A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA LITTERAR1A PO LONICA 9, 2007
A lin a W n u k
GATUNKI WYSOKIE W GIMNAZJALNYM NAUCZANIU
JĘZYKA POLSKIEGO
W gim nazjalnej dydaktyce polonistycznej realizujem y Podstawę progra-mową ję z y k a polskiego dla gim nazjów 1, a także k onkretny auto rsk i program n au c zan ia2 i odpow iadające m u podręczniki do kształcenia literackiego i k u ltu raln eg o 3.
Interesujące wydaje się zbadanie recepcji gatunków w ysokich wśród uczniów gim nazjum , czyli p ró b a odpow iedzi na następujące pytania: czy uczniow ie p o trafią rozpoznać cechy gatunków w ysokich, ja k odbierają p o -szczególne ich rodzaje, czy znajom ość gatunków w ysokich pom aga gim naz-jalistom w odbiorze utw orów literackich oraz czy przykłady utw orów literac-kich om aw ianych w klasach I- I I I ułatw iają zrozum ienie cech gatunków wysokich?
1. Pojęcie gatunku wysokiego
P odział na g atunki wysokie i niskie sięga czasów starożytnej Grecji. W Poetyce A rystotelesa pojaw iła się pierw sza klasyfikacja rodzajow a i gatunkow a. T rag ed ia i epopeja stanow iły tam najw ażniejsze typy poezji. L iryka nie m iała jasn o sprecyzowanego m iejsca, chociaż istniała ogrom na ró żn o ro d n o ść form wypowiedzi lirycznej, do w ykonyw ania z m uzyką lub wyłącznie d o recytacji. Dalszy rozwój gatunków lirycznych polegał głównie n a usam odzielnieniu się tekstu i w yodrębnieniu się p o d m io tu lirycznego.
1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 15 lutego 1999 и- sprawie podstawy
programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. n r 14 z dn. 23 lutego 1999, poz. 129, z późn.
zmianami).
2 A utorka artykułu pracuje z Programem nauczania — Język polski dla klas 1—3 „Świat
IV słowach i obrazach”, Warszawa 1999.
3 W artykule odw ołano się do podręcznika W. B o b i ń s k i e g o (Świat w słowach i
ob-razach 2. Podręcznik do kształcenia literackiego i kulturowego dla klasy pierwszej (drugiej, trzeciej) gimnazjum, W arszawa 2002).
T rag ed ia (gatunek dram atyczny) i epopeja (gatunek epicki, reprezen-tow any przez epos hom erycki), należały od początku swego pow stania do gatu n k ó w wysokich. D ecydow ały o tym k ryteria tem atyczne, stylistyczne i kom pozycyjne. Pierwszym był kult bogów, bohaterow ie historyczni, ważne zagadnienia polityczne, filozoficzne i religijne, drugim - uroczysty i podniosły styl, z zastosow aniem licznych środków artystycznych, trzecim zaś to, że były one utw oram i dłuższymi, w których obow iązyw ały określone zasady budow y św iata przedstaw ionego.
Z tradycji antycznej wyrosła tragedia szekspirowska, d ra m a t rom antyczny i m odernistyczny, k tó re jed n ak w sposób zdecydow any różniły się od staro -żytnej tragedii greckiej. Z eposu hom eryckiego wzięły swój początek śred-niowieczny epos rycerski i epopeja narodow a. S tarożytnym i gatunkam i epickim i były rów nież bajka oraz satyra, tak chętnie upraw iana przez rzym skich poetów .
S taro ży tn a genologia zalicza d o lirycznych gatunków wysokich: hym n, pieśń, odę, elegię, tren. W iększość m odeli liryki antycznej p rzedostała się do literatury polskiej za pośrednictw em literatury włoskiej, głównie w XVI w. Zaliczam y d o nich sonet - gatunek bez w ątpienia liryczny oraz balladę, k tó ra bard zo m ocno odeszła od liryki, ale elem enty liryczne odgrywały w niej zawsze bardzo isto tn ą rolę4.
2. Przykłady gatunków wysokich w gimnazjalnym nauczaniu
języka polskiego
Podstawa programowa ję z y k a polskiego dla gimnazjów o raz autorskie program y nauczania i podręczniki do kształcenia literackiego w klasach I - I I I gim nazjum uw zględniają gatunki wysokie.
P odręcznik W itolda Bobińskiego definiuje poszczególne gatunki oraz podaje ich egzemplifikację. Sądzić należy, że a u to r d o b ra ł teksty ja k n aj-bardziej reprezentatyw ne dla poszczególnych gatunków wysokich. W ystępują tu: pieśni, hym ny, treny (J. K ochanow skiego), bajki (I. K rasickiego i A. M ickiewicza), ballady (A. M ickiewicza i B. Leśm iana), sonety (J. A. M o rsztyna i A. M ickiewicza); literaturę starożytną reprezentują ody H o ra -cego, fragm enty O dysei H om era, literaturę średniow ieczną - Pieśń o Rolan-dzie i O Królu A rturze i Rycerzach Okrągłego Stolu\ zaś d ra m a t fragm enty R om ea i Julii W. Szekspira, Balladyny J. Słowackiego i Wesela St. W y-spiańskiego. T akim utw orom , jak: Antygona Sofoklesa, D ziady cz. II i Pan
Tadeusz A. M ickiew icza tow arzyszy w podręcznikach o b u d o w a m etodyczna, * Por. E. M i o d o ń s k a - B r o o k e s , A. K u l a w i k , M. T a t a r a , Z arys poetyki, W ar-szawa 1980.
Gatunki wysokie w gimanzjalnym nauczaniu języka polskiego 319
czyli pytan ia i polecenia, ułatw iające om ówienie utw oru. Z auw aża się, że w podręczniku do klasy I brakuje tekstów Pieśni F ran ciszk a K arpińskiego, w ym ienionych d o realizacji w program ie nauczania, co stanow i pewną uciążliwość dla uczniów , nie um ieszczono rów nież w ybranych fragm entów Dziadów i Pana Tadeusza5. A u to r wychodził zapew ne z założenia, że dzieła A d am a M ickiew icza są utw oram i ogólnie dostępnym i, dlatego dotarcie do tych lektur nie pow inno spraw ić uczniom trudności. P ostaw iono na sam o-dzielność i aktyw ność młodzieży.
N iezwykle cenne w podręcznikach W itolda Bobińskiego są pytania, na podstaw ie których uczeń sam m oże podać cechy danego gatu n k u wysokiego. P rzydatny okazuje się także występujący na końcu przystępnie opracow any słowniczek term inów literackich, z którego korzystają nauczyciele i uczniowie.
3. Wyniki ankiety na temat recepcji gatunków wysokich
W celu uzyskania odpow iedzi n a tem at recepcji gatunków wysokich w śród m łodzieży gim nazjalnej przeprow adziliśm y b adanie ankietow e. Uczes-tniczyli w nim uczniow ie trzeciej klasy gimnazjum®. A nkieta zaw ierała
11 pytań (Załącznik 1). 73% badanych odpow iedziało, że spośród gatunków wysokich najbardziej lubi d ram at rom antyczny i bajkę; 67% w ybrało tragedię antyczną; 27% hym n; 20% pieśń, tren i balladę; 13% epopeję narodow ą; 7% epos hom erycki i sonet. 93% gim nazjalistów stw ierdziło, że częściowo um iałoby po d ać cechy gatunków literackich w ym ienionych w punkcie 1. Ostatecznie 13% ankietow anych podało cechy d ra m a tu rom antycznego, a 7% bajki i hym nu; 73% nie podało cech żadnego gatunku. 53% badanych odpow iedziało, że średnio lubi czytać pieśni Ja n a K ochanow skiego, 7 />, że lubi, a 40 % , że nie lubi czytać tych utw orów . 27% uczniów uzasadniło, dlaczego lubi czytać pieśni Ja n a K ochanow skiego: „są ciekawe, m ądre, interesujące, p o eta przedstaw ił w nich cząstkę swojej duszy .
N ajbardziej po d o b ały się uczniom następujące utw ory:
Rom eo i Julia (ten tytuł podało 73% uczniów ), A ntygona (60% ), Pan Tadeusz, Serce roście, O Królu Arturze... (33% ), Elegia o... (chłopcu polskim ) (20% ), Ody H oracego, Treny, Pieśń o Rolandzie (13% ), D ziady c l. II, Czapla, ryby i rak, H ym n [„S m utno m i, Boże”] (7% ).
s D la porów nania podręcznik dla klasy I M. N a g a j o w e j (Świat w słowach i obrazach.
Podręcznik do kształcenia literackiego i kulturowego dla klasy pierwszej gimnazjum, Warszawa
1999), zawiera wszystkie te utwory, których brakuje w książce W. Babińskiego, czyli fragmenty
Dziadów cz. II, Pana Tadeusza i Pieśni F. Karpińskiego.
6 Ankietę przeprowadzono wśród uczniów trzeciej klasy Publicznego Gimnazjum n r 27 w Łodzi.
27% b adanych uzasadniło w ybór Rom ea i Julii w następujący sposób: „m iłość jest pięknym uczuciem, lubię czytać o m iłości, piękny styl, niezwykłe losy b o h ateró w ” . 20% wybrało Antygonę, poniew aż jest: „ciekaw a, opow iada o starożytności, k ró tk a, tragiczna” . 7% Pana Tadeusza, bo „są rym y, jest zab aw n y ” ; rów nież 7% uczniów w ybrało opowieść O Królu A rturze..., gdyż „o p o w iad a o rycerzach” .
53% uczniów z balladam i A dam a M ickiewicza sp o tk ało się po raz pierwszy w szkole podstaw ow ej, 27% w gim nazjum , 20% zanim rozpoczęło nau k ę w szkole.
33% badanych lubi czytać bajki I. K rasickiego, bo „są hum orystyczne, zabaw ne, p o siad ają m o ra ł” , 47% - poniew aż są „zrozum iałe, ciekawe, interesujące” , 7% - gdyż są krótkie.
73% uczniów uw aża, że w poznaniu gatunku literackiego najbardziej p om aga im słowne wyjaśnienie nauczyciela; 47% - że n o ta tk a w zeszycie przedm iotow ym , a 7% — inform acja w słowniczku term inów literackich. 47 % sądzi, iż wiedza na tem at danego gatu n k u literackiego ułatw ia lepsze zrozum ienie utw oru, 47% , że częściowo, a 7% tw ierdzi, że nie pom aga.
N a podstaw ie wyników ankiety należy stwierdzić, że uczniowie rozpoznają nazwy gatunków wysokich. Najbliższy jest im d ra m a t rom antyczny, bajka, tragedia antyczna, hymn. M ają jednak trudności z podaniem cech poszczegól-nych gatunków literackich, np. d ra m a tu rom antycznego, bajki czy hym nu. L ubią czytać bajki Ignacego K rasickiego - 73% , n ato m iast pieśni Ja n a K ochanow skiego chętnie czyta tylko 7% , a 40% nie m a ochoty na czytanie utw orów poety.
U czniow ie klasy trzeciej gim nazjum zdecydow anie potw ierdzili, że wiedza n a tem at danego g atu n k u wysokiego ułatw ia lepsze zrozum ienie utw orów literackich. Zw rócili także uwagę na fakt, że najbardziej p o m aga im słowne w yjaśnienie nauczyciela na tem at poznanego gatu n k u literackiego i n o ta tk a w zeszycie przedm iotow ym . Z niektórym i utw oram i uczniow ie zetknęli się po raz pierwszy stosunkow o wcześnie, bo jeszcze przed pójściem do szkoły, np. z balladam i A d a m a M ickiewicza. Wiele utw orów b ard zo p o d o b a się m łodzieży, np. trag ed ia W. Szekspira, Romeo i Julia, A ntygona Sofoklesa, Pan Tadeusz A. M ickiewicza, opowieść O Królu Arturze... 60% uczniów p o trafiło dość dobrze uzasadnić w ybór najładniejszego utw o ru , podając jednocześnie także cechy gatunku.
M o żn a stwierdzić, że uczniowie m ają pew ne trudności w rozpoznaw aniu cech gatunków wysokich, choć d o b ó r utw orów literackich w om aw ianym program ie nauczania jest trafny i ułatw ia uczniom zrozum ienie cech g atu n -kowych. B adania potw ierdziły, że kształtow anie pojęć teoretycznoliterackich nie jest łatw e i w ym aga odpow iedniego wyjaśnienia oraz prezentacji przez nauczyciela.
Gatunki wysokie w gimanzjalnym nauczaniu języka polskiego 321
Załącznik 1. Ankieta dla uczniów trzeciej klasy gimnazjum na temat gatunków wysokich w literaturze
1. K tó re spośród podanych gatunków literackich lubisz najbardziej? P od-kreśl co najm niej trzy.
hym n, epos hom erycki, tragedia antyczna, sonet, b ajk a, d ra m a t ro m an -tyczny, pieśń, tren, epopeja narodow a, ballada
2. Czy um iałbyś podać cechy gatunków literackich, podkreślonych przez siebie w punkcie 1?
a) tak
b) częściowo c) nie
3. Czy m ógłbyś sform ułow ać cechy jednego z gatu n k ó w podkreślonych w punkcie 1?
4. Czy chętnie czytasz pieśni Ja n a K ochanow skiego? a) tak
b) średnio c) nie
5. Jeżeli tak , to k ró tk o uzasadnij, dlaczego?
6. N ajbardziej po d o b ały m i się takie utw ory, ja k (podkreśl co najmniej trzy):
Pan Tadeusz, Antygona, Treny, Pieśń o Rolandzie, Rom eo i Julia, Roman- tyczność, Serce roście, H ym n („S m utno m i, Boże” ), O Królu Arturze..., O dy H oracego, D ziady cz. II, Czapla, ryby i rak, Elegia o... (chłopcu polskim ).
7. U zasadnij k ró tk o w ybór utw oru zajm ującego pierw sze m iejsce w Twoim „ ra n k in g u ” .
8. Z balladam i A d am a M ickiewicza po raz pierwszy zetknąłem się: a) w do m u zanim poznałem je w szkole
b) w szkole podstaw ow ej c) w gim nazjum
d) w bibliotece
9. Lubię czytać bajki Ignacego K rasickiego, ponieważ:
10. W pozn an iu gatunku literackiego najbardziej p om aga m i (możesz p o d -kreślić więcej niż je d n ą odpowiedź):
a) przeczytanie inform acji w słowniczku term inów literackich b) słowne wyjaśnienie nauczyciela na lekcji
11. Czy wiedza na tem at danego gatu n k u literackiego u łatw ia Ci lepsze zrozum ienie utw oru?
a) tak
b) częściowo c) nie
Alina Wnuk
H O H E LITERA RISCH E FORM EN IM G YM N ASIA LPO LN ISCH U NTERRICH T (Zusammenfassug)
Die A bhandlung betrifft eine Aneignung von literarischen Form en unter den Schülern des Gymnasiums. Am Anfang des Textes erklärt der Verfasser der Begriff der hohen literarischen Form , seit den Altertumszeiten. D ann gibt er die Beispiele der hohen literarischen Form en im Gymnasialpolnischunterricht an sowie die Titeln der Werken, die diese Form en vorstellen. Weiter bespricht er die Ergebnisse einer Umfrage, die die Aneignung der hohen literarischen Form en betrifft. Die Umfrage wurde unter den Schülern der dritten Klasse des öffentlichen Gymnasiums N r 27 in Lodz durchgeführt. In der Zusammenfassung stellt er Schlußfolgerungen zum Them a der Aneignung von literarischen Form en, in Anlehnung an die Erfahrung des Polnischlehrers und die Ergebnisse der Umfrage.
