą18. N atom iast w filmie dźwiękowym z roku 1938 unik nięto bezpośredniego, jednoznacznego w pisywania problem atyki handlu kobietam i w kontekst środow iska diaspory. M iało to zapew ne związek z nasilonym zjawiskiem antysem ityzm u, której to tendencji nie podejm ow ało jed n a k ówczesne środow isko filmowe19. Brak w Kobietach

nad przepaścią w yreżyserowanych przez M ichała W aszyńskiego (choć nie

ujaw niał on swego żydowskiego pochodzenia, to ze środow iskiem dia spory w spółpracow ał) tak jednoznacznego obrazu łączącego fabułę z k o n tekstem żydowskim, jak w spom niana scena ślubu. Tego rodzaju sugestie zostały w tym filmie zniuansow ane i zaznaczają się jedynie w bardzo su b telny sposób. M ożna więc tylko dom niem yw ać, że występująca w fabule bohaterka - oczarow ana przystojnym członkiem szajki uczennica szkoły tańca o im ieniu Róża (która w niem ym filmie w ystępuje w napisach jako żydowska dziewczyna Róża Freundlich) pochodzi z bogatej zasymilowanej

16 A ndrzej Kremplewski przypom ina, że m ałżeństw em uznaw anym przez państw o „nie były śluby religijne zawierane przez Żydów. Tłum aczy to fakt nadreprezentacji Żydów w śród h an dlarzy oraz Żydówek w śród ofiar przestępstwa handlu «żywym towarem». Handlarze, aby ułatwić sobie w ielokrotny wywóz, zawierali bow iem rytualny związek małżeński, który nie był uznawany przez państwo” (A. Kremplewski, dz. cyt). Zob. P. Horoszowski, Handel kobie

tam i i dziećmi, [w:] Encyklopedja podręczna prawa karnego, pod red. W. Makowskiego, t. 3.

Warszawa b. r. w., s. 1124-1125; S. Podoleński, Walka z handlem kobietami i dziećmi, „Prze gląd Powszechny” 1931, n r 189, s. 59.

17 Zob. M. Kozarewska, J. Podolska, dz. cyt.

18 Należy przypom nieć, że autorem zdjęć w obu filmach byl znakom ity operator pochodzenia żydowskiego A lbert Wywerka.

19 M iał na to zapewne w pływ znaczący udział specjalistów oraz producentów pochodzenia żydowskiego w ówczesnej branży filmowej, jak rów nież częsta w spółpraca żydowskich i pol skich filmowców. Zob. E. Zajićek, Poza ekranem. Kinematografia polska 1918-1991, Warszawa 1992, s. 19-20.

(7)

rodziny, dlatego zobrazow anie tradycyjnego żydowskiego rytu ału zawarcia m ałżeństw a z ukochanym nie było konieczne. Innym niejednoznacznym czynnikiem , k tó ry m oże wskazywać n a pew ien związek zjawiska stanow ią cego clou fabuły z przestępcam i pochodzenia żydowskiego jest nazwisko b ohatera występującego w roli prow incjonalnego sklepikarza (w wersji niem ej) i karczm arza (w wersji dźwiękowej), który zajmuje się też doręcza niem korespondencji m ieszkańcom wsi. Nazwisko M iller/ M uller pozwala na sugestię, że m a on pochodzenie niem ieckie, ale zarazem jest to rów nież dość często występujące nazwisko w śród Żydów aszkenazyjskich20. Postać ta została jed n ak ukazana bez typow ych zew nętrznych atrybutów wyglądu i stroju żydowskiego handlarza czy arendarza, co pozw ala więc, w nie jednoznaczny sposób, ale jed n ak łączyć ją raczej jako wcielenie bohatera

negatyw nego (członka szajki działającego na prowincji, który zajm ował się wabieniem dziewcząt przez przekazyw anie im fałszywej korespondencji) ze stereotypow ym w yobrażeniem złego Niemca. Ten rys M illera/M ullera silniej zaznacza się, niż potencjalne związane z nazwiskiem skojarzenie go z żydowskim pochodzeniem .

W spom niane powyżej niuansow anie kontekstu żydowskiego w dźwię kowym filmie pow stałym tuż przed w ybuchem II wojny światowej m ogło m ieć związek z unikan iem utrw alanych przez radykalną praw icow ą prasę w yobrażeń o nadreprezentacji przedstaw icieli diaspory w przestępczym kręgu handlujących kobietam i21. Poglądy takie podsycały w ówczesnym społeczeństwie nastroje antysem ickie, te jednakże, jak już w spom niano wcześniej, nie znajdow ały odzew u w środow isku filmowym. Należy p o d kreślić, że w przypadku obu produkcji w pracę n ad nim i zaangażowani byli także przedstaw iciele m niejszości żydowskiej (w większości zasym i lowani). W iele wskazuje na to, że zapew ne zależało im, pod o b n ie jak akty w istom przeciw działającym handlow i kobietam i, takim jak np. Bertha Pappenheim oraz B undow i (który wskazywał, że tabuizow anie udziału Żydów w tym procederze nasila antysem ityzm ) na takim przedstaw ieniu tem atu, które nie przenosiłoby całego o d iu m zła przestępstw a n a reprezen tantów diaspory, ale zarazem nie zacierałoby rów nież całkowicie związków

20 M üller (oraz warianty Muller, ang. M iller) to bardzo popularne niem ieckie nazwisko, p ocho dzące od nazwy zawodu - młynarz. Było to również nazwisko przyniesione do Polski przez żydowskich osadników z Niemiec, występujące wśród używających jidysz członków diaspory. Zob. Słownik nazwisk polskich i niemieckich http://www.genezanazwisk.pl/ [dostęp: 15.09.2016]. 21 Zob. M. Kozarewska, J. Podolska, dz. cyt.

(8)

pew nych jej przedstaw icieli z tego typu k ry m in alną działalnością22. Oba filmy zdecydow anie nie pełniły więc funkcji propagujących w spom nianą powyżej tezę narzu caną opinii publicznej przez antysem icką prasę. Sta now iły zaś bardzo wyraziste przykłady obrazów propedeutycznych, które m iały ostrzegać społeczeństw o przed zagrożeniem , którym był przestępczy proceder handlu kobietam i. Należy w tym kontekście podkreślić, że w spół produ cen tem Kobiet nad przepaścią było Towarzystwo W alki z H andlem Kobietam i i Dziećmi.

A nalizow ane filmy ilustrują także metody, którym i posługiwali się przestępcy zaangażowani w handel kobietam i - od takich jak: próby uw o dzenia ofiar, preparow ania fałszywej korespondencji i dokum entów , orga nizow ania podróży statkiem (w filmach odbywanej legalnie, ale w rzeczy wistości często zniew olone kobiety przew ożono w ukryciu w bardzo złych w arunkach np. w ładow niach), przez uprow adzenie, stosow anie przem ocy psychicznej i fizycznej, aż po usiłow anie zabójstwa. Tego typu wątki kry m inalne związane z najcięższym przestępstw em , jako wzm agające napięcie u odbiorców, zostały rozbudow ane i uw ypuklone w filmie dźwiękowym, podczas gdy w filmie niem ym eksponow ano raczej kwestie obyczajowe oraz przem oc zw iązaną z ubezw łasnow olnieniem ofiar. M oże to m ieć związek z coraz większą św iadom ością skali zagrożenia, jak rów nież z radykalizo- w aniem form działania grup przestępczych. In n ą przyczyną m ogą być rów nież indyw idualne realizatorskie koncepcje M ichała Waszyńskiego, reży sera, który potrafił doskonale i skutecznie operow ać konw encjam i kina gatunkowego, odnosząc znaczące sukcesy. Jego filmy cieszyły się w okresie m iędzyw ojnia bardzo dużą popularnością.

Kolejnym ważnym czynnikiem ściśle pow iązanym ze zjawiskiem kluczowym dla fabuł Szlakiem hańby i Kobiet nad przepaścią są kreacje poszczególnych członków gangu, z których każdy pełnił inną funkcję. W śród ogniw przestępczego łańcucha niezwykle w ażną rolę „m ózgu” - inspiratora krym inalnego p ro ced eru odgryw ał przyw ódca szajki - Andrzej M arczak w wersji niem ej i dyrektor M arcyk w dźwiękowej. Nie tylko obm yślał on plany, koordynow ał działania pozostałych, ale też wystę pow ał w dw óch rolach, tw orząc dla siebie kam uflaż (w obu filmach zm ie niając wygląd, m im ikę, sposób poruszania się odgryw a on w fabule zegar m istrza Karola W olaka, trudniącego się nielegalnym w yrabianiem fałszy

22 A utorki artykułu przytaczają opinię, iż z inspiracji Bundu wszczęto w 1905 roku w W ar szawie zamieszki skierowane przeciwko sutenerstwu, w celu położenia kresu m niem aniu, że to głów nie Żydzi są odpow iedzialni za handel „żywym towarem”. Zob. tamże.

(9)

wych dokum entów , a zarazem drugą postać, a więc herszta gangu - boga tego przedsiębiorcę, dyrektora Instytutu Choreograficznego). W obu wcie leniach jest to postać nie tylko przebiegła, ale też bardzo bru talna, zdolna do dokonania zabójstwa, a także m ściwa (wątek ten wiąże się z odkryciem przez niego rom ansu żony z członkiem gangu - Klugiem). Podyktow any konw encją gatunkow ą czarny charakter tej postaci został wizualnie p o d kreślony przez jej zdolność wcielania się w dwie role, a przede wszystkim poprzez m im ikę, dem oniczny w yraz twarzy, pew ną sztyw ność postaw y i powściągliwe gesty, znakom icie w ykreow ane przez gwiazdy ówczesnego kina - Bogusława Sam borskiego w niem ej wersji i K azim ierza Junoszę-Stę- powskiego w produkcji z 1938 roku.

D rugim ważnym m ęskim bohaterem z kręgu przestępców, w ystępu jącym w obu filmach, jest A rtur Klug - grany w niemej wersji przez Lecha O w rona, a w dźwiękowej przez A leksandra Żabczyńskiego, jednego z czo łowych filmowych am antów m iędzywojnia. W ypełnianie poleceń szefa gangu rodzi w nim frustrację, która prow okuje do rom ansu z jego żoną Lorą. Rola A rtu ra Kluga w gangu jest dwojaka: spełnia on funkcję „wabika” dziewcząt spragnionych uwagi i kom plem entów , przede wszystkim dzięki w ykorzystaniu em ploi - przystojnego, eleganckiego, szarm anckiego, świa towego mężczyzny, ale pełni on także bardzo w ażną rolę fałszywego n arze czonego w związku ze stosow aniem przez szajkę strategii aranżow ania nie w ażnych małżeństw, prow adzących do ubezw łasnow olnienia żon.

Postacią kobiecą, która w łańcuchu przestępczym pełni rolę bezwol nego narzędzia w procederze organizow anym przez życiowego p a rt nera W olaka jest tancerka występująca w obu filmach po d pseudonim em - w niem ym filmie to Lucy Vantana, a w dźwiękowym - Lora Ventana, bardzo przekonująco i oszczędnie zagrana przez Norę Ney. Prow adzona przez nią szkoła tańca stanow i kam uflaż dla krym inalnej działalności; to m iejsce przyciągające m łode, atrakcyjne kobiety w abione obietnicą kariery na scenie. Lora jest jedyną osobą spośród członków gangu, k tóra odczuw a w yrzuty sum ienia i usiłuje poprzez rom ans z A rturem K lugiem uwolnić się od zdem oralizow anego p a rtn e ra - szefa gangu i od dalszego uw ikłania w przestępstwo.

Bardzo w ażnym ogniwem w k rym inalnym procederze jest w spom niany już wiejski sklepikarz/karczm arz, którego rola polega na przyciągnięciu do stolicy biednych dziewcząt z prowincji, dzięki dostarczaniu im fałszywej korespondencji na tem at m ożliwości podjęcia dobrze płatnej pracy za oce anem . M iller/M uller to człowiek fałszywy, przebiegły, zdemoralizowany. M ając św iadom ość dram atycznego losu starszej z sióstr - Franki, która

(10)

trafiła w w yniku działań gangu do do m u publicznego w Am eryce Połu dniowej, z prem edytacją aranżuje on sytuację, w której zdeterm inow ana wolą popraw ienia swojego losu m łodsza siostra M arysia, decydując się na zam orską podróż, trafi w zastaw ioną na nią pułapkę i stanie się ofiarą zm u szaną do prostytucji.

O statnim i ogniw am i przestępczego łańcucha są członkowie gangu działający w kraju zam orskim . To właścicielka lu p an aru prow adzonego na zapleczu portow ej taw erny - kobieta o odrażającym wyglądzie, stosu jąca przem oc i bez skrupułów w ykorzystująca przybywające zza oceanu

dziewczęta, nieśw iadom e roli, do której będą przez nią zm uszane. Funkcję narzędzia przem ocy i kontroli n ad ofiaram i pełni zaś ochroniarz pilnujący stręczonych kobiet, k tóry usiłuje zarazem je m olestow ać seksualnie w celu ich m oralnego złam ania i upokorzenia. Jest to bohater dość stereotypow o w ykreow any jako m ężczyzna silny, ale m ało inteligentny.

Interesująco zaprezentow ano w Szlakiem hańby i Kobietach nad prze

paścią, w konfrontacji z kluczow ym i dla fabuł działaniam i gangu, dość

w szechstronny obraz m etod, które przedw ojenne państw o polskie stoso wało, przeciwdziałając groźnem u przestępstw u h andlu kobietam i. Były to przede wszystkim środki praw ne. Polska ratyfikowała 20 czerwca 1919 roku dwa pierwsze m iędzynarodow e in stru m en ty praw ne służące zwalczaniu tzw. h an d lu białym i niew olnikam i - Porozum ienie m iędzynarodow e z 18 m aja 1904 roku i Konwencję z 4 m aja 1910 roku23. Um owy te zostały uzupełnione przez Konwencję z 30 w rześnia 1921 roku o handlu kobietam i i dziećmi, uchw aloną przez Z grom adzenie Ligi Narodów, która znosiła p odział na białe i pozostałe kobiety, p o d no siła też granicę wieku m ałolet nich do 21 roku życia, dom agała się ekstradycji handlarzy oraz Konwencję o zwalczaniu handlu kobietam i p ełnoletnim i z 11 października 1933 roku24. Próba ujednolicenia praw a polskiego odziedziczonego po zaborcach przez R ozporządzenie z 1927 roku nie była jed n a k pełna i dopiero Kodeks Karny z 1932 roku spenalizow ał handel kobietam i i dziećm i, a do zbrodni zaliczał „postać kwalifikowaną «handlu żywym tow arem »”25. W arty podkreślenia w przyw oływ anym tu kontekście jest także wątek feministyczny, a więc fakt, że w stw orzenie w m iędzyw ojniu m ożliwości ścigania i penalizacji przestępstw a h an d lu kobietam i i dziećm i zaangażowane były kobiety. To posłanka Irena Kosm owska przem aw iała w Sejmie podczas debaty 5 lutego

23 Zob. A. Kremplewski, dz. cyt. 24 Zob. tamże.

(11)

1925 roku na tem at ratyfikacji konwencji z 1921 roku i przekonyw ała żar liwie do jej przyjęcia26.

Bardzo ważnym narzędziem w alki z gangam i było też stw orzenie oddziałów żeńskiej policji. W Kobietach nad przepaścią zaprezentow ano w szerszy sposób form y ich działań, w yeksponow ano wątek ścisłej w spół pracy z odpow iednikam i takich służb w innych krajach, a także p o d k re ślono fakt, że dowodzi n im i kobieta będąca dośw iadczonym , p o d e jm u jącym skuteczne decyzje funkcjonariuszem . Pracujące we w spom nia nych oddziałach kobiety prow adziły operacyjne działania (np. jako wyw ia dowcy przenikający do środow iska, w którym gangi poszukiw ały ofiar - czego przykładem w Kobietach nad przepaścią jest postać uczennicy ze szkoły tańca grana przez Jadwigę Andrzejewską), służące rozpoznaw aniu sprawców, ich ujęciu, bądź ud arem n ien iu przestępstw. W Szlakiem hańby rolę agentki policji obyczajowej, której śledztwo prow adzi do złapania członków gangu, zagrała Zofia Batycka.

Innym zobrazow anym w obu film ach elem entem , służącym prewencji, ostrzeganiu m łodych kobiet i dziew cząt przed grożącym im niebezpieczeń stwem były tzw. misje dworcowe27. Ich działalność polegała na pełnieniu dyżurów w m iejscach publicznych w m iastach, do których przybywały potencjalne ofiary nieznające otoczenia, niedośw iadczone, pochodzące naj częściej z obszarów wiejskich. W szystkie pracujące w m isjach dworcowych kobiety - społeczniczki znały się dobrze, co m iało przeciw działać p rzen ik nięciu do ich środow iska osób w spółpracujących z gangam i28. Rozpoznając potencjalną ofiarę przestępców, starały się one roztoczyć nad nią opiekę i skierować do miejsc, w których m ogła ona uzyskać pom oc (np. schronisk dla kobiet). W ątek ten został w yeksponow any w obu filmach. Należy też podkreślić, że opisywane środow iska aktyw istek zaangażowanych w walkę z przestępstw em handlu kobietam i m iały swój znaczący w kład w zrealizo w anie Kobiet nad przepaścią (film ten pow stał pod protektoratem i przy udziale Towarzystwa Walki z H andlem K obietam i i Dziećm i).

O ba filmy, m im o iż w pisują się w konw encje gatunkow e k in a p o p u lar nego, m ożna uznać też za przejaw kina zaangażowanego społecznie. Speł niały one zadanie propedeutyczne, m iały ostrzegać przed zagrożeniem , które stanow iło przestępstw o polegające na h andlu kobietam i. Scenariusze

Szlakiem hańby i Kobiet nad przepaścią łączące wątki sensacyjno-krym

i-26 Zob. M. Lipska-Tuomi, dz. cyt., s. 149.

27 Zob. M. Kozarewska, J. Podolska, dz. cyt.; M. Lipska-Tuomi, dz. cyt., s. 148; A. Kremplewski, dz. cyt.

(12)

nalne i obyczajow o-m elodram atyczne pozwoliły na zobrazow anie strategii w abienia ofiar, m etod działania oraz ról przyjm ow anych przez członków gangów tru dn iących się w spom nianym procederem . Posłużyły one zarazem jed n a k wyeksponow aniu dość wyraźnej w obu filmowych opowieściach tezy, że dzięki działaniom służb do tego pow ołanych oraz w spółpracy ludzi dobrej woli (to m arynarze pom agający p odstępem osw obodzić bohaterkę z dom u publicznego oraz jej narzeczony) siatka przestępców handlujących kobietam i zostaje ujęta, a ich ofiara uw olniona. Przekaz Szlakiem hańby i Kobiet nad przepaścią służył więc w pew nym sensie idei państw ow otw ór- czej29. Sugerował on, że organa pow ołane do ścigania tego rodzaju p rze stępstw działają skutecznie, m im o b rutalności i przebiegłości krym inali stów. O ba filmy kończył happy-end - w niem ej wersji były to sceny spo tkania ocalonej M arysi z narzeczonym W ałkiem , a w dźwiękowej produkcji sekwencja ukazująca szczęśliwy pow rót owej p ary wpływającej na polskim statku do p o rtu w Gdyni - a więc okazja do w yeksponow ania panoram y, która u polskich widzów w zbudzać m iała dum ę z osiągnięć m łodego p a ń stwa w dw udziestoleciu m iędzyw ojennym .

Bibliografia

Armatys B., Armatys L., Stradomski W., Historia filmu polskiego, t. 2, Warszawa 1988. B., Przed ekranem, „Kurier Warszawski” 1929, n r 318, s. 6.

Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia film u polskiego (1895-1929), t. 1, Warszawa 1966.

Bristow E. J., Prostitution and Prejudice. The Jewish Fight Against White Slavery 1870-

-1939, New York 1983.

Cybichowski Z„ Handel kobietami i dziećmi, [w:] Encyklopedia podręczna prawa

publicznego, pod red. Z. Cybichowskiego, 1 .1, Warszawa 1926, s. 183-184.

D ramat poświęcony tysiącom shańbionych (wywiad z A. Niemirskim), „Nasz Przegląd”

1929, n r 269, s. 11.

Glickman N., The Jewish White Slave Trade and the Untold Story ofRaquel Liberman, Routledge 1999.

Horoszowski P., Handel kobietami i dziećmi, [w:] Encyklopedja podręczna prawa kar

nego, pod red. W. Makowskiego, t. 3. Warszawa b. r. w., s. 1124-1125.

29 Alina Madej wskazywała na pow iązanie „państwowotwórczej” retoryki obozu rządzącego z eksponow aniem propagandow ej roli kina w tym okresie. Zob. taż, Kino, władza, publicz

(13)

Incognito - Ewa, Recenzja Szlakiem hańby, „Filmy ciekawe” 1929, n r 50, s. 3. Romaszewski R., Na srebrnym ekranie, „Film” 1938, n r 8, s. 4.

Kozarewska M., Podolska J., Piranie czekają na kadisz, „Gazeta Wyborcza” (dodatek „Wysokie Obcasy”) z 22.01.2007, http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie obcasy/ 1,96856,3859153.html [dostęp: 15.09.2016].

Kremplewski A., O przestępstwie handlu kobietami, http://www.ipolska.pl/krempy/ handel2.htm [dostęp: 15.09.2016].

Kupferboim R„ Argentine Jewry’s dark secret, http://www.ynetnews.com/article- s/0,7340,L-3403899,00.htm l [dostęp: 15.09.2016].

Lachowski}., Szlakiem hańby i Kobiety nad przepaścią: problem handlu kobietami w fil

mach na podstawie scenariuszy Anatola Sterna, [w:] Sensacja w dwudziestoleciu międzywojennym (prasa, literatura, radio, film ), pod red. K. Stępnika i M. Gabryś,

Lublin 201 l,s . 291-301.

Lipska-Tuomi M., Prawo polskie wobec zjawiska prostytucji w latach 1918-1939, Lublin 2014.

Madej A., Kino, władza, publiczność. Kinematografia polska w latach 1944-1949, Bielsko-Biała 2002.

Podoleński S., Walka z handlem kobietami i dziećmi, „Przegląd Powszechny” 1931, n r 189, s. 59.

Schalom M., La Polaca. lnmigracion, rufianes y esclavas a comienzos del siglo XX, Buenos Aires 2003.

Słownik nazwisk polskich i niemieckich, http://www.genezanazwisk.pl/ [dostęp:

15.09.2016].

Vincent I., Ciała i dusze. Tragiczne losy trzech żydowskich kobiet zmuszonych do pracy

w domach publicznych w Ameryce, tłum . A. Rojkowska, W rocław 2006.

Zahorska S., Nowe film y (polski), „Wiadomości Literackie” 1938, nr 14, s. 753.

Zajićek E., Poza ekranem. Kinematografia polska 1918-1991, Warszawa 1992, s. 19-20.

S trony in tern eto w e

http://w w w .handelludzm i.eu/hl/aktualnosci/6383,Zyw y-tow ar-w -cenie-0-tym -jak- nie-pisac-o-handlu-ludzm i.htm l [dostęp: 15.09.2016].

Film ografia

Kobiety nad przepaścią, reż. M. Waszyński, współpraca E. Chaberski (1938). Szlakiem hańby, reż. M. Krawicz, A. Niemirski (1929).

(14)

The criminal underground connected to trafficking

of women - about the two movies

from the time of the interwar period

(summary)

The article is an attem pt of analysis and interpretation of the two movies from the inter war period - a silent movie Szlakiem hańby (1929) and its sound film remake: Kobi

ety nad przepaścią (1938). In the frame of their artistic trend, they efficiently explored

a drastic, controversial, and appealing to the public them e - the actions o f the crim inal underground m ovem ent linked to the trafficking o f women. These movies were also examples of artistic works that were engaged w ith social matters, they had educa tional value, because they were supposed to act as m eans of prevention, and a warning of danger awaiting young girls and women that somebody tried to transport abroad, to force them to work as prostitutes. The author o f the article m entions broad social con ditions connected with this issue and emphasizes the relations between both movies and the literary work of Antoni Marczyński. The article includes a review o f the strate gies that were used by the crim inals and analyses of the personalities o f gang members. The author rem inds that the trafficking o f wom en in the interw ar period in Poland was a serious issue, which, even though there were attempts to destroy it, existed in large numbers.