Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych Polsce w latach 90.

Pełen tekst

(1)Bogumiła. Szopa. Katedra MakroekonomII. Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych w Polsce wIatach 90. l. Wprowadzenie Podstawowym celem właściwie każdej działalności jest uzyskanie dochodu. wymaga jednak fakt, że pomiar dochodów rolniczych jest jednym z najtrudniejszych działów nie tylko statystyki rolnej, ale i ogólnej. Dane dotyczące rolnictwa indywidualnego w Polsce w znacznym stopniu oparte są na szacunkach, co należy mieć na uwadze, dokonując ich analiz. Uzyskanie wiarygodnych i porównywalnych informacji o dochodach osobistych rodzin rolniczych jest utrudnione ze względu na rodzinną formę gospodarowania, znaczne rozdrobnienie gospodarstw i brak dokumentacji rachunkowej. Liczba gospodarstw prowadzących rachunkowość rolniczą badanych przez IERiGŻ jest niewielka (w 1998 r. ok. 2% gospodarstw ogółem) i nie jest to grupa reprezentatywna. Główne źródło informacji o warunkach bytu ludności rolniczej stanowią prowadzone od wielu lat przez GUS reprezentacyjne badania budżetów gospodarstw domowych. Sukcesywnie dokonywane zmiany metodologii pozyskiwania i opracowywania danych znacznie utrudniają jednak porównywanie, przede wszystkim w dłuższym okresie'. Podkreślenia. I Np. w 19931'. wprowadzono nową Illctod!t losowania próby. rozszerzajIle ją równocześnie na dodatkowe grupy gospodarstw, zmieniono system rejestracji zapisów z rotacji kwartalnej na l11ic~ sityczllą. zaprzestano notowania niektórych inFormacji, zastępując je innymi. wprowadzono nową kategoryzację dochodów. Zmiany były tak dużc, że na ogól unika się zestawiania wyników llZyw skiwanych po 1993 r. z tymi, które otrzymywano wcześniej, Trudno jednak całkowicie odstąpić od wszelkich porównań, ale należy mieć na uwadze, że ich wyniki niewljtpliwic obarczone są sporym blędcm..

(2) Szopa. Dodatkowo rozbudowana definicja gospodarstwa rolnego, stosowana przez GUS', zniekształca obraz rolnictwa polskiego na tle rolnictwa UE i problem ten nabiera coraz większego znaczenia. Brak rozróżnienia na gospodarstwa towarowe i nietowarowe wplywa niekorzystnie na ocenę wyników ekonomicznych w rolnictwie, co nie jest też obojętne dla problematyki dochodów. W 1999 r.ludność Polski Iiczyla 38, 654 mln, z czego 38,2% (14,760 mln) mieszkalo na wsi'. Ludność wiejska jest grupą bardzo zróżnicowaną, glównie ze względu na cechy zawodowe oraz poziom i strukturę dochodów. Przykladowo przez J. Wilkina wymieniane są "w ramach ludności wiejskiej trzy grupy: rolnicy-farmerzy, wielozawodowa ludność chlopska, wiejska ludność bezrolna'" . Wedlug ostatniego spisu powszechnego w 1996 r. bylo w Polsce prawie 3,1 mln gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, z czego 66 ,7% (ponad 2 mln) stanowily indywidualne gospodarstwa rolne, 32,8% (l mln) parcele o powierzchni do I ha, a pozostale 0,5% (ponad 17 tys.) to gospodarstwa domowe wlaścicieli zwierząt. Spośród ogólu gospodarstw najwięcej (prawie 57%) produkowało wyłącznie łub głównie na potrzeby własne, znacznie mniej (ok. 36%) stanowiły gospodarstwa towarowe produkujące głównie na rynek, natomiast ponad 7% nie prowadziło żadnej produkcji ' . W ramach ogółu gospodarstw można w zasadzie wyodrębnić dwie podstawowe grupy: pierwszą o powierzchni do 5 ha, co stanowi 70% gospodarstw, oraz drugą o obszarze powyżej 5 ha (30%). Ludność pierwszej grupy głównie mieszka na wsi, gospodarując jedynie w celu uzyskania produktów żywnościo wych dła własnych potrzeb i korzystając z innych źródeł dochodów. Rodziny te są w stanie przetrwać dopóty, dopóki nie znajdzie się dla nich inne miejsce pracy łub źródło utrzymania, co zrozumiale gdyż na 1 zł nakładów przypada w ich wypadku 1,3 zł efektu głobalnego'. W gospodarstwach drugiej grupy (obejmujących 78% użytków rolnych) 80% produkcji przeznacza się na rynek, natomiast 20% zużywa w gospodarstwie. W tej grupie efektywność nakładu jest znacznie wyższa, gdyż w 1996 r. na I zł nakladu przypadalo l ,9 zł globalnej produkcji.. 2. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2000, s. 172.. 3/billcm, s. 95. 4 J. WilkiJl, Problematyka roll/iclwa i obszarów wiejskich, EU-Monitoring III, Warszawa 1999. s.I-2 . .5 Por.: Powszec/wy spis mlllY. ~lYbra"e elemcllfy sytllllcji ekollolllicVlej go.\'podarslw I'olllych i iell zamierzel/ia na przys z lo,{:ć, GUS, Warszawa 1997. (, S. Malccki-Tcpichl, Syt//acja ckol/omicZ/llI gospodarstw indywidua/llycll, "Windomości SI"ySlyczne" 2000, nr 2, s. 41 ..

(3) Zmiany sytuacji dochodowej gospodarsllV rollliczych w Polsce .... I. 2. Ogólne uwarunkowania I kierunki zmian dochodów W realnych procesach podziału dochodów w gospodarce polskiej do łat 80. i raczej powolna ewolucja, a nie zmiany zasadnicze'. Waga podstawowych elementów składowych mechanizmu podziału nie ulegala istotnym przesunięciom, ani w ukladzie podmiotowym, ani w przekroju wykorzystywanych w nim instrumentów. Utrzymywala się dominująca rola mechanizmu kształtowania dochodów pierwotnych przez centrum, przy znikomym wręcz udziale bezpośrednich podatków od ludności. Wraz z upływem czasu powoli rosło znaczenie redystrybucji poprzez mechanizm świadczeń społecz nych oraz cenowy, by gwałtownie dać znać o sobie wraz z kryzysem lat 80. Wprowadzone wówczas zmiany w połityce dochodowej - w ramach wdrażanej od 1982 r. reformy gospodarczej, łącznie z kolejnymi modyfikacjami w najmniejszym stopniu nie wpłynęły na nią pozytywnie'. Wręcz przeciwnie, postępującemu rozregulowaniu całego mechanizmu społeczno-gospodarczego towarzyszył (a nawet sprzyjał) proces dekompozycji systemu wynagrodzell, nie przypadkiem określany mianem "krytycznego ogniwa"'. Spotęgowanie w nim egałitarnych tendencji, wzrost obciążenia dochodów składnikami socjalnymi, nasilający się rozziew między dochodami a wynikami produkcyjnymi oznaczało w gruncie rzeczy ulIwalanie się dotychczasowego modełu polityki dochodowej, lecz w sytuacji państwa niezdolnego już do jego wdrażania i panowania nad całością. Mimo dominującego wówczas nastawienia decentralizacyjnego u podstaw wzmożonej interwencji państwa w relacje dochodowe - uważane za nieprawidłowe - leżało głównie dążenie do utrzymania pokoju społecznego, unikanie napięć na tle różnic ocenianych coraz częściej jako niesprawiedliwe. Podstawowe ramy dla decyzji i procesów podziałowych tworzą makroproporcje gospodarcze (głównie relacje w podziałe produktu narodowego na część konsumowam) i oszczędzaną) . Ogólnie biorąc, mahoproporcje w Polsce w latach 1950-1989 ocenić można jako niekorzystne'O, czego rezultatem były przede wszystkim nasilające się z czasem dysproporcje, doprowadzające do hyzysów dominowała ciągłość. społeczno-gospodarczych (1956,1970-1971, 1979-1980,1989-1990). Rozpatrując ten problem w dłuższym okresie, można zauważyć, że załama niom strategii w~rostowej towm'zyszyła z reguły spadkowa tendencja akumulacji (osiągającej normalnie, zgodnie z zalożeniami, stosunkowo wysoki poziom), co. wskazuje, że pełniła ona rolę swego rodzaju amortyzatora zdarzeń.. 1 Szerzej m,in.: B. Szopa, Pot/ział dochodów (/ poziom iycia ludllo,{:ci (I/a przykfadzic Polski), Zeszyty Nuukowe, Seria specjalna: Monografie nr 122, AE w Krakowie, Kraków 1994. Ił M, Socha, U. S7.tandcrska, Polityka clocJwdólV pierlVotllyc:h ll/d/lo.i:ci. Potrzeba zmian [w:]. Człowiek,. gospodarka. reforma, Warszawa 1989, s. 352-354; Raport o placach \I' gospodarce /lspo/eclII;o/lej IV latach 1982-/989. "Studia i Materiały" IPiSS. Warszawa 1990, z. 2. 9 J. Mujżcl, KrytycZ/lc ogl/iwo, "Życic Gospodarcze" 1987. nr 49. 111 Por. m.in.: G. Kołodko, Cele rozlI'oju fi lI1okropmporcje gO.\1}(ularcze, Wars711wa 1986. s. 80-81..

(4) Bogumila Szopa. Mimo ewidentnego braku trwałej regulacji dostosowań systemu podziału do zmiennej koniunktury gospodarczej (oraz ściślejszego związku między nimi)", konsekwencje tego znalazly pewne odzwierciedlenie w płaszczyźnie dochodów ludności. Koncentrując się na globalnym ich ujęciu i wykorzystując przeciętny poziom dochodów, można wskazać na dość istotne zmiany,jakie dokonały się w okresie 1970-1989 (zakres czasowy analizy ograniczony dostępnością danych), tak w ich strukturze, jak i dynamice, co obruwją tabele 1 i 2. Uwagę zwraca przede wszystkim spadek udzialu wynagrodzeń z 58,1 % do 46,2% oraz dochodów z pracy w rolnictwie prywatnym, odpowiednio z 21, 5% do 13,5% (z pewnymi wahaniami). Wyraźnemu zwiększeniu uległ natomiast odsetek dochodów z pieniężnych świadczeń społecznych z 8,8% do 15,7% oraz pozostałych z 11,7% do 24,6, w ramach których mieszczą się rosnące dochody z pracy w sektorze prywatnym poza rolnictwem, co można potraktować jako pewien symptom zmian zapoczątkowanych w zasadzie w drugiej pol. lat 80., a dotyczących zwiększenia swobody w podejmowaniu dzialałności gospodarczej przez podmioty prywatne. Zmiany w strukturze dochodów nastąpiły glównie pod wpływem zróżnico wanej dynamiki wzrostu poszczegółnych ich rodzajów. W porównaniu z 1960 f. dochody osobiste ogółem stanowiły w 1988 r. prawie 350% (a w przeliczeniu na l mieszkańca 270%), w tym wynagrodzenia ok. 300%, dochody z pracy w rolnictwie prywatnym jedynie 144%, natomiast świadczenia społeczne ponad 800% (pOf. tabela 2). Jakjuż sygnalizowano, analizy długotrwałych trendów w kształtowaniu się podstawowych proporcji podziału dochodów wskazują na znaczną trwałość i inercję struktur; społeczna struktura podziału w Polsce miała cechy trwałe" przynajmniej od początku lat 60. Pozycja poszczególnych grup społecznych względem siebie w krótszych okresach ulegała większym bądź mniejszym zmianom, w dluższym czasie oscylując jednak wokół pewnych proporcji "modelowych". Tak więc zmiany krótkookresowe z reguły niwelowały się wzajemnie i nie były przesłanką jakościowo nowych zjawisk w mechanizmie podziału. Relacje płacowo-dochodowe, jakie ukształtowały się na początku lat 80.a zwłaszcza dysproporcje płacowe - stały się przedmiotem ostrej krytyki i niezadowolenia społecznego, czemu sprzyjało przede wszystkim narastanie rozpię tości. Społeczny odbiór mechanizmu podziału jest bowiem wynikiem nie tyle tendencji przeciętnych, co rozkładu tempa zmian zachodzących w indywidualnyc.h gospodarstwach domowych. Rozklad ten kształtuje się w każdych warunkach ekonomicznych pod wpływem działania dwóch grup czynników: 11 Zgodnie z powszechną opinią przy uzależnieniu z1uwdnicnia i poziomu dochodu od decyzji cClltrolnych "następuje zerwanie związku: zatrudnienie - wydajllll praca - poziom dochodu z pracy", S. Dulski System podmiotowy gospodarki, Cellfralillu.jll - decentralizacja. Warszawa 1986. s. 53. 12 L. Beskid, EkollomicZllY i spo/ecZIIY wymiar przemialI wa/'llllkó\II iycia \II la/lici, 1980-1985 [w:) WamI/ki i sposób życia - zachowania przystosowawcze \II kryzysie, pod. rcd. L. Beskid, War~ szawa t989, t. 3, s. 36. I.

(5) ludności. Tabela l. Struktura realnych dochodów osobistych Rodzaj dochodów Ogółem. ~. w latach 1970-1989 (w %). S'. 1970. 1975. 1980. 1982. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 100,0. 100,0. 100.0. 100.0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100.0. ~. §. ~:. w tym:. - wynagrodzenia - świadczenia społeczne. 58.1. 61,3. 57.0. 48,9. 47,7. 48,7. 46,6. 46,3. 46,2. 8,8. 9,5. 11,6. 17,5. 15,2. 15,6. 15,7. 15,4. 15,7. 21,5 11 ,7. 16,5 12,3. 15,2. 17,8 15,8. 13,7 23.4. 13,1 22,6. 11 ,6 26,1. 12,7 25,6. 13,5 24,6. pieniężne. - dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego -. ą. pozostałe. 16,2 -. -. Uwaga: dochody realne w okresie 1970- 1982 w cenach s tałyc h z 1982 L, 1985-1 989 w cenach z 1984 r. Źródło: Mówią liczby. GUS, Warszawa 1988. s. 86 oraz obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznyc h.. g.. "g"-. '". ,." ~.. ~c. !}. .... ~. Tabela 2. Dynamika real nych dochodów osobistych Rodzaj dochodów. 1970. 1980. ". ~. ludności. 1982. 1986. I. ~. 1988. 1961-1970. 1971-1 980. I 1981-1988. średnioroczne. 1960 = 100. 1981-1982. 1983-1988. ~".. "~~. tempo wzrostu w %. Ogółem. 160,5. 308,8. 266,2. 303,2. 349 ,9. 4,8. 6,8. 1,9. -7,2. 4,8. w tym: - wynagrodzenia - świ adczenia społeczne. l70.2. 327,2. 241,8. 272,2. 298,4. 5,5. 6,7. -0,4. -13.9. 3.7. 191,9. 521,0. 674,7. 705,2. 802,3. 6,7. 10,5. 5,7. 13,8. 3,8. pieniężne. - dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego. Na l. mieszkańca. Żródlo: jak do labeli l .. 113,7. 151.2. 152,6. 128,9. 143,9. 1,3. 2,9. 0,3. 0,5. -OJ. 145,9. 256,9. 2l7,3. 239,6. 273,3. 3,9. 5,8. 1,1. -0,8. 4,0. !". Ot 10. I. <. .'. ,. ';. •. -... -....;:,.

(6) Bogumila. - zewnętrznych wzgłędem gospodarstwa , a więc mechani zmu podziału i zasad jego funkcjonowania, - wewnętrznych, do których w krótkich okresach należą głównie zmiany wskaźnika aktywności zawodowej członków gospodarstwa. Specyfika łat 80., a zwłaszcza pierwszej ich połowy, przejawiała się głównie w działaniu czynników zewnętrznych (zamierzone i żyw iołowe różnice w poziomie otrzymywanych dochodów osobistych, wysoka dynamika kosztów utrzymania przy nasilającym się trendzie inflacyjnym) i zróżnicowanym ich odd ziaływaniu względem podstawowych grup spolecznych. Niemniej jednak wpływ determinant zewnętrznych na sytuację ekonomiczną gospodarstw przebiegal przez swoisty filtr czynników wewnętrznych. Te ostatnie stały się w tym okresie ważnym amortyzatorem bądż generatorem obniżki dochodów, a w konsekwencji poziomu życia.. 3. Zmiany sytuacJI dochodoweJ gospodarstw rolniczych Na dochód osobisty rolników wplywa przede wszystkim dochód z gospodarstwa rolnego, czyli z prowadzonej przez nie działałności o charakterze rolniczej. Ogólnie dochód ten determinowany jest przez rozmiar produkcji i ponoszone na nią nakłady oraz relacje cenowe. Wraz z upływem czasu relacje te zmieniały się w następstwie nowych zjawisk i mechanizmów, głównie podejmowania pracy zarobkowej poza gospodarstwem przez członków rodzin rolniczych, z uwagi na objęcie rolników rozbudowującym się systemem świad czeń społecznych, jak też pojawiające się dochody z tytułu własności oraz kapitałowe i inne. Pierwsze dwa z wymienionych czynników o podstawowym znaczeniu skorelowane są ściśle z prowadzoną polityką makroekonomiczną, a świadczeń społecznych dotyczy też aspekt polityczny. Wzmagająca się rola powyższych determinant w kształtowaniu dochodów gospodarstw rołniczych w Polsce odnosi się do minionych kilku dziesięciołeci, ale ich wpływ zaznaczył się ze szczególną siłą w lutach 90. w warunkach transformacji. Wówczas to w dużym stopniu spowołniona została migracja ludności ze wsi do miast, a równocześnie praca zarobkowa poza gospodarstwem zaczęła podlegać regułom mechanizmu rynkowego. Towarzyszący temu proces rozbudowywania świadczeń socjalnych wiązał się z nasileniem transferów na rzecz gospodarstw rolniczych. Jak opiniują znawcy problematyki: "Te dynamiczne zmiany w konfrontacji z blokadami nało żo nymi na rozwój rolnictwa oraz transferami wartości dodanej z rolnictwa do innych sektorów poprzez mechanizm cen musiały doprowadzić do wydatnego wzrostu znaczenia dochodów innych aniżeli z działalności rolniczej w ogólnych dochodach (dochodach osobistych) gospodarstw domowych rolników"". Wyraźnie obrazuje to zmie13 J.S. Zegar. M. Gmda, Relacje dochodów !Jul!w,(:ci chlopskiej i pozarolniczej. Wskaźnik paryrelll dochodów, IERiOZ. Warszawa 2000, s. 30..

(7) Zmiany sytllacji dochodowej gospodarstw rolniczych. IV. Polsce .... I. niająca się struktura dochodów ludności rolniczej według źródeł, a obszerny materiał informacyjny między innymi na ten temat dostarczył przeprowadzony. w 1996 r. powszechny spis rolny. Pierwszy rok transformacji oznaczał spadek realnych dochodów osobistych w wysokości ok. 15%14. Ta istotna obniżka poziomu dochodów w początko wym okresie przekształceń nie rozkładała się równomiernie. Według GUS dochody realne zmniejszyły się w 1991 r. w porównaniu z 1989 r. do poziomu 56% w rodzinach chłopskich, do 65% w pracowniczo-chłopskich, do 75% w pracowniczych i do 94% w gospodarstwach emerytów i rencistów". Dane te dowodzą, że największe koszty transformacji ponieśli chłopi i chociaż w 1992 r. ta spadkowa tendencja dotycząca ich dochodów została zahamowana (wzrost o 14%), to stanowiły one wówczas zaledwie 58% poziomu z 1985 r. (tabela 3). Po 1989 r. znacznemu pogorszeniu ulegla sytuacja dochodowa aż 3/4 gospodarstw chłopskich "'. Podkreślić należy, że w 1992 r. ujawniła się siła popytowych powiązań rolnictwa z gospodarką narodową. W latach poprzednich (1990 i 1991) rolnictwo dość skutecznie amortyzowało wstrząsy wywoływane szybkim wprowadzaniem reguł rynkowych; mimo pogarszającej się koniunktury amortyzowało kryzys dzięki swej zdolności podtrzymywania produkcji oraz poprzez swoistą redystrybucję dochodów na rzecz innych działów. Rok 1992 okazał się punktem krytycznym w tym sensie, że po kilku latach dostosowań zamknęła się pętla sprzężeń zwrotnych, ponieważ rolnictwo zaczęło tracić swoją zdolność łago dzenia wstrząsów". Wskaźnik nożyc cen na niekorzyść rolnictwa (w 1991 l'. wskaźnik ten wynosil74,8) zapoczątkował taki spadek dochodów rolników, że zmniejszyła się ich chłonność na produkty przemysłu. Ponadto wyłączenie dużej części potencjału wytwórczego i "kurczenie się" gospodarki wywołało. 14 Różne źródła danych, różnorodne metody ich pozyskiwania oznaczają trudności w ich porów nywaniu. Ogólny spadek bieżących dochodów realnych w 1990 r. szacowano nawet na 1/3, w tym prlcciętnych plac o 25,1 %, przeciętnej cmcrytlll'y i renty o 19,0%, a dochodów netto z rolnictwa na 1 pracującego o 63,8% (por. m,in. L. Dcniszczuk, 1. Żukowska, Sytllacja materialIla gospodarstw domowych IV okresie wprowadzallia programll stabilizacji gO~1Jod(lrki, "Ekonomista" 1992, nr 4; J. Oaneeki, Świadectwo danych, "Polityka Społeczna" 1992, nr 11-12; B. Kienicwicz, B. Szopa, Polityka dochodowlll/lI tle rynku pracy w Polsce li' warunkach trall40rmacji systemowej, AE w Krakowie, Kraków 1997. 15 W 1990 r. odpowiednio: 62%,70%,74%,83% (II/formacja o wybranych elementach warunków życiall/dllo,~ci IV I-IV klV./991 r., GUS, Warszawa 1992). Z kolei według CUP dochody realne rodzin rolniczych zmniejszyły siQ w latach 1989-1992 051,3%, natomiast rodzin pracowniczych o 26,7%, a emerytów i rencistów o 13,4% (por.: W. Szymmlski, Drogi i sposoby wyjścia Polski z rece.\ji [w:l Polityka rollla lat dziewięćdziesiqtych mI tle ogóll/ej polityki gospodarczej kraju. pod red. E. Gorzelaka, Warszawa 1992, s. 12-13). ló B. Gregor, A. Kopias, War/fliki ż.ycia ludno,k'i rolniczej, "Wieś i Rolnictwo" 1993, nr 3. 11 Szerzej: A.Woś, Makroekol/omicz1Ie IIww'wlkolVallia sytuacji IV gospodarce ż.ywllościowej, ... "Ekonomista" 1993, nr 3, s. 301-312. w.

(8) ,E IIaII. Tabela 3. Dochody osobiste ludnosci w latach 1989- 1992 (ceny stale) Dynamika dochodów Rodzaj dochodów. 1989. 1990. I. Struktura. 1991. 1992. rok poprzedni = 100. Dochody osobiste ogółem. 1989. 1990. 1991. 1992. 100,0. 100,0. 100,0. 100P. 106,0. 85,3. 105,9. 103,5. 1985 - 100 11 6,7. 106,3. 67,7. 97;3. 87,9. 70,5. 46,2. 38 ,2. 35 ,1. 29,9. 108,6. 85 ,7. 129,8. 99,8. 143 ,0. 15,7. 17;3. 21,2. 20 ,3. 113,5 102,2. 50,1 137,7. 8 1;3 107,9. 113 ,8 118,8. 57,5. 13,5 24,6. 6,7 37,8. 5,1 38,6. 5,6 44,2. w tym:. - wynagrodzenia - świadczenia społeczne pie niężne. - dochody z indywidualnego gospodarsrwa rolnego - pozostałe. -. Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1992, s. 184-185; 1993, s. 194-195.. to. ~. § ~. f. ".

(9) dochodowej. rolniczych w Polsce .... taką obniżkę dochodów ludności , że zmniejszy I się popyt globalny, w tym na produkty rolne i żywnościowe". Paradoks polega na tym, że wydatki na żywność są niskie w ujęciu bezwzględnym przy równoczesnym wysokim ich udziale w ogólnych wydatkach ludności. Co jednak ważne, to sprzężenie zwrotne blokuje mechanizm wzrostu, a to między innymi wplywa negatywnie na bezrobocie,jak również na przemiany strukturalne w rolnictwie, które są podstawowym warunkiem poprawy jego sytuacji ekonomicznej. Okazuje się także, że tak niezbędna obniżka kosztów w całej gospodarce nie jest możliwa - a z pewnością jest wielce utrudniona - bez obniżenia kosztów produkcji żywności, gdyż ta stanowi znaczący skladnik kosztów produkcji przemysłowej Uej wysoki udział w płacach). Dane empiryczne wskazują, że w analizowanym okresie nastąpil znaczący spadek dochodów do dyspozycji pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych, który rozłożył się nierównomiernie w czasie. Po niezwykle dużej obniżce na początku lat 90., związanej z terapią szokową, następnie obserwowano poprawę sytuacji dochodowej pracujących w rolnictwie indywidualnym, widoczną zwłaszcza w 1995 r., ale już w latach następnych sytuacja ponownie się pogorszyla" i była to druga faza spadku dochodów rolniczych. Na szczególną uwagę zaslugują lata 1998-1999, w których z dużym nasileniem wystąpily zjawiska świadczące wręcz o kryzysie przyjętego w Polsce modelu rynkowej transformacji i rozwoju rolnictwa. Może to potwierdzać po pierwsze fakt, że doszlo do dalszego znaczącego pogorszenia absolutnego i względnego poziomu dochodów ludności chlopskiej, pomimo wzrostu produkcji rolnej oraz relatywnie wysokiego tempa wzrostu PKB (odmiennie niż w początkowym okresie transformacji). Po drugie, spadek dochodów dotyczy grupy gospodarstw towarowych o większej skali i specjalizacji produkcji, z którymi przede wszystkim wiązane są nadzieje na właściwe miejsce rolnictwa polskiego w jednoczącej się Europie. Po trzecie wreszcie, skorelowane to bylo z wyrażeniem dezaprobaty rolników wobec postawy państwa, głównie zaś nierównomiernego rozłożenia kosztów reform. Również na 2000 r. prognozowano nieco wolniejszy wzrost dochodów rolników niż pozostałych grup społeczno-ekonomicznych, bądź nawet ich stagnację (w związku z gorszymi zbiorami wynikającymi z niekorzystnych warunków atmosferycznych)"'. Jak można zauważyć, dochody realne podlegaly znacznym wahaniom. Byly niestabilne ze względu na zmienność zarówno samych dochodów,jak i liczby pracujących w rolnictwie indywidualnym. 111 Złożoność tylllncji polega na Iym, że mimo ii ceny dla rolników Sij relatywnie niskie (w tym sensie, że zapcwl1Iająjcdynic skromny dochód), to ceny detaliczne żywności są dla konsumentów 1111 tyle wysokie, że ograniczają popyt i zawężają rynek. W grl( wchodzi więc tzw. podwójna pętla (por. m.in.: GO.\1'odarka polska HI larach 1990-1992. Doświadczenia i wnioski, pod red. L. Ziel1kow~ ,kiego, Warszawa 1992, s. II i "ast.). 19 Por. też : E. Kryliska, Socjallle skll/ki vuicm w za/rlull/leniu i l/ochOt/ach l pracy IV okresie przebudowy, JPiSS, Warszawa 1999, z. 1,5,37 i nast. 2(). Sylllacja gospodarstw dOl/lowych, "Analizy" 2000, nr 9, s. 22-23..

(10) --. Tabela 4. Dynamika dochodów do dyspozycj i brutto w sektorze gospodarstw domowych Wyszczególnienie. 1992. 1993. I. 1994. I. 1995. 1996. I. 1997. I. 1998. Rok poprzedni = 100. I. 1999 1995 = 100. Nominalne Ogółem. Na l. mieszkańca. 145,7. 134,7. 136,8. 135,8. 125,0. 123.0. 117,0. 110,1. 199.2. 145 .2. 134,0. 136.5. 135,6. 124,9. 122.9. 1 17,0. 110.2. 199,0. Realne Ogółem. 99,6. 99,4. 103 ,7. 111,3. 109,1. 11 1,7. 106.2. 104,4. 107,0. 104,6. 102,6. 120.5. 95 .5. 11 4,1. 90,9. 91.7. 91,0. 75 ,8. 57 .5. 98,0. 101 ,8. 104,9. 110.2. 106,3. 103,6. 127,3. 109,8. 107,2. 107,0. 104,0. 103,1. 124,1. 103.5. w tym:. Podsekror pracodawców i prac uj ących na wł as ny rachunek. - w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie - poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie Podsektor osób fizycznych - pracującyc h najemnie - posiadających niezarobk0we źródło dochodu Na l. mieszkańca. 96,7. 94,7. 106.2. 104,8. 102,2. 106.0. 104,2. 104,6. 119,5. 99,3. 99.2. 103,3. 106,1. 104,3. 106,9. 104,6. 102,7. 120 ,4. Żródło: Rocznik Statystyczny GUS , Warszawa 1998 , s . 527; 2000, s. 552.. ~ §. ~ i::'. .g. ".

(11) Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych w Polsce .... Ogólnie biorąc , dochody ludności chlopskiej w okresie transformacji pomijając krótkookresowe wahania dochodów wywolane czynnikami pogodowymi i związanymi z rynkiem - określone zostały przez kilka podstawowych. determinant, a mianowicie 21 ; - spadek popytu na produkty rolne pochodzenia krajowego z uwagi na: I) ogólne pogorszenie i zróżnicowanie sytuacji dochodowej społeczeństwa w związku z przekształceniami oraz 2) konkurencyjną podaż towarów zagranicznych z powodu otwierania się gospodarki ; - radykalną zmianę relacji cenowych na niekorzyść rolników (tzw. wskaźnik nożyc cen wyniósł:1989 r. - 107,3; 1990 r. - 49,5; 1991r. -74,8; 1992 r. 115,5; 1993r. -97,6; 1994r.-108 ,9; 1995r.-101,8; lata 1996-1997-ok.95; 1998 r. - 92,3)", co wprawdzie wspomagalo walkę z inflacją, ale działo się to kosztem rolni ków; - zmniejszenie wykorzystania zasobów rolnictwa (środków trwalych , ziemi, a zwlaszcza prucy), które w narastającym stopni u realizowalo funkcję swego rodzaju amortyzatora problemów pracy , również ze szkodą dla siebie; - osłabienie wsparcia budżetowego na początku dekady oraz zliberalizowanie handlu produktami rolnymi. Obliczany przez OECD Syntetyczny Wskaźnik Wsparcia (PS E)" obniżył się w wyniku tego znacząco do minus 15 (1989 r. = 5; 1990 r. = -15; 1991 r. = I) i dopiero począwszy od 1992 r. zaczął wzrastać, osiągając poziom 20, któ ry utrzymuje się do chwili obecneji , i chociaż jest Oli raczej wysoki w porównaniu z innymi krajami Europy Środkowowschodniej, w UE wynosi jednak ponad 40; - dość powszechnie ocenianą jako nisk ą - choć jest to kontrowersyjne partycypację rolnictwa w spolecznych fundu szach spożycia; na ludn ość rolniczą, stanowiącą ponad 1/4 ogólu ludno ści, przypada ok. 1/7 wydatków z tych funduszy. Równocześ nie jest wyrażana opinia, że polityka państwa wobec rolnictwa w latach 90. zdominowana była przez dzialania o charakterze socjalnym, gdyż poprawa efektywności gospodarowania w rolnictwie, jego restrukturyzacja i wzrost konkurencyjności zosta ły zepchnięte na dalszy plan pod nacis kiem szybko rosnących dopłat do KRUS".. J ,S. Zegar, Dochody ch/opskie. Srali - perspektywy - polityka, lERiGŻ, Warszawa 1999. 22 Wskaźnik nożyc cen rozumiany jako relacja zmia ny cen produktów rolniczych zbywanych prLcz rolników oraz cen towarów i uslug nabywanych przez nich na cele produkcyjne, inwestycyjne i kunsumpcyjne (L . OorAj, Doc"OIly rolllikdw, "Nowe Życic GospotJarcze" 1999, nr 10). 2.\ PSE (Producer Subsidy Equil1alent) , tzw. równoważnik subsydiów dla producenta. sIanowi 21. ró wnuważnik ogółu. nych do. wartości. transferów na fil.cez rolników ze strony konsumentów i podatników odniesio-. produkcji. Ujemne. wskaźniki. PSE moina. interpretować. jako finuns owy drenaż. rolnictwa na rzecz reszty gospodarki. Wartość lego wsparcia na jednego Farmera rocznic wy nosi ostatn io w Polsce ok. 1,6 tys. USD, natomillst w UE p rzcci~tnic 10 razy w ięcej (Agricl/lwraJ Policies in OECD COI/II/ries, Monitoring and Evaluation 1999, OECD. Paris 1999, s. 27). lot lakoJ(.' rządzellia; Polska ",ii(!j Ullii EI/ropejskiej? EURmonitorin g IV, pod red. J. Hausnem, M. Mm'ody, Kraków 2000 , s, 37..

(12) -Tabela 5. Dochód rozporządzal ny Typy gospodarstw. według. 1985. -. Ogółem. grup 1989. -. społeczno·ekonomicznych. 1990. -. 199 1. gospndarstw domowych (w. zł. na I. osobę). 1992 -. 1993. 1995. 1997. 1998. 1999. -. 173,6. 300,6. 473,8. 522.9. 560,4. Pracownicze. 1l ,4. 116,0. 563.0. 979,0. 1428,3. 176,6. 301,3. 486,4. 546,4. 592,,3. Pracowników użytkujących gosI?Odarstwa rolne. 11,4. 124,5. 596,3. 930.2. 1293,6. 145,4. 260,8. 397,7. 41 9,4. 438,4. Rolników. 12,0. 134,4. 577,3. 823,9. l173,3. 157,7. 282,4. 4 11 ,4. 84,5. 493 ,4. 945,9. 1265,8. 185,7. 319,7. 4393 494,6. 406,8. 9,3. 553,0. 596,5. -. -. -. -. -. 218,9. 386,1. 618,4. 655,1. 716P. -. -. -. -. -. 95,3. 155,9. 2325. 299 ,2. 300,7. Emerytów i rencistów Pracuj ących. na własny rachunek z niezaro... Utrzy mujących się. bkowych źródeł. -. Żród1o: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1990, s. 205; 1992, s. 2 15; 1993, s. 228; 1995, s. 17 1-1 72; 1997, s. 179-180; 1998, s. 175-176. Biuletyn Statystyczny GUS, 2000, nr 7, s. 145-1 46.. E ". ~. f.

(13) IV. Polsce .... Pewne możliwości łagodzenia problemów zwi1lzanych z dochodami w sytuacji obniżania się ich poziomu stwarza samozaopatrzenie, dotyczące przede wszystkim żywnośc i, wykorzystywane zwłaszc za na początku dekady. Spożycie naturalne, jako tanie źródło utrzymania, stanowi ok. 20% produkcji końcowej gospodarstw chłopskich, na co wskazują zarówno dane GUS ,jak i IERiGŻ". Przypomnieć należy, że gospodarstwa powiązane z rolnictwem znajdowały się w 1989 l'. W najkorzystniejszej sytuacji materialnej w efekcie "urynkowienia" cen żywności (wskaźnik nożyc cen wyniósł wtedy 107,2); przeciętne dochody rodzin chlopskich byly wówczas wyższe o ponad 40 pkt. procentowych od dochodów rodzin emeryckich, o 16-18 pkt. procentowych od rodzin pracowniczych i o ok. 10 pkt. procentowych w porównaniu z rodzinami robotniczo-chłopskimi. Te radykalne zmiany relacji dochodowych poszczególnych grup ludności zaprezentowano w tabelach 5 i 6. Dodać trzeba, że przewaga dochodowa rodzin chłopskich dotyczyła calej dekady lat 80. Przywołanie tych relacji wymusza podjęcie problemu tzw. parytetu dochodowego.. 4. Reiacie dochodów gospodarstw rolniczych Inlerolnlczych Problem dotyczący relacji dochodów ludności rolniczej i nierolniczej , pojawił się w USA w latach 30." W jednym z dokumentów z 1933 r. znalazło się pojęcie cen parytetowych, czyli takich, które mialy za pewnić taki sam przeciętny poziom dochodów w rolnictwie,jak i przemyśle. W praktycznych działa niuch okazało się to nie tyle trudne, co wręcz niemożliwe. Sama idea dochodów parytetowych jednak przetrwala i znalazla podatny grunt w Europie Zachodniej, stając się jednym z glównych celów Wspólnej Polityki Rolnej (CAP) krajów tworzących wówczas EWG . Co prawda rządy poszczególnych krajów czlonkowskich nie gwarantowały rolnikom dochodów na poziomie parytetowym, natomiast podejmowały różnorakie dzialania wspierające dochody rolnicze, które mialy na celu przybliżanie się do tego postulatu. W ich wyniku wcześniejszy dysparytet zostal poważnie zmniejszony i w latach 1989- 1993 w ramach ,,15" relacja dochodów rolniczych do pozarolniczych ksztaltowała się średnio na poziomie 83%". Idea parytetu znalazła odzwierciedlenie także w realiach polskich. Już w polawie lat 50. przyjęto zasadę jednakowego tempa wzrostu dochodów rolniczych i nierolniczych. W sytuacji dość znacznej różnicy w ich poziomie na niekorzyść tych pierwszych oznacza lo to zwiększanie absolutnych różnic w dochodach B. Chmielewska, Dz;afalllo,~(.{ pozarynkowa II' rolnic/wie. "EkoJlomista" 2000, 111' 5. s. 700. Szerzej: 1. Zegar, M. Gruda, op. cit. 27 J. Wiśniewska, PJ'Ob/em paryw/II tloc/uulmvego gospoda,.,.. rolll)'cll IV krajach Ullii. 25. :2(,. ,w. Europejskiej Lw:I Agrobrl.llc.... IV kmjllch El/mpy Środkowej IV lI.\l'ekcie in/egmcji Z Ut/ią Et/rapcj.\'ką. V Kongres Stowm-lyszcnia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, AE wc Wrocławiu, Wrocluw 1998, t. I. '.368-375..

(14) ·. Szopa. wzmagającą się presję rolników na ich zmniejszenie. W 1981 r. przyjęto zasadę zrównania dochodów ludnośc i rolniczej i nierolniczej , wykorzystując do tego polity kę cen skupu produktów rolnych i wiele innych instrumentów, jak: kredyty preferencyjne , subwencje, św i adczenia spoleczne. Rozwiązanie to stało się przedmiotem licznych kontrowersji. O ile wraz z transformacją systemową zaprzestano sporów dotyczących stosowania zasady parytetu dochodów Uak też liczenia wskaźnika), o tyle sam problem pojawił się z jeszcze większą wy razi stośc ią". Sytuacja taka trwa (por. tabela 6). Uzupełniając powyższe dane", wskazać należy że w latach 90. poziom dochodów do dyspozycji gospodarstw rolnych był wyższy o ok. 20% od średni ego poziomu dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwo domowe w kraju. Po przeliczeniu dochodu przypadającego na całe gospodarstwo na osob ę (per capi/a) sytuacja zmienia się znac ząco z uwagi na większą liczebność rodzin ch łopskich"'. Srednio w latach 1993- 1998 dochód osoby z rodziny rolniczej stanowił nieco ponad 60% przeciętnego dochodu osoby z rodziny nierolniczej. Wyższy poziom dochodu ma miejsce przy przeliczeniu na jednostkę konsumpcyjną w gospodarstwie. 1 tak, relacja dochodów przypadających na jedn ostkę konsumpcyjną w gospodarstwach chlopskich do gospodarstw ogóle m wy no s iła w tym czasie ok. 80%. O wiele n iższy parytet gospodarstwa rolnicze u zyskują z kolei w przeliczeniu na l pracuj ącego; dochód osoby zatrudnionej w rolnictwie stanowił niewiele ponad 40% przeciętnego dochodu osoby pracującej w zawodzie nierolniczym. Jeszcze inna możliwość zobrazowani a sytuacji w tym względzie wynika. i tym samym. z subiektywnych ocen prezentowanych przez gospodarstwa w badaniach ankietowych dotyczących warunków życia. Przyjmując miesięczne dochody ekwiwalentne gospodarstw ogółem za 100, w pierwszej połowie 1999 r. relacje pozostałych typów gospodarstw kształtowały się następująco": - w miastach ogółem 114, - na wsi ogółem 78, - pracowników 107, - pracowników użytkujących gospodarstwo rolne 78, - rolników 68, - emerytów i rencistów 82, - pracującyc h na własny rachunek 143, - utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 49.. Zegar. M. Gruda, op. cit., s. 13. Szerzej: J. Wiśniewska, Dochody gospodarstw domowych rolników, styczne" 2000, nr tO, s. 42-52. 281. llJ. ~u. "Wiadomości. Staty-. W 1998 r, na gospodarstwo rolników przypadnlo ś rednio 4,23 osoby, pracowników użytku. jqcych gospodarstwo rolne - 4,60, podczas gdy w pozostałych Iypach gospodarstw ich oseylowal, wokól 3 (Rocznik Statystyczny GUS, Warszllwn 2000, s. (79). 31 WarulIki życioll/dllo.fci 1\1/9981'.. GUS, Warszawa 1999. s. 125.. liczcbno~ć.

(15) ~. 5-. ą. j. Tabela 6. Relacje dochodów podstawowych grup społeczno-ekonomicznych ludności (gospodarstwa pracownicze; 100) Wskażnik. Lala 1985 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999. l.g:. Typy gospodarstw. parytetu według. IERiGZ. l. II. ITI. IV. -. 100,0 107,3 105,9 95,0 91,0 _,o P" 82,9 86.6 81,3 81,8 76,8 74,0. 105.3 115,9 102,6 84,2 82.00 90,8 87.4. 85,6 12,8 88,1 97.3 89.0 1052 104,8 106,1 101,8 1O!,7 101,2 100,7. -. -. 123.9 126.8 128,2 123,4 127,1 119,9 120,9. 54,0 53 ,6 51,7 50,7 47,8 54,8 50,8. 104,0 69.0 63,0 78,2 87,8 81 ,8 86,6 86,8 86,5 12,0. -. 93,7. 86.8 90,3 74,5 69,4. V. -. -. Gospodarstwa: 1- pracowników użytkujących gospodarstwa rolne, II - rolników, lIT - emerytów i rencistów, IV - pracujących na własny ra~ chunek, V - utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 5 oraz: 1.5. Zegar, M. Gruda, op. cit., s. 35.. ;;;. ci' " !'. ;;;-. •..

(16) I. Bogumiła. Szopa. Przywołane relacje uświadamiają ponadto - oprócz słabej kondycji materialnej gospodarstw związanych z rolnictwem - całą złożoność problematyki parytetu dochodów poszczególnych grup ludności. Jak wynika z licznych badań, w tym prowadzonych przez IERiGŻ, postę puje pogarszanie się relacji opłaty pracy rolniczej (gospodarstwa rolników) oraz pracy najemnej (gospodarstwa pracowników), co wywołuje istotne skutki ekonomiczne oraz społeczne i jest sprawą podstawową w kontekście parytetu dochodów. W okresie 1990-1998 przy zastosowaniu takiego samego wskaźnika wzrostu cen (772,1), opłata pracy rolniczej spadła o 34%, podczas gdy opłata pracy zarobkowej zwiększyła się realnie o 28%. Inaczej ujmując, o ile w 1988 l'. dochód rolniczy w przeliczeniu na pełnozatrudnionego był wyższy od średniego wynagrodzenia netto w Polsce i relacja ukształtowała się na poziomie 117%, a w 1989 l'. osiągnęła aż 151 %, to w 1997 l'. nastąpiła zasadnicza zmiana tej proporcji, gdyż relacja ta wyniosła zaledwie 53%. Ponadto w 1998 r. nastąpiło dalsze jej obniżenie i oszacowana została na poziomie 40%, a to oznacza, że była to najgorsza sytuacja dochodowa rolników w dotychczasowym przebiegu transformacji". Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że dochód rodziny rolniczej speł nia dodatkowo funkcje akumulacyjne na rzecz produkcji, co nie występuje w wypadku np. rodzin pracowniczych. Nastąpiły duże zmiany w tym względzie, a mianowicie w obliczu radykalnego spadku dochodów, gospodarstwa rolnicze chroniły konsumpcję kosztem akumulacji (wspomniana na początku opracowania amortyzująca funkcja akumulacji), co jest powszechnie występującym mechanizmem obronnym. W wyniku tego w strukturze podziału dochodu osobistego zwiększył się według IERiGŻ udział spożycia z 67,5% w 1990 l'. aż do 95,8% w 1998 r., odpowiednio spadł udział akumulacji z 32,5% do 4,2%, ajest to kierunek zmian przeciwny w porównaniu z całą gospodarką". Specjalnie nie dziwią zatem próby sięgania do źródeł zewnętrznego zasilania, którymi najczęściej są banki, chociaż z niektórych informacji wynika, że tylko niespełna 12% gospodarstw chłopskich korzysta z kredytów bankowych, z tego ponad 80% kredytów zaciągniętych przez rolników to kredyty krótkoterminowe". W uzasadnieniu należy stwierdzić, że rolnicy polscy są bardzo ostrożni w zaciąganiu kredytów i zdecydowanie preferują finansowanie zarówno działal ności bieżącej, jak i inwestycyjnej ze środków własnych. Wynika to nie tylko z wysokiej ceny kredytów, ale jest efektem negatywnych doświadczeIl sięgajf) cych początków dekady. Wielu rolników zostalo wówczas wepchniętych w tzw. "pulapkę zadłużenia", w sytuacji gdy potężna inflacja powodowała lawinowy. 32 L. Ooraj, 3:1. Dochody rolników ... 1.S. Zegar, M. Gruda, op. cit., s, 33.. Ibidem,. Trzy polski. Potel/cjal i bariery il1tegracji Z Ul/iq J. Hausncra, M. Marody, Warszawa 1999. s. 26. 33. H. EI/ropejską.. EU.Monitoring III, pod red..

(17) Zmiany sytuacji. w Polsce .... przyrost odsetek od kredytów zaciągniętych w latach 80. Bylo to doświadczenie tym bardziej dotkliwe, że równocześnie nastąpił gwaltowny spadek dochodów w rolnictwie po wyjątkowo wysokim ich wzroście w 1989 r. W tym kontekście pewien niepokój budzą więc zjawiska zaznaczające się niedawno. Otóż w ostatnich latach zainteresowanie kredytami zaczęło rosnąć, z uwagi na wysokie subsydiowanie rolniczych kredytów obrotowych i inwestycyjnych, co w zderzeniu z załamaniem oplacalności produkcji w 1998 r. i ograniczeniem środków budże towych oznacza ujawniające się już problemy - przynajmniej wśród niektórych rolników - ze splatą zobowiązań. Wyrazem tego były nasilające się na przełomie lat 1988 i 1999 protesty.. 5. Struktura dochodów rolniczych I lei zmiany Podstawowym źródłem dochodu rodziny rołniczej jest dochód realizowany w działalności operacyjnej, określany pojęciem dochodu rolniczego netto. Jak już sygnalizowano, uwarunkowania ekonomiczne funkcjonowania rodzinnych gospodarstw rolniczych w latach transformacji spowodowaly , że w średnim gospodarstwie następował silny spadek udzialu dochodu rolniczego w tworzeniu dochodu osobistego gospodarstw związanych z rolnictwem, co znalazło wyraz w znaczących zmianach struktl1l'alnych tego ostatniego. Potwierdzają to dane zawarte w tabeli 7. Dynamika wszystkich wymienionych źródeł dochodów nie związanych z gospodarstwem rolnym była wyższa aniżeli dochodu stricte rolniczego". W rezultacie w wypadku rodzin rolników udział dochodów z ich indywidualnego gospodarstwa zmniejszył się z prawie 90% w 1989 l'. do 72,2% w 1999 r., natomiast w odniesieniu do pracowników użytkujących gospodarstwo rołne spadlon z 41 % do 15,6%. Według metody FADN udział dochodów poza dochodem z własnego gospodarstwa rolnego zwiększył się z 21,6% w 1990 r. do 49, l % w 1998 l'. przeciętnego dochodu osobistego I'Odziny I'Olniczej". Podstawowe źródla tych "zewnętrznych" dochodów to praca zarobkowa oraz świad czenia społeczne, głównie renty i emerytury. Tak wyraźne zmiany struktury dochodów rodzin rolniczych według źródeł stworzyły właściwie nową sytuację w tym sektorze. Jak zauważają cytowani już lIutorzy: "W odniesieniu do statystycznego gospodarstwa polega ona na przekształceniu się rodziny rolniczej w de/acto rodzinę wielofunkcyjną (wielodochodową)"". Oznaczałoby to istotną,. J~ Szczególnie zmienna dynamika dotyczy dochodów powstałych, w skład których wchodzl): dochody uzyskane z kapitału i własności, sprzedaży posiadanych nieruchomości i przedmiotów, darow, nlimentów od osób prywatnych. mlll'lko~lowallia z Iytułu ubczpicczcll, wygrllllc w grach hazardowych i loteryjnych (RocV/ik SWlysfyCl.lfY GUS, Warszawa 1999, s. 175). 36. J.S . Zegar, M. Gruda. op. cif s. 31-32.. 37. Ibidem.. Ot.

(18) o. łIIł. Tabela 7. Dochód osobisty rodzin rolniczych Dynamika 1993 = 100. Struktura. Wyszczególnienie. Ogół e m. 1985. I. 1989. I. 1990. 1991. I. I. 1995 1993 Gospodarstwa rolników. 1997. 1998. I. 1999. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100.0. 100,0. 100,0. 100,0. 260,8. 0 ,8. 1,3. 1,6. 2.4. 0,5. 2,0. 0,1. 1,2. 1,8. 633,7. 90,0. 89,7. 85.0. 78,0. 73,4. 76;1. 77,1. 74,8. 72;1.. 256,6. 8,3. 8,2 0,9. 11,8 1,6. 18;1. 1,4. 20,3 5:;. 19,6 2;1.. 18,2. 0,8. 20,9 3Jj. 22,9 3,1. 295,0 137 ;1.. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 47,4. 46,0. 44;1.. 44,3. Z pracy najemnej Z pracy na własny rachunek. Z indywidualnego gospodarstwa rolnego Ze świadczen społecznych Pozostałe. 3,7. Gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwa rolne Ogół em. Z pracy najemnej Z pracy na własny. rachunek Z indywidualnego gospodarstwa rolnego Ze świadczeń spole-. cznych Pozostałe -. Źródło:. -. --. --. 100 ,0 44,3. 100,0 45,9. 100,0 57,5. 100,0 59;1.. 100,0 59,1. 100,0 402 ,4. 0,3. 0 ,7. 0,8. 0 ,8. 0,9. 766,0. 42,1. 41 ,0. 41Jj. 35 ,3. 28,6. 30,4. 19,5. 18,0. 15,6. 164,6. 9 ,6 0 ,9. 12,3 0,6. 14,0 0,8. 19,5 1,0. 23;1. 3,6. 20,6 2,4. 18,3. 18 ,3. 3,9. 3,7. 20,5 3,9. 266,3 329,7. obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 5.. g> 00. ". '~". i::'. ~. ,. cI-·. ~'"'. y.

(19) ZmiallY "VII"OCII dochodowej gospodarstw rolniczych. IV. Polsce .... jakościową zmianę. w modelu dochodów rodziny chłopskiej, co rodzi pytanie, na ile jest to zjawisko powszechne. Analiza polityki rolnej krajów rozwiniętych wskazuje na kształtowanie się dwojakiego typu gospodarstw rolnych: jedne są gospodarstwami skomercjalizowanymi, nastawionymi na produkcję rynkową, natomiast drugie są bardziej "socjalnymi" rodzinnymi gospodarstwami rolnymi, wielozawodowymi, zapewniającymi swojej rodzinie zatrudnienie, miejsce zamieszkania oraz rekreację. Jak sygnalizowano we wstępie, ten podział można zaobserwować już w Polsce, tyle że w niewłaściwych jeszcze proporcjach. Z bardziej szczegółowych danych uzyskanych w ramach spisu powszechnego z 1996 r. wynika, że jedynie 113 gospodarstw indywiduałnych uzyskuje dochody z działalności rolniczej przekraczające 50% dochodów ogólem, natomiast aż w 56% gospodarstw dochody z dzialalności rołniczej stanowily mniej niż 30% ogólnych dochodów. Udzial dochodów z dzialałności rołniczej jest przy tym silnie związany z obszarem gospodarstw; odsetek uzyskujących do 30% dochodów ogółem zmniejsza się w miarę powiększania obszaru gospodarstwa, ale,jak można zauważyć, dochody ze źródeł pozarolniczych odgrywają ważną rolę właściwie we wszystkich gospodarstwach, nawet tych największych.. Wzrost dochodów pochodzących z pracy zarobkowej to wynik nie tylko zwiększenia nakładów pracy jej dotyczącej, ale też przeciętnego wynagrodzenia - jej opłaty. Spotęgowanie zainteresowania zarobkowaniem spowodowalo istotną zmianę relacji w zakresie zaangażowania tych nakladów pomiędzy pracę zarobkową poza gospodarstwem i prace rolnicze; zwiększyla się ona z 16% na początku dekady do ok. 25% w jej kOl\cówce. Wydaje się, że można to potraktować: po pierwsze,jako ujawnianie się obserwowanej wcześniej tendencji. w krajach wyżej rozwiniętych, a po drugie jako jeden z ważniejszych przejawów sygnalizowanego wyżej mechanizmu obronnego rodzin rolniczych w sytuacji malejącej opIaty pracy w rolnictwie (czyli tzw. efekt rygla). Czlonkowie rodzin rolniczych są jednocześnie zmuszani i stymulowani do poszukiwania oraz podejmowania dzialm\ zarobkowych (ekonomiczna konieczność), co nie jest latwe zważywszy na ograniczoność miejsc pracy w gospodarce, ogólnie trudną i pogarszającą się ostatnio sytuację na rynku pracy itp. Z jednej strony pozwala na to postęp techniczno-organizacyjny, a z drugiej dysparytet dochodów zmusza do poszukiwania dodatkowych źródeł zasilania finansowego i zjawisko to jest nadal widoczne w krajach o wyższym poziomie rozwoju. Rosnący w szybkim tempie skladnik dochodów rolniczych w postaci świad czel\ społecznych, przede wszystkim rent i emerytur, związany byl zarówno ze wzrostem przeciętnych świadczeń, jak też z rosnącą liczbą świadczeniobior ców. Wyraźnie obrazuje to tendencja "socjalizacji" dochodów w odniesieniu do gospodarstw pracowniczych", którą z pewnym opóźnieniem można również l!ł Por.: C. Bywalec,. Transformacja w {Jor/Jelach,. .:Życic Gospodarcze" 1993, nr 2..

(20) obserwować w odniesieniu do gospodarstw powiązanych z rolnictwem. Zjawisko to ogólnie informuje o postępującym procesie przesuwania ludności ze sfery wytwarzania do sfery podziału i świadczy tym samym o "kurczeniu się sfery pracy i dochodów z pracy"", co nie jest pozytywne ze społecznego, a tym bardziej z ekonomicznego punktu widzenia, a dowodzi narastającej tendencji rozmijania się polityki gospodarczej i społecznej. Kwestia ta wymaga pewnego komentarza. Dość powszechny jest pogląd o nikłym udziale rodzin chłopskich w systemie świadczel\ społecznych w porównaniu z innymi typami gospodarstw. Znajduje to potwierdzenie w wielu prowadzonych badaniach. Wyniki jednego z nich pokazują, że w najmniejszym stopniu korzyści z transferów socjalnych odczuwają gospodarstwa chłopskie; ich kwoty przeciętne są najniż sze - niższe o ok. 20% od średniej ogólnej. "Gospodarstwa chłopskie dostają mniej niż wynosi średnia i zasiłków i transferów niepieniężnych (z wyjątkiem świadczeJ\ związanych ze szkolnictwem podstawowym i zawodowym) i dotacji"''''. Największą "dyskryminację" tych gospodarstw obserwować można przy rozkładzie dotacji, gdyż przeciętne ich kwoty są dla gospodarstw chłopskich aż o 80% niższe w porównaniu ze średnią; dotacje do energii praktycznie nie występują, dotacje do PKP są zdecydowanie mniejsze niż w pozostałych, trafiają do nich jedynie dopłaty do przejazdów autobusami PKS. Ogólnie gospodarstwa rolnicze są beneficjentami netto systemu świadczeJ\, czyli dostają więcej w postaci transferów niż płacą pod postacią podatków. Tę korzyść netto osiągają jednak nie dlatego, że otrzymują duże kwoty w postaci transferów socjalnych, ale głównie z powodu bardzo niskich podatków, którymi są obciążone. W ich wypadku występują najniższe transfery (ok. 100 zł) i jedne z najniższych podatków (ok. 60 zł)". Gospodarstwa te znajdują się więc niejako "na marginesie" polityki fiskalnej i socjalnej. Jest jednakże i druga strona tego zagadnienia. O ile bowiem w wypadku innych grup społecznych można przyjąć, że renty i emerytury są w znacZ11ej części finansowane przez obecnie pracujących (w przyszłości przez nagromadzone własne składki), o tyle dla rolników jest to typowy transfer socjalny z budżetu, pochodzący z podatków innych grup społecznych. Gdyby więc potraktować rolnicze świadczenia emerytalno-rentowe jako transfery socjalne i uwzględnić ponadto dotacje do skupu i kredytów rolniczych (czego w prezentowanych badaniach nie można było zrobić) okazałoby się zapewne, że rolnicy są grupą korzystającą w znacznie większym stopniu ze świadczeJ\ społecznych niż inne typy gospodarstw.. S. Golinowska, Polityka "spo/eeznych cięc'" , "Zycie Gospodarcze" 1992, nr 23. Szerzej: M, StyczcIl, I. Topińska, Podatki i wydatki socjalne jako narzędzia redystrybucji dochodów gospodarstw domowych, IPiSS, Warszawa 1999. z. 4, $, 80. 39. 4U. ,u/biclelll. s. 93..

(21) Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych w Polsce .... 6. Dywersyflkacia dochodów rolniczych Jak wiadomo, dywersyfikacji przypisuje się. najczęściej funkcję. redystrybu-. cyjną. Łączny efekt redystrybucyjny systemu fiskalnego i transferów sfery socjalnej w początkowych latach minionej dekady przedstawiał się poprawnie w tym sensie, że ogólnie większe korzyści odnosiły gospodarstwa uboższe, czyli postępował proces niwelacji dochodów. Równocześnie wyraźnie daje się zauważyć, że od pewnego czasu najwyższe zróżnicowanie dochodów ma miejsce w gospodarstwach rolników oraz pracujących na własny rachunek, co obrazują różne wskaźniki (zmienności, koncentracji, asymetrii). Wydaje się to zrozumiałe z uwagi na najsilniejszy związek obydwu typów gospodarstw z gospodarką rynkową. Wśród rolników w 1994 I'. 10% ogółu gospodarstwonajniższych dochodach dysponowało jedynie niewiełe ponad l % wszystkich dochodów, podczas gdy ostatnia gl'llpa decyl owa (ł 0% gospodarstw o najwyższych dochodach) skupiła ponad 35% ogólnej sumy dochodów". Współczynnik zróżnicowania decylowego osiągnął w tym roku poziom prawie 8, czyli wartość dziewiątego decyl a była niemal 8 razy większa niż pierwszego. W 19891'. relacja ta wynosiła 5,6, co informuje o mniejszym wówczas zróżnicowaniu dochodów. W latach 1995-1996 zróżnicowanie to nieznacznie się obniżyło , nastąpiła jednak dałsza koncentracja dochodów. w ostatniej grupie decyłowej. W 1997 r. w gospodarstwach domowych rolników rozpiętość poziomu dochodu rozporządzalnego wynosiła ok. 293 zł, a w 1998 r. ponad 196 zł, wahając się w zależności od powierzchni użytków rolnych ( 1998 l'. - ok. 359 zl w gospodarstwach 10-15 ha, ponad 555 zł w większych niż 20 ha). Wśród gospodarstw domowych pracowników użytkujących gospodarstwo rolne analogiczna rozpiętość poziomu dochodów była w tym czasie 3-krotnie wyższa niż w rodzinach rołników, bo wynosiła ok. 600 zl (od 374 zł w przedziale 2-5 ha do ok. 974 zł w przedziałe 20 ha i więcej), wzrastając przy tym znacznie w porównaniu z 1997 r. (ok. 164 zł)'''. Zróżnicowanie rozkładów dochodów w przckroju grup spolecznych oznacza też m.in., że różny jest udział gospodarstw znajdujących się w sferze ubóstwa. Przyjmując 60% wartości mediany dochodów gospodarstw ogółem jako próg ubóstwa, zaobserwować można różniący się między grupami społecznymi zasięg tego zjawiska. Największy dotyczył właśnie gospodarstw rolniczych24 ,8% w 1994 l'. oraz 23,1% w 1996 r. Posługując się tym samym kryterium, ale biorąc pod uwagę 60% mediany dochodów poszczególnych grup społecz nych - co wydaje się bardziej zasadne - można zauważyć, że obszar ubóstwa dotyczljcy tego typu gospodarstw wynosił odpowiednio: 39,9% oraz 40,9%. W odniesieniu do gospodarstw pracowników użytkujących gospodarstwo rolne 42 Szerzej: I . KlIdl'ycka, M. Radziukicwicz. Zmil/ny mzk/mili dochodów w okresie '''lII/,rformacji Wiadomości Slntystycznc" 2000, nr 4, s. 21 i nast. 4] ""unII/ki życia/lit/ilości .. .• s. 35. I. ...

(22) Bogumiła. ukształtował się na poziomie 27,3% i 26,7%, największy zaś zasięg ubóstwa odnosił się przy tym podejściu do gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, odpowiednio 58,5% oraz 59,1 %. O iłe w ostatnich latach generalnie można mówić o stabilizacji łub nawet zmniejszaniu się (w zależności od przyjmowanej granicy ubóstwa) odsetka osób ubogich w odniesieniu do rodzin pozarołniczych, o tyle zagrożenie ubóstwem w wypadku gospodarstw powiązanych z rolnictwem rośnie. Na przykład zasięg ubóstwa relatywnego (mierzonego wydatkami niższymi od 50% średnich wydatków miesięcznych gospodarstw) wśród gospodarstw rolników zwiększył się z ponad 21% w 1997 r. do 27% w 1998 r., a zasięg ubóstwa skrajnego (dochody poniżej minimum egzystencji) - odpowiednio z ok. 7% do ponad 10%". Najwyższym odsetkiem ubogich na wsi odznacza ły się rodziny nie mające własnego gospodarstwa rolnego i utrzymujące się głównie ze źró deł niezarobkowych innych niż emerytura i renta (ok. 35%). Dla porównania warto dodać, że w miastach wskaźnik ubóstwa relatywnego kształtował się na poziomie 2,5-krotnie niższym (ok. 10%), a w wypadku ubóstwa skrajnego wynosił ok. 3%, wykazując zróżnicowanie w zależności od wielkości ośrodków. miejskich. Chociaż z badań budżetów rodzinnych wynika, że ogólnie bardziej zagrożone ubóstwem są rodziny rołników posiadających małe gospodarstwa rołne, to w sferze ubóstwa, w tym skrajnego , znajdują się też rodziny z gospodarstw większych, nastawionych na produkcję towarową. W kryzysowym 1998 r. w ubóstwie relatywnym znalazła się przykładowo co 3 osoba w rodzinach rolników użytkujących zarówno gospodarstwa mate, do 2 ha, jak też gospodarstwa. o powierzchni 2-10 ha i co 6 osoba w rodzinach posiadających gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych liczących co najmniej 15 ha. Zasięg ubóstwa skrajnego kształtował się na poziomie ł 5-18% wśród rodzin użytkujących gospodarstwa do 10 ha oraz ponad 5% wśród gospodarstw, których powierzchnia przekraczala 10, a nawet 15 ha. Pojawienie się na szeroką skalę ubóstwa na wsi wraz z towarzyszącymi temu zjawisku patologiami spowodowane zostalo przede wszystkim przez spadek dochodów oraz natężenie zjawiska bezrobocia, tak jawnego, jak i ukrytego. Z makroekonomicznego punktu widzenia "przechowanie" siły roboczej w rolnictwie (łączne bezrobocie w rolnictwie szacowane jest na poziomie 2 mln) chociaż jest względnie tanie i stanowi najlepsze wyjście, ale dla sektora rolniczego nie jest to dobrym rozwiązaniem , a jedynie koniecznością. Należy jednak pamiętać, że o sytuacji materialnej rodziny decydują nie tylko dochody bieżące, ale ważnym jej składnikiem są posiadane zasoby IV różnych formach, w tym oszczędności, których posiadanie deklaruje w wielu badaniach ankietowych ok. 25% gospodarstw. Ten subiektywny obraz sytuacji wyłania jący się z tego typu badat\, prowadzonych również przez GUS, stanowi przede 44Ibidem,s.IOI..

(23) Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych w Polsce .... I. wszystkim uzupełnienie dla typowych badań statystycznych, natrafiających na różne ograniczenia, ale też pozwala na ich weryfikację. Gorzej swoją sytuację materialną oceniają mieszkańcy wsi niż miast (w 1999 r. 11 % ocen dobrych w mieście wobec 6% na wsi, ok. 35% ocen złych i bardzo złych w miastach, a 45% na wsi), przy czym jako podstawowe przyczyny złej sytuacji na wsi wymienia się najczęściej bezrobocie oraz brak możliwości dodatkowych zarobków.. 7.. Zakończenie. Z uwagi na liczne uwarunkowania i specyfikę rolnictwo należy do tych sektorów, które w procesie rozwoju gospodarczego uzyskują relatywnie mniejsze profity, a ponoszą większe nakłady, co nieuchronnie prowadzi do swego rodzaju jego "upośledzenia" w odniesieniu do pozostałych dziedzin gospodarki. Wskazują na to liczne przykłady. W Polsce sytuacja wydaje się bardziej skomplikowana. Gospodarcze i cywilizacyjne zapóźnienie polskiej wsi coraz bardziej zagraża rozwojowi i stabilizacji społecznej kraju. Jest to problem, którego nie uda się rozwiązać silami samej wsi, nawet z pomocą UE. Wśród specjalistów parających się tymi zagadnieniami nie ma zgodności co do kierunków pożądanych rozwiązań, a wręcz przeciwnie: widoczna jest duża rozbieżność stanowisk. I tak, niektórzy z nich doradzają przyspieszenie polaryzacji gospodarstw rolnych, z kolei inni uważają ją prawie za nieszczęście rolnictwa. Jedni spodziewają się szybkich zmian struktury agrarnej, drudzy natomiast sądzą, że wolne obecnie tempo zmian w następnych latach ulegnie dalszemu spowolnieniu. Niektórzy opowiadają się za liberalną polityką w rolnictwie, inni zaś twierdzą, że problemy rolnictwa uda się szybciej rozwiązać, gdy zostanie ono objęte protekcjonistyczną polityką rolną UE. Według niektórych obecny stan polskiego rolnictwa stanowi największy problem w zapoczątkowanym procesie integrowania się z krajami unijnymi, podczas gdy zdaniem innych staje się to właśnie wielką szansą dla nas i atutem w obliczu klęsk, jakie od niedawna dotykają rolnictwo w UE. Można pokusić się o stwierdzenie, że klucz do poprawy sytuacji materialnej rolnictwa tkwi w ogólnym rozwoju gospodarczym kraju i w prowadzonej polityce społeczno-gospodarczcj. Problemów ludności wiejskiej nie rozwiążą bowiem jedynie instrumenty polityki rolnej czy dochodowej; wymagają one wzmożonej aktywności wszystkich władz publicznych, w tym priorytetowego potraktowania radykalnej poprawy wykształcenia ludności rolniczej. W tym względzie widoczna jest powszechna zgodność. O ile losu dorosłych mieszkatlców wsi nie uda się już znacząco poprawić, o tyle nie wolno skazywać na dziedziczenie biedy przez naj młodsze pokolenia. Na wsi mieszką ok. 46% wszystkich polskich dzieci, które maj» znacznie mniejsze szanse zdobycia wykształcenia odpowiedniego do obecnych, a tym bardziej przyszlościowych, wymagm;..

(24) I. Bogumila Szopa. Literatura Agricultural Po/żcies in OECD Cotllltries, Monitoring and Evaluation OECD, Paris, 1999. Beskid L., EkonomicZIIY j społeczny wymiar przemialI warunków życia HI latach 1980-1985 [w:} Warunki i sposób życia - zachowaJlia przystosowawcze w kryzysie, pod. red. L. Beskid, Warszawa 1989. Bywalec C., Transformacja w portfelach, "Życie Gospodarcze" 1993, nr 2. Chmielewska B., Działa/ność pozaJynkowa IV rolnictwie, "Ekonomista" 2000, nr 5. Danecki J., Świadectwo danych, "Polityka Społeczna" 1992, nr 11-12.. Deniszczuk L.. Zukowska I Sytuacja materialna gospodarstw domowych W okresie wprowa~ dzallia programu stabilizacji gospodarki, "Ekonomista" 1992, nr 4. Dulski S" System podmiotowy gospodarki. Centralizacja - decentralizacja, Warszawa 'I. 1986. GOliJlOwska S., Palityka "spolecznych cięc" , "Życie Gospodarcze" 1992, nr 23. Goraj L., Dochody rolników, "Nowe Życie Gospodarcze" 1999, nr 10. Gospodarka polska w latach 1990-1992. Doświadczenia f IVII faski • poci red. L. ZieliIlskiego,. Warszawa 1992. Gregor B .. Kopias A., War/lilki życia IlldllOści rolniczej. "Wieś i Rolnictwo" 1993, nr 3. Informacja o wybranych elementach warunków życia ludllo.\lci IV l-IV kw. 1991 r., GUS, Warszawa 1992. Jakość rządzenia: Polska bliżej VII a Europejskiej? EU-monitoring IV, pod red. J. Hausnera, M. MaI'ody, Kraków 2000.. Kieniewicz B., Szopa B., Polityka dochodowa IW tle rynku pracy IV Polsce IV warunkach tramfor11lacji systemowej, AE w Krakowie, Kraków 1997. Kołodko G., Cele rozwoju a makroproport:je gospodarcze, Warszawa 1986. Kryilska E., Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu f dochodach Z pracy IV okresie przebudowy, IPiSS, Warszawa 1999. Kudrycka I., Radziukiewicz M., Zmiany mzkladu dochodów IV okresie tramforlllacji, "Wiadomości. Statystyczne" 2000, 111" 4.. Małecki-Tepicht. S., Sytuacja ekollomiczna gospodarstw indywidualnych,. "Wiadomości. Statystyczne" 2000, nr 2. Mujżęl J., Krytyczne ogniwo, "Życie Gospodarcze" 1987, nr 49.. Powszechny spis mllly. Wybrane elementy sytuacji ekollol1licZ/lej gospodarstw rolllYc/l i ich zamierzenia lIa przyszłość, GUS, Warszawa 1997. Raport o placach Hi gospodarce uspołecznionej w latach 1982-1989, "Studia i Materiały" IPiSS, Warszawa 1990, z. 2.. Socha M., Sztanderska U., Polityka dochodów pierwotnych ludności. Potrzeba zmian [w:] Człowiek, gospodarka, reforma, Warszawa 1989. Styczeń M., l. Topińska, Podatki i wydatki socjalne jako narzędzia redystrybucji dochodów gospodarstw domowych, IPiSS, Warszawa 1999, z. 4. Sytuacja gospodarstlV domowych, .,Analizy" 2000, nr 9. Szopa B., Podział dochodów a poziom życia ludności (na przykladzie Polski), Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie nr 122, AE w Krakowie, Kraków 1994. SzymllI\ski W., Drogi i '1Josoby wJ~ścia Polski z recOlji [w:] Polityka rolna lat dziewięćdzie siątych na tle ogólnej polityki gospodarczej kraju, pod red. E. Gorzelaka, Warszawa 1992. Trzy polski. Potencjal i bariery integracji z Unią Europejską, EU-Monitoring m, pod red. J. Hausnera, M. Marody, Warszawa 1999. Wartlllki życia ludności IV 1998 r., GUS, Warszawa 1999..

(25) Zmiany. w Polsce .... Wilkin J .• Problematyka rolllic/wa i obszarów wiejskich, EU-Monitoring m, Warszawa 1999. Wiśniewska J., Dochody gospodarstw domowych rolników, .. Wiadomości Statystyczne" 2000, nr 10. Wiśniewska J., Problem parytew dochodowego gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej [w: ] AgrobiVles w krajach Europy Środkowej IV aspekcie in/egracji Z Ullią Ellropejską, V Kongres Stowarzyszenia Ekonomistów Rolniclwa i Agrobiznesu, t. l, AE we Wroclawiu, Wrocl.w 1998. Wos A, Makroekonomiczne uwarunkowania sytuacji lV gospodarce żywno.kiowej, "Ekonomista" 1993, nr 3. Zegar J.S., Dochody chłopskie. S/all - perspek/ywy - poli/yka, IERiGŻ, Warszawa 1999. Zegar J.S" Gruda M., Relacje dochodów ludllOści clrlopskiej i powrolllicl€j. WskaŹllik pary/e/II dochotlólV,lERiGŻ, Warszawa 2000.. Changes in Ihe Income Siluallon ol Farm. in Poland In Ihe 1990. Due to the Vlll'icty of factors at work and its specific nature, agriculture is a sec tor whieh, in lhe course oC ecollomic growth and development, shows relatively smaller profils und incurs greater outlays. This inevitllbly leads to lags and deficiencies, and this is also see n in income levels of the rural popuJatioll. Where necessal'y referring to the period bcfore the systemie transfonnation. the paper shows the income relations between particulnr socio~ecol1ornic groups and haw these have ehanged Qver time. The focus is. however, on changes in lhe material situation of these farms during the last decade. In an ntlempt to uneover the basic detcrmining factors, the I>aper analyses income dynamies, łooking at how their strllcture has changed and diversified.lt would appear Ihat bolh Polish agriculture, and Ihe incomes of the fllrms comprising it, arc in a pocr co ndition. One thing may be snid with certainty: a problem exists which will not easily be solved. Whal is especially worrying, though, is the Inek of a elear, global vision to address it. What is evident, however, is a wide spectrum of assessments, goals and I)artial 50luliol1s. These rest nlongside the expectatioll, and lhe hope, which is in Fact unfollnded, lhat thanks to approaching EU Rccession lhe majority of these malters will be solved painlessly ano without too much stl'ife and effort..

(26)