A C T A U N I V E R S l T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA BOTA NICA 2, 1984
Z y g m u n t W n u k
G E N T I A N A C I L I A T A L. W PAŚMIE PRZEDBORSKO-MALOGOSKIM
P raca zaw iera w y n ik i b a d a ń n ad rozm ieszczeniem g a tu n k u ch ro n io n eg o
G entiana ciliata w Paśm ie Przedborsko-M ologoskim .
O p isan e sta n o w isk a g o ry czk i o rzęsio n ej leżą na północ od u zn aw an ej g ra n ic y zasiąg u tego g atu n k u .
U W A G I OGÓLNE
Gentiana ciliata (fot. 1) m a o rzęsion e lub strz ę p ia ste łatk i korony,
silnie o d gięte w bok w czasie k w itnien ia. J e s t g atu n k iem c h a ra k te ry styczn ym dla su b a tla n ty c k o -su b m e d ite ra ń sk ic h m u raw k sero term icz- n y c h zachodniej części E uropy Ś rodkow ej, ro sn ący m na podłożu w a pienn y m ( S z a f e r 1972). W y stę p u je o n a rów nież w K aukazie i na Bliskim W schodzie ( W a l a s 1973). W południow ej Polsce je s t dość pospolita. W a l a s (1973) podaje, że znacznie liczniejsze są stano w isk a teg o g a tu n k u w K arp a ta c h niż na są sia d u ją c y c h w yżynach, stąd p ro wadzi p ółnocną g ran icę zasięgu ,,od D olnego Śląska przez Kielce, Lu blin i Zam ość".
N a północ od tej g ran icy (na obszarze w ojew ó dztw a częstochow skiego) w y stęp o w an ie gory czk i orzęsio nej no tow ali H e r e ź n i a k
(1954) i M o w s z o w i c z (1969 i 1978), n ato m iast geograficzne ro z m ieszczenie tego g a tu n k u na W y ż y n ie C zęstochow skiej p rzed staw ił
W n u k (1980a).
O b se rw a c je Gentiana ciliata p rzep ro w ad zał a u to r na obszarze P a sma Przedborsko-M ałogoskiego, stan o w iącego południow o-zachodnie m ezozoiczne obrzeżenie Gór Ś w iętokrzyskich, bardzo zróżnicow an ych pod w zględem budo w y geologicznej oraz b ę d ą cy c h zarazem niezw y kle uroczym i in te re su ją c y m z b o tan iczn ego p u n k tu w idzenia zakątkiem . Sam o Pasm o P rzedborsko-M ałogoskie zbudow ane je st zasadniczo z t a k ich skał jak: łupki, zlepieńce, piask o w ce i w apien ie. N a sk ałach ty ch
Fot. 1. C entiana ciliatia L. — g o ry czk a orzęsio n a
rozw in ęły się różn e gleby, w śró d k tó ry c h należy w ym ienić: g leb y su ro w e p o w stałe na rum o szach skalnych, gleby b ru n atn e , bielicow e, czarnoziem y n a lessach, ręd z in y ju ra jsk ie i kred ow e, m ad y oraz g le by b ag ienn e.
O b szern iejsze i szczegółow e inform acje n a tem at b u d ow y g eo lo gicznej, geom orfologii, gleb y i inn y ch elem entów środ ow iska p rz y ro d niczego Pasm a P rzedborsko-M ałogoskiego znajdzie czy teln ik w p rac y Z. W n u k a z 1976 r.
zwią-Rys. 1. R ozm ieszczenie G entiana ciliata na o b szarze P asm a P rzed b o rsk o -M ało g o sk ieg o D istrib u tio n of th e Gen tiana ciliata on th e a re a of P rzedbórz-M ałogoszcz R angę
zane są z rędzinam i oraz piaskam i n aw apiennym i, k tó ry c h m iąższość nie p rze k ra cz a 25 cm. N ajczęściej roślin a ta w y stę p u je na such y ch i sło n eczn y ch (południow ych i południow o-zachodnich) zboczach p o ro śn ię ty c h g atu n k am i k sero term iczn ym i. O b serw ow an o tu kw itn ące okazy jeszcze w listopadzie, a p o jed y n cze egzem plarze k w itły n aw et na p o czątk u grudnia, chociaż jak w iadom o zasadnicze k w itn ie n ie go-«■U
£>
ryczki orzqsionej p rzy p ad a na o k res od lipca do w rześnia. G atu nek ten m ożna znaleźć w z a ro ślach i w id n y ch b orach sosnow ych om aw ia n ego obszaru. W Paśm ie Przedborsko-M ałogoskim Gentiana ciliata ro śnie w to w arzy stw ie tak ich g atu n k ó w jak : A grim onia eupatoria, An-
thylis vulneraria, Arabia hirsuta, A v e n a s t i u m pubeścens, Briza media, Campanula rapunculoides, Carlina vulgaris, Centaurea rhenana, C. sca- biosa, C h ry s a n th e m u m leu ca nth em u m , Cichorium inlybus, Coronilla varia, Crataegus m ono g yn a , Dianthus carthusianorum, Euphorbia cy- parysias, Fragaria viridis, F. vesca, Galium veru m , G. v e rnu m , Linum
cath articum , Mc dicago íalcata, M e la m p y r u m arvense, O n ob ry c h is vi-
cielolia, Peucedanum cervaria, Polygala vulgaris, Primula oííicinalis, Prunus spinosa, Salvia pratensis, S. verticillata, Sanguisorba minor, Scabiosa ochroleuca, Silene inllata, Ranunculus bulbosus, R ham nus ca- tharctica, T h y m u s pulegioides, Turritis glabra, Veronica spicata, Viola hirta i inne.
W y k az g a tu n k ó w sporządzono w p o rzą d k u alfabetycznym , a ich n o m en k latu rą p odano w edług Roślin p olskich S z a f e r a (1967).
STA N O W ISK A W Y STĘPO W A N IA G E N T I A N A C IL IA T A
W n in iejszej p ra c y p rzed staw io n o stan o w isk a goryczki orzqsionej z ob szaru Pasm a Przedborsko-M ałogoskiego, k tó re stw ierdzo ne zostały w czasie badań tere n o w y c h w lata ch 1972— 1979. Z n ajd u ją się one p o za pó łno cną gran icą zasięg u i nie b y ły d o tychczas n o tow ane. Rozm ie szczenie stano w isk tej in te re su ją c e j ro śliny ch ronionej przed staw ia za łączona m apa (rys. 1) i o p isan y ch w edług k o lejno ści po d an ej n a m apie. G atun k i p odan e w rozdziale po p rzed n im nie p o w tarzan o przy om a w ianiu p oszczególnych stanow isk.
1. Gaj Policzko — nieliczne okazy go ryczki orzęsion ej stw ierdzono n a w zgórzu sąsiadu jący m z w sią i w pobliskich zaroślach, w k tó ry ch , poza g atu n k am i w ym ienionym i w yżej, w y stęp o w ały : A n th e m is tincto-
ria, Campanula trachelium, C. sibirica, Falcaría vulgaris, Sam bucus ebulus, S. racemosa, S e d u m m a x im u m i Seseli annuum.
2. Rączki — p o jed y n cze okazy znaleziono na w zgórzu sąsiadujący m z rez e rw a te m „Bukow a G óra" oraz w zaroślach śródpolny ch . W je d nym z tak ich zarośli Geritiana ciliata ro śnie w to w a rz y stw ie m. in. ta kich g a tu n k ó w jak: A n e m o n e silvestris, A n th e m is tinctoria, A llium
m on tanum . Campanula persiciíolia, C. sibirica, C erinthe minor, Falcaría vulgaris, H y p e ric u m m on tanum , Lilium m artagón, S am bucus ebulus, S. racemosa, S e d u m m axim um , Seseli annu um i V in c e to x ic u m oliicinale.
3. G óry Suche — nieliczn e o kazy sp o tk an o n a w zgórzu s ą sia d u ją cym z w sią oraz w zaroślach, gdzi© zn ajdow ałem tak ie ro ślin y jak:
Campanula persicilolia, C. sibiraca, C. trachelium, Falcaria vulgaris, Sam bucus ebulus, S. racemosa, S e d u m m a x im u m i Seseli annuum.
4. D obrom ierz — dość licznie ro śn ie g o ry cz k a orzęsio n a na w zgó rzach ju ra jsk ic h są sia d u ją c y c h z wsią, gdzie to w arzy szą jej m. in.:
A n th e m is linctoria, A lliu m m on tanum , A n e m o n e silvestris, A s te r amel- lus, Campanula glomerata, C. bononiensis, C. trachelium, C. sibirica, Cerinthe minor, Cerasus fruticosa, Falcaria vulgaris, Ligustrum vul- gare, S am b ucus ebulus, S. racemosa, S e d u m m a x im u m , S. sexangulare, Seseli annuum , V in c e to x ic u m olficinale oraz g atu n k i, k tó re w ym ienił
B ł a s z c z y k (1959) — Campanula persicilolia, Carlina acaulis, Cimi-
ciluga europaea, Euphorbia angulata, H y p e r ic u m m ontan um , Polygala comosa, S e m p e r v iv u m soboliferum, Silene otites, Triiolium alpestre, T. m o n ta n u m i T. rubens. O b ie k t ten ze w zględu na duże w alo ry p rz y
ro dnicze p o stan ow io n o ob jąć o ch ro n ą re z e rw a to w ą ( W n u k 1980). 5. S tara W ieś — nieliczne okazy G entiana ciliala stw ierdzo n o na w zgórzu są siad u jący m z w sią o raz sp o rad y czn ie w zaroślach, gdzie to w arzyszą jej m. in.: A n th e m is tinctoria, Cam panula sibirica, C. trache
lium, C erinthe minor, Cimiciluga europaea, Falcaria vulgaris, H y p e ricum m on tanum , S am bucus ebulus, S. racemosa, S e d u m m a x im u m , S. sexangulare, Silene otites, Seseli annuum , Triiolium alpestre, T. ru bens i V in c e to x ic u m oilicinale.
6. O leszno — dość licznie n a w zgórzu za w sią jad ą c szosą w k ie ru n k u K ońskich. G oryczka orzgsiona ro śn ie tu razem m. in. z: A n e
m o ne silvestris, A n th e m is linctoria, Betonica oiiicinalis, Carlina acau lis, Campanula sibirica, C. trachelium, C erinthe minor, H y p e ric u m mon- tanum, Falcaria vulgaris, S e d u m sexangulare o raz ro ślin y p od ane stąd
przez B ł a s z c z y k a (1959) — Cimiciluga europaea, S e d u m m a x i
m um , S e m p e r v iv u m soboliterum, T h y m u s austriacus i V in c e to x ic u m oilicinale. W zgórze to n ależało b y uznać za pom nik przy ro d y .
7. W o la S w idzińska — nieliczn e o k azy stw ierdzono n a w zgórzu są siad u jący m z w sią i w zaroślach. Gentiana ciliata ro sła tu w sąsiedz tw ie m. in. tak ic h g a tu n k ó w jak : A n th e m is tinctoria, Campanula sibiri-
ca, C. trachelium, C erinthe minor, Falcaria vulgaris, H y p e r ic u m m o n tanum, Sam bucus ebulus, S. racemosa, V in c e to x ic u m oiiicinale, Seseli a n nu um oraz g a tu n k i podane przez B ł a s z c z y k a (1959): A s p le n iu m trichomanes, A n e m o n e silvestris, Campanula persicifolia, Euphorbia an- gulala, Cimicifuga europaea, Prunella grandillora, S e m p e r v iv u m soboli ferum i T hesiu m linophyllon. W zg ó rze to na k tó ry m ro sn ą w y żej w y
8. K rasocin — nieliczn e o kazy stw ierd zon o na w zgórzu obok n ie czynn eg o w ia tra k a oraz sp o rad y cznie w zaroślach. G oryczka w y stę p o w ała tu w to w a rz y stw ie m. in.: Campanula sibirica, Falcaria vulgaris,
Rosa coriifolia, Sa m bucus ebulus, S. racemosa, Se d u m m a x im u m i Sese- li annuum.
9. G ruszczyn — Gentiana ciliata ro śn ie tu na w zgórzu sąsiad u jący m z w sią i w' z a ro ślach w śród: Berberis vulgaris, Campanula persiciiolia,
C. sibirica, Falcaria vulgaris, H y p e ric u m m ontanum , Sam bucus ebulus, S. racemosa, Se d u m m axim u m , Seseli a n nu um i innych p o d an y ch przez
B ł a s z c z y k a (1959) — A lliu m m ontanum , Campanula glomerata,
Cotorieaster melanocarpa, Inula salicina, Laserpitium latilolium i Vin- c e to x ic u m officinale.
10. Bukow a G óra — po jed y n cze okazy sp o tkan o n a w zgó rzach są sia d u ją cy c h z kam ieniołom em o raz w zaroślach, gdzie g o ry czk a w y stę pow ała z: A n th e m is tinctoria, Campanula sibirica, Falcaria vulgaris,
S am bu cus ebu lus, S. racemosa, Seseli a n n uu m i V in c e to x ic u m officinale.
11. C ieśle — nieliczne okazy stw ierd zon o na w zgórzach s ą sia d u ją cych z w sią oraz w zaro ślach . Gentiana ciliata ro sła tu w to w arzy stw ie m. in. tak ic h tak so n ó w jak : A n e m o n e silvestris, A n th e m is tinctoria,
Campanula persiciiolia, C. trachelium, C. sibirica, Carlina acaulis, Ce- rinthe minor, Falcaria vulgaris, H y p e ric u m m ontanum , Ligustrum v u l gare, S am bucus ebulus, S. racemosa, Se d u m m axim um , Seseli annuum, Silene otites, Trifolium alpestre, T. rubens i V in c e to x ic u m officinale.
12 G óra K ościółek — po jed y n cze okazy go ryczki o rzęsio n ej sp o t k ano na w zgórzu z roślinn o ścią k se ro te rm ic z n ą m u raw o w ą i zarosło w ą razem z takim i roślinam i jak: A n e m o n e silvestris, A n th e m is tinctoria,
Cerinthe minor, Falcaria vulgaris, H y p ericu m m ontanum , Sam bucus e b u lus, S. racemosa, Sedum m axim u m , S. sexangulare, Seseli annuum , Silene otites, Trifolium alpestre, T. rubens i V in c e to x ic u m olticinale.
13. Leśnica — Gentiana ciliata ro śn ie tu na G órze Spinkow ej m. in. razem z takim i roślinam i jak: A n e m o n e silvestris A n th e m is tinctoria,
Campanula persiciiolia, C. sibirica, Cerinthe minor, Cimicifuga euro- paea, Cotoneaster integerrima, Crataegus curvisepala, C. calycina, Fal caria vulgaris, H y p ericum m o n ta n u m , Rubus cordifolius, Sam bucus e b u lus, S. racemosa, Seseli an nu u m i V in c e to x ic u m officinale.
14. M ałogoszcz — nieliczne okazy stw ierdzono n a w zgórzu są sia d u jący m z cem entow nią M ałogoszcz zarów no w siedliskach m uro w anych , jak i w zaroślach w to w arzystw ie m. in. tak ich ro ślin jak : A n th e m is
tinctoria, Campanula persiciiolia, C. sibirica, C. trachelium, Carlina acaulis, Cotoneaster integerrima, Cerinthe minor, S am bucus ebulus, S. racemosa, Seseli annuum oraz g a tu n k ó w p o d an y ch przez B ł a s
z-c z y k a (1959) — A lliu m m on ta n u m , A sp lén iu m rula-muraria, A. tri-
chomanes, Campanula glomerata, S e m p e r v iv u m sobolileium , Sedum m a xim u m , Trifolium m on ta n u m i T hesiu m linophyllon.
15. B ocheniec — sp o rady czn ie w borze sosnow ym i w zaroślach w to w arzy stw ie m. in. tak ich g a tu n k ó w jak : A lliu m m ontanum , A s
plénium trichomanes, A. rula-muraria, Campanula persicifolia, C. sibi- rica, C. tiachelium , Cerasus fruticosa, Crataegus calycina, C. curvise- pala, C erinthe minor, Falcaria vulgaris, H ypericum m ontanum , Rubus cordilolius, R. villicaulis, Sam bucas ebulus, S. racemosa, S e m p e r v iv u m soboliferum, Sed u m m axim um , S. sexangulare, Trifolium alpestre, T. m ontanum , T. rubens i V in c e to x ic u m officinale. O biekt ten w chodzi
w skład g rzęd y sk aln ej Bocheńca, o p a d a ją c ej strom o k u dolinie W ie rn e j Rzeki (Łośnej). W g ó rn y ch p a rtia c h te j g rzęd y w y stę p u je las sosnow o- -dębow y z dom ieszką lipy szero k olistn ej, w d o lny ch such y bór sosnow y z Dianthus caesius na szczycie C zubatki. P lanow any jest tu rez e rw a t p rzy ro d y (C z u b i ń s k i i in. 1977).
16. K arsznice — nielicznie na w zgó rzach k se ro te rm ic z n y c h oraz w zaroślach, gdzie g o ry czk a orzęsion a w y stę p o w a ła w to w arzy stw ie m. in. tak ich roślin jak : A n e m o n e silvestris, A n th é m is tinctoria, A ster
amellus, Campanula persicifolia, C. sibirica, C. trachelium, Carlina aca- ulis, Cerinthe minor, Cimicifuga europaea, Falcaria vulgaris, H yp ericu m m on tanum , Sam bucus ebulus, S. racemosa, S e d u m m axim u m , S. sex- angulare, Silene otites, Seseli annuum, Trifolium alpestre, T. rubens
i V in c e to x ic u m officinale. W zgórze to w inn o być uznane za pom nik przy ro d y .
U W A G I K O Ń CO W E
S tanow iska go ry czki o rzęsion ej w Paśm ie Przedborsko-M ałogoskim zw iązane są ściśle z utw oram i w apiennym i, gdzie g a tu n e k ten m a o d p o w ied n ie w aru n ki edaficzne. N a analogicznym podłożu nie stw ierdzono jej w n a stę p u ją c y c h m iejscow ościach: Przedbórz, M iejskie Pola, J e żowiec, S tanow iska, K luczew sko, Rogalów, Sw idno i Skorków . N ależy przypuszczać, że pow odem tego b y ła in te n sy w n a e k sp lo a tac ja w ap ie nia w ty ch m iejscow o ściach oraz p e n e tra c ja ludności.
Z istn ieją cy c h szesnastu stan o w isk n a jb a rd zie j zagrożone są w M a łogoszczy, B ukow ej Górze, w D obrom ierzu i w Leśnicy, ze w zględu na zaznaczającą się in te n sy w n ą e k sp lo a ta c ję sk ały w ap iennej na w apno o raz cem ent. Poniew aż p odane stan o w iska położone są poza linią z a sięgu Gentiana ciliata, należało b y linię tę p rzesu n ąć na p ó łno cny za chód.
P rag nę serd ecznie podziękow ać d r J. Z ielińskiem u z PA N w K órn i ku za spraw d zen ie i o zn aczenie n iek tó ry ch drzew i krzew ów .
PIŚM IEN N ICTW O
B ł a s z c z y k H., 1959, Flora p o w ia tu w lo s z c z o w s k ie g o , Fragm . Flor. G eobot., 5 (1): 47— 96. C z u b i ń s k i Z., G a w ł o w s k a J., Z a b i e r o w s k i K., 1977, R e z e r w a ty p r z y r o d y w Polsce, W a rsz a w a —K raków . H e r e ź n i a k J., 1965, W y s t ę p o w a n i e dziewięćsiła b e z l o d y g o w e g o w okolicach C z ę s t o c h o w y , C hrońm y Przyr. O jcz., 4: 44—46. M e d w e c k a - K o r n a ś A., I C o r n a ś J., P a w ł o w s k i B., Z a r z y c k i K., 1972,
Przegląd w a ż n ie j s z y c h z e s p o łó w roślinnych Polski, [w:] Szata roślinna Polski,
t. 1, red. S z a f e r W. , Z a r z y c k i K., W arszaw a, 279— 481.
M o w s z o w i c z J., 1969, O w y s t ę p o w a n i u g o r y c z k i o rzęsio nej w pow iecie c z ę s to
ch o w s k im , C hro ń m y Przyr. O jcz., 2: 62—63.
M o w s z o w i c z J., 1978, C o n sp ectu s llorae M edianae (plantae vasculares). Przegląd
flo r y Polski Ś r o d k o w e j (rośliny naczyn io w e), Łódź, 10— 380.
S z a f e r W. , K u l c z y ń s k i S., P a w ł o w s k i B., 1967, Rośliny pols kie , W a rs z a w a, 1020.
W a l a s J., 1973, A tla s roślin chron io n ych , W arszaw a, 5— 189.
W n u k Z., 1976, Zbio rowiska c h w a s tó w s e g e t a ln y c h Pasma P rzedborsko-M alogoskie-
go i p r z y le g ły c h te renów, cz. 1, Z bio rowiska upraw o k o p o w y c h , Zosz. N auk. UŁ,
14; 85— 122.
W n u k Z., 1980, P la n o w a n y re z e rw a t s t e p o w y w Dobromierzu k o lo Przedborza, (mpis).
W n u k Z., 1980 a, G o ry c zk a orz ęsiona — G entiana ciliata L. na W y ż y n i e C zęsto
ch o w s k ie j , (mpis).
In s ty tu t B io lo g ii Ś r o d o w is k o w e j UŁ Z a k ła d B o ta n ik i
Z y g m u n t W n u k
G E N T I A N A C I L I A T A L. IN PRZEDBORZ-MALOGOSZCZ RANGE
In 1972— 1979 p erio d the in v e s tig a tio n s on th e d istrib u tio n of Gentiana ciliata in P rzedborz-M alogoszcz R ange w e re c a rrie d out. Its o c c u rren ce is illu s tra te d in fig. 1. In th e c o u rse of th e se o b se rv a tio n s n ew p lace s w ith Gentiana ciliata, unk n o w n till now , w ere found. A ll th ese places occur b e y a n d the n o rth e rn lim it of G entiana
ciliata.
In P rzedborz-M alogoszcz R ange th e Gentiana ciliata grow s on c a lc a re a c e s ren- dzinas an d san d s th e th ick n ess of w hich does n o t e x ceed 25 cm, o v erly in g lim estones.
3 m M y n r Uhi/k
G E N T I A N A C IL IA T A L. (TOPEMABKA)
r n iu E f lB O P C K G - M A .n o r o c K o r i nojiocE
I l c w i e / i o n a m i n p a 3 M e m e m i a G entiana ciliata b n m e . ’i ß o p c K O - M a .n o r o c K o f i n o . i o c e n p o n o / i i u i i i c b b 1 9 7 2 — 1 9 7 9 r o a a x . P a a M e m e i m c s m r o B n a a , , i o c e r o B p e M c m i n e » 3 B e c T H b ie , M J M io c T p n p y e T p u c . I.
OnncaHHbie MecTOHaxowÄeHHH jiew aT 3a ceBepiiofi rpainm efi BbicTynaHHH G entiana ciliata. ripopacTaHHe pecuHTMaroft ropeqaBKi! b IliucnßopcK o-M a.norocK oii no.ioce cbh- 3aHo c Ha/uraieM iiaBecTKOßbix peHA3HH h pacnojiojK em ibix Ha hhx necKOB, m iiiu m ia Kotopbix ne iipeBbimaeT 25 cm.
