Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej z Ukrainą, Białorusią i Rosją

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 734. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Magdalena Zając Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Wojciech Bąba Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej z Ukrainą, Białorusią i Rosją 1. Rozwój wzajemnych stosunków w aspekcie historycznym Aby przedstawić genezę obecnych stosunków między UE a Ukrainą, Białorusią i Rosją, należałoby się cofnąć do drugiej połowy XX w. i kwestii uregulowań dotyczących wymiany handlowej między Wspólnotami Europejskimi a ZSRR. Aż do pierwszej połowy lat 90. XX w. stosunki umowne między WE a ZSRR nie wychodziły bowiem poza kwestie związane z handlem. W początkowym okresie funkcjonowania WE wymianę handlową regulowały bilateralne umowy między poszczególnymi krajami Wspólnot a ZSRR. Ponieważ ZSRR nie uznawał WE za podmiot stosunków międzynarodowych i nie był zainteresowany uregulowaniem wzajemnych relacji handlowych w ramach prowadzonej przez WE wspólnej polityki handlowej, po wygaśnięciu tychże umów w 1975 r. nastąpił okres stosunków bezumownych. W wymianie handlowej z ZSRR oraz pozostałymi krajami RWPG Wspólnoty Europejskie stosowały ograniczenia ilościowe (tzw. ograniczenia rezydualne), co wynikało z tego, że kraje socjalistyczne należały do odmiennego niż kraje WE bloku politycznego i wojskowego. Dopiero na kilka lat przed rozpadem ZSRR, 25 czerwca 1988 r., doszło do podpisania wspólnej deklaracji RWPG E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe UE–Rosja w kontekście rozszerzenia, „Wspólnoty Europejskie” kwiecień–maj 2004. . Buk.indb 45. 1/16/08 2:37:47 PM.

(2) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 46. i EWG, w której obie strony wyraziły wolę uregulowania wzajemnych stosunków handlowych na drodze umownej. Pierwsza w historii wzajemnych stosunków Umowa w sprawie handlu oraz współpracy handlowej i gospodarczej między EWG a ZSRR została zawarta 18 grudnia 1989 r. W umowie tej strony zobowiązały się do traktowania we wzajemnych obrotach handlowych towarów przemysłowych zgodnie z zasadami KNU. ZSRR zobowiązał się ponadto do niedyskryminującego traktowania towarów wspólnotowych przy stosowaniu ograniczeń ilościowych i udzielaniu licencji. Wspólnoty Europejskie podjęły natomiast zobowiązanie dotyczące stopniowego znoszenia ograniczeń ilościowych w imporcie z ZSRR. Zmiana warunków politycznych i ekonomicznych na kontynencie, wywołana rozpadem ZSRR i przemianami demokratycznymi we wszystkich krajach bloku, stworzyła potrzebę nowego uregulowania stosunków między Wspólnotami Europejskimi a krajami powstałymi po rozpadzie ZSRR, także w dziedzinach wychodzących poza politykę handlową. 2. Uwarunkowania polityki Wspólnot Europejskich wobec Rosji, Ukrainy i Białorusi 2.1. Układy o partnerstwie i współpracy. Stosunki między Wspólnotami Europejskimi a państwami powstałymi po rozpadzie ZSRR zostały uregulowane w podpisywanych od połowy lat 90. XX w. układach o partnerstwie i współpracy (Partnership and Cooperation Agreements – PCA). Układy zastąpiły Umowę w sprawie handlu oraz współpracy handlowej i gospodarczej między WE a ZSRR. Wychodziły one poza ustalenia ściśle handlowe, obejmując takie dziedziny, jak: – współpraca handlowa i gospodarcza, – dialog polityczny, – współpraca w dziedzinie nauki, badań, ochrony środowiska, energii i transportu, – współpraca na rzecz zwalczania handlu narkotykami i podrobionymi artykułami oraz prania brudnych pieniędzy. Układy zawierały także klauzulę o charakterze politycznym, zobowiązującą strony do przestrzegania zasad demokracji i respektowania praw człowieka. Warto podkreślić, że w dziedzinie handlu układy o partnerstwie i współpracy nie były umowami preferencyjnymi w rozumieniu GATT/WTO. Przewidywały one wprawdzie likwidację ograniczeń ilościowych we wzajemnych obrotach (z wyjąt. Buk.indb 46. Ibidem.. 1/16/08 2:37:47 PM.

(3) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 47. kiem pewnych, wymienionych wyżej artykułów), ale de facto chodziło tutaj o zniesienie dyskryminacyjnych ograniczeń, stosowanych przez WE w handlu z ZSRR. Układy nie przewidywały natomiast liberalizacji handlu w postaci chociażby stopniowej redukcji stawek celnych. Układy regulowały także zasady dotyczące przekazywania przez WE pomocy finansowej dla krajów WNP w ramach programu TACIS (Technical Assistance for Commonwealth of Independent States), który miał służyć wspieraniu przemian prodemokratycznych i prorynkowych w tych krajach. 2.2. Program TACIS. Głównym celem funkcjonującego od 1991 r. funduszu TACIS jest wspieranie prorynkowej transformacji gospodarczej w krajach WNP oraz umacnianie demokracji i rządów prawa w tych krajach. Został on pomyślany jako instrument realizacji celów i zamierzeń zapisanych w PCA. Fundusz przewiduje przede wszystkim finansowanie projektów pomocy doradczo‑szkoleniowej oraz wybranych projektów inwestycyjnych. Podstawowym warunkiem otrzymywania pomocy jest „przestrzeganie zasad demokracji oraz praw człowieka i mniejszości narodowych, a także widoczne postępy w tworzeniu rynkowych systemów gospodarczych”. Zasady przydzielania środków z funduszu TACIS reguluje obecnie rozporządzenie Rady (WE) 99/2000 z 29 grudnia 1999 r. Wyznacza ono siedem priorytetowych obszarów współpracy: – priorytet 1 – wsparcie reform instytucjonalnych, prawnych i administracyjnych, – priorytet 2 – wsparcie sektora prywatnego i rozwoju gospodarczego, – priorytet 3 – likwidacja społecznych skutków transformacji, – priorytet 4 – rozwój infrastruktury, – priorytet 5 – poprawa ochrony środowiska i zarządzania zasobami naturalnymi, – priorytet 6 – rozwój gospodarki wiejskiej, – priorytet 7 – bezpieczeństwo nuklearne. Kraje objęte programem mogą otrzymać pomoc w ramach dwóch rodzajów programów – krajowych i ponadnarodowych, przy czym UE przyjęła zasadę, że każdy kraj może otrzymać wsparcie finansowe w zakresie co najwyżej trzech spośród wymienionych wcześniej priorytetów.. M. Błaszczuk, Unijne wsparcie dla krajów WNP w ramach programu TACIS w latach 2000–2003, „Wspólnoty Europejskie” grudzień 2003. . Ibidem.. M. Błaszczuk, Wykorzystanie programu TACIS w polityce sąsiedztwa rozszerzonej Unii Europejskiej [w:] Rozszerzona Unia Europejska i jej wschodni sąsiedzi. Pierwsze doświadczenia współpracy, red. E. Reichmann, M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2005, s. 37. . Buk.indb 47. 1/16/08 2:37:48 PM.

(4) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 48. Zgodnie z Rozporządzeniem, Unia Europejska planuje przeznaczyć w latach 2000–2006 dla krajów WNP i Mongolii w ramach programu TACIS 3,138 mld euro. 2.3. Instrumenty wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Na dalszy rozwój stosunków między WE a Rosją, Ukrainą i Białorusią duży wpływ miały zmiany po stronie Wspólnot, związane z wejściem w życie traktatu z Maastricht (1 listopada 1993 r.), przewidującego powołanie Unii Europejskiej. Podmiot ten miał się opierać na trzech filarach obejmujących zakres: gospodarczy (Wspólnota Europejska), stosunków zewnętrznych (wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa) oraz stosunków wewnętrznych (wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne). Od połowy lat 90. XX w. współpraca między Unią Europejską a Rosją, Ukrainą oraz w mniejszym stopniu Białorusią rozwijała się szczególnie intensywnie właśnie w obszarach związanych z II i III filarem UE. Najważniejszym instrumentem tej współpracy miały być tzw. wspólne strategie Unii Europejskiej. Wspólna strategia to instrument WPZiB powołany w traktacie amsterdamskim (wszedł w życie 1 stycznia 1999 r.). Traktat stwierdza, że instrument ten może być przyjmowany w obszarach, w których państwa członkowskie UE mają istotne wspólne interesy. Warto podkreślić, że jest to wewnętrzny instrument polityki Unii Europejskiej, a nie umowa między Unią a zewnętrznym podmiotem. Wspólne strategie UE miały służyć zapewnieniu większej spójności polityki wobec byłych krajów ZSRR, prowadzonej przez instytucje oraz kraje członkowskie Unii Europejskiej. 2.4. Nowa polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Koncepcja nowej polityki sąsiedztwa UE przedstawiona została 11 marca 2003 r. w komunikacie Komisji Europejskiej pt. „Szersza Europa: nowe ramy stosunków z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami” (Wider Europe – Neighbourhood: A New Framework for Relation with Our Eastern and Southern Neighbours). Koncepcja ta została w późniejszym czasie rozwinięta m.in. w przedstawionej w maju 2003 r. przez wysokiego przedstawiciela UE ds. WPZiB H. Solanę strategicznej koncepcji polityki UE pt. „Bezpieczna Europa w lepszym świecie” (A Secure Europe in a Better World) oraz komunikacie „Europejska polityka . M. Błaszczuk, Unijne wsparcie… .. A. Harasimowicz, Koncepcja WPZiB UE w kontekście „Szerszej Europy i nowego sąsiedztwa” [w:] „Nowe sąsiedztwo” na wschodzie poszerzonej Unii, red. T. Kołodziej, Elipsa, Warszawa 2005, s. 38. . Buk.indb 48. 1/16/08 2:37:48 PM.

(5) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 49. sąsiedztwa – strategia (European Neighbourhood Policy – Strategy Paper), przedstawionym przez Komisję Europejską 12 maja 2004 r. Podstawowym celem nowej polityki sąsiedztwa ma być, zgodnie z tymi dokumentami „podzielenie się korzyściami z rozszerzenia z krajami sąsiadującymi z UE celem zwiększenia stabilności, bezpieczeństwa i dobrobytu, uniknięcia stworzenia nowych linii podziału oraz rozszerzenie obszaru stabilności i zamożności w i poza nowymi granicami UE”. Wprowadzenie NPS oznacza całkowicie nowe podejście Unii do kwestii stosunków zewnętrznych, wynikające ze świadomości tego, że zapewnienie przez Unię bezpieczeństwa, stabilności i zrównoważonego rozwoju na swoim obszarze nie będzie w praktyce możliwe bez intensywnej współpracy z sąsiadami”10. Koncepcja „szerszej Europy” i nowej polityki sąsiedztwa ma dotyczyć krajów, którym UE „nie oferuje perspektywy członkostwa, ale nie chce ich wykluczać z obszaru stabilności i dobrobytu, wyznaczonego przez wspólną przestrzeń ekonomiczną”11. Komunikat KE z 2003 r. precyzował, że będą to następujące kraje: Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdowa, Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Maroko, Autonomia Palestyńska, Syria i Tunezja. W czerwcu 2004 r. rozszerzono grono krajów objętych nową polityką sąsiedztwa o Armenię, Azerbejdżan i Gruzję. Fakt, że dokument ten nie wymieniał krajów byłej Jugosławii, Albanii oraz Turcji interpretowano najczęściej jako potwierdzenie odmiennego traktowania przez Unię tych krajów, niewykluczającego w przyszłości uzyskania przez nie statusu członka UE. Tym samym komunikat dotyczący wspólnej polityki sąsiedztwa miał de facto definiować granice przyszłego poszerzania UE, wykluczając z tego procesu kraje objęte wspólną polityką sąsiedztwa12. Nowa polityka sąsiedztwa ma być realizowana w drodze zacieśniania współpracy, umożliwiającej krajom sąsiadującym z Unią uczestnictwo w wybranych obszarach działania i polityki UE13. Jej długofalowym, praktycznym celem ma być osiągnięcie przez kraje sąsiedzkie takiego poziomu stosunków z UE, który byłby zbliżony do poziomu stosunków handlowych i politycznych istniejących w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Konkretnie chodziłoby tutaj o udział krajów sąsiedzkich UE w jednolitym rynku europejskim (czyli zapew F. Jasiński, Rola sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w ramach wschodniego wymiaru Unii Europejskiej: brak zaufania czy brak koncepcji? [w:] „Nowe sąsiedztwo”…, s. 72.. T. Kołodziej, „Nowe sąsiedztwo” na wschodzie poszerzonej Unii Europejskiej: wyzwania dla PECSA [w:] „Nowe sąsiedztwo”…, s. 13. . 10 11 12 13. Buk.indb 49. A. Harasimowicz, op. cit., s. 38.. Ibidem, s. 38.. F. Jasiński, op. cit., s. 73.. T. Kołodziej, op. cit., s. 13.. 1/16/08 2:37:49 PM.

(6) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 50. nienie na całym obszarze UE i krajów sąsiedzkich swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitału) oraz w wybranych obszarach polityki unijnej (energia, transport, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne). Poziom ten ma być osiągnięty przez liberalizację wymiany handlowej, stopniowe wprowadzanie czterech swobód oraz zwiększenie pomocy finansowej i technicznej dla krajów objętych polityką14. Poza celami gospodarczymi i polityki wewnętrznej nowa polityka sąsiedztwa kładzie nacisk przede wszystkim na kwestie związane z bezpieczeństwem, przeciwdziałaniem konfliktom i zarządzaniem kryzysami, które mają być rozwiązywane na bazie unijnej wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony15. Nowa polityka sąsiedztwa ma mieć charakter ogólny i ramowy, szczegóły współpracy z konkretnym krajem mają być negocjowane przez Komisję Europejską z władzami tegoż kraju i przyjmować postać tzw. planów działania (action plans)16. Jeśli natomiast chodzi o finansową stronę polityki, to współpraca między UE a krajami sąsiednimi ma się odbywać w oparciu o dotychczasowe instrumenty przewidziane w układach o partnerstwie i rozwoju (PCA) czy też wspólnych strategiach UE w obszarze WPZiB. UE nie wyklucza jednak możliwości stworzenia nowych instrumentów finansowych, specjalnie z myślą o NPS17. Jeśli chodzi o zbieżność w czasie wprowadzenia nowej polityki sąsiedztwa i rozszerzenia UE o nowe kraje, Unia podkreśliła, że „wkład nowych państw członkowskich będzie podstawą rozwoju polityki sąsiedztwa”18. Stwierdzenie takie zapewniało nowym krajom członkowskim prawo współkształtowania polityki po terminie akcesji. 3. Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej z Rosją 3.1. Rozwój stosunków UE–Rosja. Układ o partnerstwie i współpracy Układ o partnerstwie i współpracy (PCA) między Wspólnotami Europejskimi a Federacją Rosyjską został podpisany 24 czerwca 1994 r. Układ wszedł w życie 1 grudnia 1997 r., zastępując umowę z 1989 r. 14 15. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… . T. Kołodziej, op. cit., s. 14.. M. Błaszczuk, Europejskie kraje WNP a Unijna Polityka Sąsiedztwa, „Wspólnoty Europejskie” sierpień 2004. 16. 17 18. Buk.indb 50. F. Jasiński, op. cit., s. 73.. A. Harasimowicz, op. cit., s. 39.. 1/16/08 2:37:49 PM.

(7) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 51. W części pierwszej układu (co świadczyć może o jej wadze) znalazła się klauzula o charakterze politycznym, zobowiązująca strony do przestrzegania zasad demokracji i respektowania praw człowieka. Regulacje z zakresu wymiany handlowej, znajdujące się w części drugiej, przewidywały19: – przyznanie sobie przez strony układu we wzajemnych obrotach towarowych KNU ułatwień w handlu z krajami rozwijającymi się, ułatwień związanych z tworzeniem stref wolnego handlu i unii celnych (zastrzeżenia strony wspólnotowej) oraz przywilejów handlowych udzielonych przez Rosję niektórym krajom WNP (zastrzeżenie strony rosyjskiej), z wyjątkiem ułatwień w handlu przygranicznym20, – możliwość utworzenia w przyszłości między stronami strefy wolnego handlu, – zakaz stosowania we wzajemnym handlu podatków i opłat wyższych niż nakładane na towary krajowe, – zapewnienie przez Rosję pełnej zgodności jej przepisów podatkowych ze wspólnotowymi oraz niedyskryminacyjnego z punktu widzenia podatkowego traktowania artykułów z krajów WE, – wycofanie się ze stosowania ograniczeń ilościowych we wzajemnych obrotach, z wyjątkiem tekstyliów, wyrobów stalowych oraz materiałów rozszczepialnych, na które to artykuły ograniczenia zostały utrzymane na podstawie tzw. umów sektorowych (warunki obrotu tymi artykułami zmieniły zawarte w późniejszym okresie i funkcjonujące obok PCA bilateralne porozumienia: umowa tekstylna z 1998 r. i umowa stalowa z 2002 r.)21, – możliwość dalszego stosowania we wzajemnych obrotach klauzul ochronnych, w tym środków antydumpingowych. W części trzeciej układu znalazły się uregulowania dotyczące płatności, konkurencji i innych postanowień o charakterze ekonomicznym22. Znalazło się tutaj m.in. zobowiązanie Rosji do zapewnienia zgodności swoich przepisów dotyczących ochrony własności intelektualnej, przemysłowej i handlowej z przepisami wspólnotowymi oraz dwustronna deklaracja co do działań służących rozwojowi wzajemnej wymiany handlowej (usuwanie czynników zakłócających wolną konkurencję, harmonizacja norm i przepisów celnych itp.).. 19. E. Kawecka-Wyrzykowska, Umowa przejściowa z Rosją, „Wspólnoty Europejskie” luty. 20. Ibidem.. 1996.. S. Miklaszewski, Zagraniczna polityka handlowa Unii Europejskiej, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie, Tarnów 2005, s. 81. 21. 22. Buk.indb 51. E. Kawecka-Wyrzykowska, Umowa przejściowa… .. 1/16/08 2:37:50 PM.

(8) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 52. Ponieważ cały układ musiał być ratyfikowany przez parlamenty krajowe krajów członkowskich Wspólnot oraz parlament rosyjski, strony układu ustaliły, że jego część handlowa wejdzie w życie wcześniej. Ustalenia PCA dotyczące handlu (przedstawiona wcześniej część druga układu) znalazły się w Umowie przejściowej w sprawie handlu i spraw związanych z handlem, zawartej między Wspólnotami Europejskimi a Federacją Rosyjską na szczycie Rady Europejskiej w Brukseli 17 lipca 1995 r. Umowa ta, niewymagająca ratyfikacji, weszła w życie 1 lutego 1996 r.23 Wspólna strategia UE Wspólna strategia Unii Europejskiej wobec Rosji przyjęta została na szczycie Rady Europejskiej w Kolonii 4 czerwca 1999 r. Treść wspólnej strategii nie była przez Unię konsultowana z Rosją. UE ograniczyła się do zaprezentowania stronie rosyjskiej głównych założeń tego dokumentu na szczycie UE–Rosja, który odbył się w Moskwie w lutym 1999 r.24 Głównym powodem przyjęcia wspólnej strategii była chęć zapewnienia większej spójności pomiędzy polityką wobec Rosji prowadzoną przez UE a inicjatywami poszczególnych państw członkowskich Unii. Strategicznym celem, zapisanym we wspólnej strategii, miało być „przyczynienie się do uczynienia z Federacji Rosyjskiej państwa stabilnego, demokratycznego i dobrze prosperującego, opartego na wspólnych wartościach, będących częścią dziedzictwa cywilizacji europejskiej”25. W końcowych wnioskach Unia stwierdzała, że „stabilna, demokratyczna i rozwijająca się Rosja, trwale zakotwiczona w zjednoczonej Europie, wolnej od nowych linii podziałów, jest istotnym elementem utrzymania pokoju na kontynencie”26. W szerszym kontekście intensyfikacja stosunków z Rosją miała służyć utrzymaniu stabilności w Europie i umacnianiu światowego bezpieczeństwa. We wspólnej strategii zapisano cztery najważniejsze cele unijnej polityki wobec Rosji, najważniejsze obszary, na których powinna się skupić Unia w trakcie realizacji tych celów oraz szczegółowe inicjatywy, jakie w tych obszarach należałoby podjąć27. 1) Konsolidacja demokracji, umocnienie państwa prawa oraz wzmocnienie instytucji publicznych w Rosji: 23. Ibidem.. R. Dziewulski, R. Hykawy, Wspólna Strategia Unii Europejskiej wobec Rosji, „Wspólnoty Europejskie” lipiec–sierpień 1999. 24. 25 26 27. Buk.indb 52. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… .. R. Dziewulski, R. Hykawy, op. cit.. Ibidem.. 1/16/08 2:37:50 PM.

(9) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 53. – wzmocnienie zasady państwa prawa i instytucji publicznych przez takie inicjatywy, jak wspieranie rozwoju administracji na wszystkich szczeblach, programy szkoleniowe dla młodych polityków i urzędników, – rozwój społeczeństwa obywatelskiego – intensyfikacja kontaktów między politykami z krajów UE i rosyjskimi, rozwijanie kontaktów między społeczeństwami, wspieranie niezależnych organizacji pozarządowych i niezależnych mediów. 2) Integracja Rosji w ramach wspólnego europejskiego obszaru gospodarczego i społecznego: – konsolidacja procesu reform gospodarczych w Rosji – doradztwo w kwestiach polityki gospodarczej, prywatyzacji, restrukturyzacji przedsiębiorstw, reform systemu bankowego, pomoc w poprawie konkurencyjności rosyjskich przedsiębiorstw, – wspieranie integracji Rosji w ramach szerszej strefy współpracy gospodarczej w Europie – promowanie stopniowego zbliżania prawa, zwłaszcza w kwestiach regulujących wzajemną wymianę handlową oraz inwestycje, wspieranie działań Rosji mających na celu integrację z wielostronnym systemem handlu, a zwłaszcza uzyskanie członkostwa w WTO, – stworzenie podstaw dla funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej – wspieranie dialogu społecznego, zwłaszcza powstawania nowoczesnych związków zawodowych i organizacji pracodawców, zachęcanie Rosji do przyjmowania regulacji prawa pracy zgodnych z przepisami Międzynarodowej Organizacji Pracy. 3) Współpraca w celu umocnienia stabilności i bezpieczeństwa w Europie i poza nią: – wzmocnienie dialogu politycznego – intensyfikacja dialogu na wszystkich szczeblach, wypracowanie wspólnych inicjatyw wspierających realizację celów WPZiB, – wykorzystywanie miejsca Rosji w architekturze bezpieczeństwa europejskiego, m.in. rozwijanie współpracy w ramach OBWE i Rady Europy, – dyplomacja prewencyjna – rozwijanie współpracy służącej zapobieganiu konfliktom, zarządzaniu kryzysami i ich rozwiązywaniu, wspieranie kontroli zbrojeń oraz rozbrojenia. 4) Wspólne wyzwania na kontynencie europejskim: – energia i bezpieczeństwo nuklearne – wspieranie rosyjskich reform sektora energetycznego, – ochrona środowiska i zdrowie, m.in. wspieranie działań służących poprawie bezpieczeństwa składowania odpadów chemicznych i nuklearnych, – walka ze zorganizowaną przestępczością, praniem brudnych pieniędzy, przemytem narkotyków i handlem ludźmi – rozwijanie współpracy między Europolem a odpowiednimi agendami w Rosji, poprawa współpracy w kwestiach związanych z readmisją,. Buk.indb 53. 1/16/08 2:37:50 PM.

(10) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 54. – współpraca wymiarów sprawiedliwości, współpraca regionalna, transgraniczna i w kwestiach infrastrukturalnych. Warto wspomnieć, że wspólna strategia zawierała zobowiązanie Unii Europejskiej, że zaprosi ona kraje kandydujące do członkostwa w UE do przyłączenia się do działań podejmowanych wobec Rosji. Strategia miała obowiązywać przez cztery lata, a po ich upływie mogła być corocznie przedłużana (co też nastąpiło). Jak widać, cele wspólnej strategii zostały znacznie rozbudowane, a obszar nimi objęty był bardzo szeroki. Wspólna strategia nie przewidywała jednak żadnych nowych (nieujętych w PCA) źródeł i mechanizmów finansowych, z których realizacja tych celów mogłaby być finansowana. Niejako w odpowiedzi na wspólną strategię UE strona rosyjska przedstawiła 22 października 1999 r. Średniookresową strategię rozwoju stosunków pomiędzy Federacją Rosyjską i Unią Europejską w latach 2000–2010. Zgodnie z treścią tego dokumentu, głównym celem Rosji jest utworzenie świata wielobiegunowego, a stosunki z Unią Europejską mają być dla Rosji sposobem realizacji tego celu. I tak, podstawą współpracy Rosji z UE w kwestii bezpieczeństwa ma być „wspieranie paneuropejskiego bezpieczeństwa Europejczyków bez izolacji USA i NATO, ale przy ograniczonym ich zaangażowaniu na kontynencie europejskim”. Rosja całkowicie odrzuciła w tym dokumencie możliwość ewentualnego ubiegania się o członkostwo w Unii bądź nawet o uzyskanie statusu kraju stowarzyszonego. Podkreśliła natomiast potrzebę pozostania mocarstwem, niezależnie kształtującym swoją politykę zagraniczną i wewnętrzną28. Za najbardziej celową Rosja uznawała współpracę z Unią w kwestiach: – ustanowienia systemu kolektywnego bezpieczeństwa w Europie, z uwzględnieniem inicjatyw obronnych tworzonych w ramach UE (Unia Zachodnioeuropejska), – utworzenia między partnerami strefy wolnego handlu, – ułatwiania napływu do Rosji kapitału inwestycyjnego, służącego redukowaniu luki technologicznej między Rosją a krajami UE, – rozwijania paneuropejskiej infrastruktury gospodarczej i prawnej jako bazy dla wzajemnych stosunków29, – konsultowania i – w miarę możliwości – koordynowania stanowisk stron w organizacjach międzynarodowych. Porównując oba dokumenty, łatwo zauważyć rozbieżność dążeń partnerów. Rozbieżność ta oraz dosyć ogólny charakter obu strategii można uznać za jedną z przyczyn niewielkiego przełożenia tych dokumentów na praktyczne działania. 28. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… .. M.J. Radło, Unia Europejska – Rosja. Trudne partnerstwo, „Wspólnoty Europejskie” czerwiec 2000. 29. Buk.indb 54. 1/16/08 2:37:50 PM.

(11) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 55. Na pogłębienie się różnic stanowisk między UE a Rosją miała też duży wpływ intensyfikacja konfliktu w Czeczenii. Reagując na łamanie praw człowieka na tym obszarze, Unia posunęła się nawet do wstrzymania części pomocy przekazywanej Rosji w ramach programu TACIS. Kierunek rozwoju polityki UE wobec Rosji był w owym czasie wypadkową działań podejmowanych przez poszczególne kraje członkowskie UE (zwłaszcza te o dużym potencjale politycznym i gospodarczym, np. Francję czy Niemcy). Jeśli chodzi natomiast o politykę Rosji wobec UE, to starała się ona wykorzystywać nieporozumienia na linii USA–UE oraz różnice zdań między państwami członkowskimi Unii30. Obie powyższe tendencje możemy niestety zaobserwować również w okresie obecnym. Nowa polityka sąsiedztwa UE z Rosją Koncepcja dalszego rozwoju stosunków z Rosją w oparciu o nową politykę sąsiedztwa przedstawiona została przez Unię Europejską na spotkaniu UE–Rosja, które odbyło się w Petersburgu 31 maja 2003 r. Unia zadeklarowała wtedy, że głównym celem jej polityki wobec Federacji Rosyjskiej będzie „budowa strategicznego partnerstwa z Rosją, jako ważnym partnerem politycznym i gospodarczym”31. Cel ten ma być realizowany przez budowę czterech wspólnych obszarów (Common Spaces)32: – ekonomicznego, – wolności, bezpieczeństwa wewnętrznego i sprawiedliwości, – bezpieczeństwa zewnętrznego i sprawiedliwości, – badań, edukacji i kultury. Od momentu pojawienia się tej koncepcji wzajemnych stosunków obie strony podejmują działania mające prowadzić do jej uszczegółowienia i praktycznej realizacji. Przykładowo na szczycie UE–Rosja, który odbył się w Rzymie 6 grudnia 2003 r. przyjęto koncepcję budowy wspólnego europejskiego obszaru ekonomicznego, obejmującego Unię Europejską i Rosję. Koncepcji tej jednak nie skonkretyzowano, przyjmując, że obszar ten może powstać w drodze różnych działań: od stopniowego zbliżania procedur granicznych i przepisów dotyczących ochrony praw własności intelektualnej po utworzenie strefy wolnego handlu we wzajemnych obrotach33. Najlepsze perspektywy wydaje się jednak mieć współpraca w obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Wynika to z tego, 30 31 32 33. Buk.indb 55. Ibidem.. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… . M. Błaszczuk, Europejskie kraje WNP… .. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… .. 1/16/08 2:37:51 PM.

(12) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 56. że polityka UE w tych dziedzinach rozwija się w ostatnim okresie bardzo szybko, w reakcji na zagrożenia związane z międzynarodowym terroryzmem, nielegalną imigracją, przestępczością transgraniczną czy przemytem narkotyków, a interesy UE i Rosji w sprawie zwalczania powyższych zagrożeń są często zbieżne. Stosunki UE–Rosja w kontekście wschodniego rozszerzenia UE W okresie negocjowania przez osiem krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz Cypr i Maltę członkostwa w UE pojawiły się dwie ważne kwestie sporne w stosunkach Unii Europejskiej i Rosji, wynikające bezpośrednio z rozszerzenia. Pierwsza z nich dotyczyła objęcia przez nowe kraje członkowskie UE obywateli Rosji obowiązkiem wizowym, druga natomiast – objęcia przez Rosję nowych krajów członkowskich UE układem o partnerstwie i współpracy między WE a FR (PCA). Strona rosyjska była świadoma tego, że wprowadzenie przez kraje przystępujące do Unii Europejskiej wiz dla obywateli rosyjskich wynikało ze zobowiązań negocjacyjnych tych krajów wobec UE w zakresie wspólnej polityki wizowej. Stąd też utrzymanie bezwizowego ruchu osobowego między Rosją a tymi krajami nie było dłużej możliwe. Dla Rosji priorytetem w rozmowach z UE było natomiast dążenie do utrzymania bezwizowego ruchu pomiędzy obwodem kaliningradzkim a pozostałym obszarem Federacji Rosyjskiej. Obwód kaliningradzki stawał się bowiem w momencie rozszerzenia UE rosyjską enklawą, otoczoną nowymi krajami członkowskimi Unii. Celem wzajemnych negocjacji było z jednej strony zapewnienie bezpieczeństwa wschodniej granicy poszerzonej Unii Europejskiej, z drugiej zaś znalezienie rozwiązania w możliwie jak najmniejszym stopniu zakłócającego ruch osobowy między obwodem kaliningradzkim a pozostałą częścią Rosji oraz między krajami członkowskimi UE a Rosją (i innymi krajami WNP)34. Na szczycie UE–Rosja w Hadze 11 listopada 2002 r. Unia zaproponowała Rosji rozwiązanie (zaakceptowane przez Rosję), przewidujące wprowadzenie w ruchu osobowym i towarowym między obwodem kaliningradzkim a pozostałym obszarem Rosji, przebiegającym przez terytorium UE (a konkretnie Litwy), uproszczonego dokumentu tranzytowego. Miał on być wprowadzony pod warunkiem otwarcia przez Rosję nowych biur konsularnych oraz podpisania przez ten kraj umowy o readmisji, dotyczącej przyjmowania osób, które nielegalnie przekroczą granicę UE35. Ostatecznie mieszkańcy obwodu kaliningradzkiego otrzymali prawo do podróżowania przez terytorium Litwy przy wykorzystaniu jednego z dwóch dokumentów: pozwolenia na wielokrotny tranzyt (Faciliated Transit Document – FTD). 34 35. Buk.indb 56. Ibidem.. Ibidem.. 1/16/08 2:37:51 PM.

(13) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 57. lub pozwolenia na jednokrotny tranzyt koleją (Faciliated Rail Transit Document – FRTD)36. Poważniejsze kontrowersje wzbudziła natomiast kwestia rozszerzenia układu o partnerstwie i współpracy na nowe kraje członkowskie UE. W związku z przyjęciem wspólnej polityki handlowej kraje przystępujące do UE były zobowiązane do wypowiedzenia z dniem 1 maja 2004 r. bilateralnych umów handlowych z Rosją. Począwszy od tego dnia niedyskryminacyjne traktowanie towarów z tych krajów na rynku rosyjskim powinno wynikać z objęcia nowych krajów członkowskich układem o partnerstwie i współpracy między WE a FR (PCA). Gdyby to nie nastąpiło, towary pochodzące z nowych krajów członkowskich nie byłyby w żaden sposób chronione na rynku rosyjskim, gdyż nie miałyby we wzajemnej wymianie zastosowania zasady WTO (Rosja nie jest członkiem tej organizacji). Świadoma tej sytuacji strona rosyjska zgłosiła pod koniec 2003 r. postulat, aby rozszerzenie PCA na nowe kraje członkowskie UE nie miało charakteru automatycznego, lecz wymagało ponownej ratyfikacji układu przez rosyjską Dumę37. Unia zajęła stanowisko przeciwne, powołując się na art. 110 układu, który głosi, że terytorium Wspólnot jest określane przez prawo wspólnotowe, a traktat akcesyjny włącza terytoria nowych państw członkowskich do terytorium Wspólnot; objęcie nowych krajów członkowskich PCA powinno mieć charakter automatyczny i bezwarunkowy38. Unia podkreśliła, że zasada powyższa dotyczy obszarów, w których Wspólnoty mają wyłączne kompetencje (takich jak m.in. polityka handlowa). Przyznawała natomiast, że dalsze stosowanie zasad PCA w obszarach pozostających w kompetencji państw członkowskich Wspólnot (np. w zakresie współpracy kulturalnej) może wymagać ponownej ratyfikacji układu przez rosyjski parlament. W pierwszych miesiącach 2004 r. strona rosyjska przedstawiła Unii Europejskiej listę 14 szczegółowych postulatów o charakterze politycznym i ekonomicznym, od których spełnienia uzależniała „zachowanie dobrych stosunków z krajami wstępującymi do UE”. Rosja domagała się w nich przede wszystkim rekompensaty za straty ekonomiczne, które eksport rosyjski poniesie w związku z przyjęciem przez kraje wstępujące zasad jednolitego rynku europejskiego. Groziła, że nie rozszerzy PCA na te kraje, jeśli postulaty powyższe nie zostaną spełnione. Zbliżający się termin przystąpienia nowych państw do Unii wpłynął na zintensyfikowanie rozmów z Rosją, które miały doprowadzić do objęcia tychże krajów wszystkimi ustaleniami PCA z dniem akcesji. Ostateczne porozumienie 36 Russia – European Union Partnership after the Enlargement: Strategic Visons and Day-to-day Implementation, „European Studies Library” 2004, nr 17, St. Petersburg State University Press, s. 10. 37 38. Buk.indb 57. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… . Ibidem.. 1/16/08 2:37:52 PM.

(14) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 58. w tej sprawie udało się wynegocjować dopiero podczas wizyty w Moskwie grupy komisarzy europejskich z przewodniczącym KE, Romano Prodim, na czele, która odbyła się w dniach 22–23 kwietnia 2004 r. Uzyskawszy prawo do „specjalnych okresów przejściowych” na wprowadzenie przez nowe kraje członkowskie środków ochronnych wobec towarów rosyjskich39 oraz zgodę Unii na swobodny transfer towarów między obwodem kaliningradzkim a resztą kraju, Rosja zgodziła się rozszerzyć PCA na nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r. Porozumienie między UE a Rosją zostało oficjalnie podpisane na spotkaniu w Luksemburgu 27 kwietnia 2004 r., a więc 3 dni przed terminem rozszerzenia40. 3.2. Pomoc finansowa UE dla Rosji. Najważniejszym instrumentem finansowym, za pomocą którego Unia Europejska udziela pomocy Rosji, jest wspomniany już fundusz TACIS. Szacuje się, że w latach 1991–2003 Federacja Rosyjska otrzymała w ramach funduszu TACIS około 2,6 mld euro. Do sumy tej należy doliczyć około 60 mln euro, które otrzymała Rosja od UE w latach 1993–1998 w ramach programu humanitarnego oraz ponad 50 mln euro w postaci pomocy dla ofiar drugiej wojny w Czeczenii41. W latach 2000–2002 UE wydała ok. 1,2 mld euro, z czego na Rosję przypadło 223 mln euro (40%) – jeśli chodzi o zobowiązania, natomiast 270 mln euro (52%) – jeśli chodzi o środki faktycznie wypłacone42. Zobowiązania wobec Rosji, przyjęte przez UE w ramach programu TACIS na lata 2004–2006, prezentuje tabela 1. Tabela 1. Zobowiązania UE wobec Rosji w ramach komponentu krajowego programu TACIS w latach 2004–2006 Priorytet 1 wartość (w mln euro) 122,0. udział (w %) 31,1. Priorytet 2. wartość (w mln euro) 120,0. udział (w %) 30,6. Priorytet 3 wartość (w mln euro) 125,0. udział (w %) 31,9. Razem wartość (w mln euro) 392,0. udział (w %) 100,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Błaszczuk, Wykorzystanie programu TACIS…, s. 39.. 39 M.in. specjalny mechanizm przejściowy, przewidujący wprowadzenie na okres 6–12 miesięcy po akcesji preferencyjnych kontyngentów importowych na towary, które Rosja uzna za „wrażliwe”. 40 41 42. Buk.indb 58. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… .. Ibidem.. M. Błaszczuk, Unijne wsparcie… .. 1/16/08 2:37:52 PM.

(15) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 59. 3.3. Wymiana handlowa UE–Rosja. Handel z krajami UE miał dla Rosji duże znaczenie jeszcze przed rozszerzeniem. W 2003 r. handel z krajami tego ugrupowania stanowił 35% zagranicznego handlu Rosji. Po rozszerzeniu wartość ta wzrosła do ponad 50%. Dla UE Rosja nie była natomiast znaczącym partnerem w handlu. Przed rozszerzeniem udział Rosji w eksporcie zewnętrznym Unii wynosił 2–3%, natomiast w zewnętrznym imporcie 4–5%43. Wschodnie rozszerzenie UE doprowadziło do zwiększenia poziomu wymiany handlowej z Rosją, zwłaszcza po stronie importu. W 2004 r. Rosja znalazła się na czwartym miejscu wsród partnerów Unii Europejskiej w dziedzinie eksportu (udział Rosji w zewnętrznym eksporcie UE-25 wyniósł 4,7%) oraz na trzecim, jeśli chodzi o import (udział Rosji w zewnętrznym imporcie UE-25 wyniósł 7,8%). Natomiast dla Rosji Unia była najważniejszym partnerem zarówno w eksporcie (udział UE-25 w eksporcie Rosji wyniósł 52,1%), jak i w imporcie (udział UE-25 w imporcie Rosji wyniósł 53,8%)44. Dane dotyczące najważniejszych partnerów UE-25 i Rosji zamieszczone zostały w tabelach 2 i 3. Tabela 2. Najważniejsi partnerzy handlowi UE-25 w 2004 r. Eksport kraj USA Szwajcaria Chiny Rosja Japonia. Import wartość. w mln euro. w%. kraj. 234140. 24,3. 48131. 5,0. Rosja. 43210. 4,5. Szwajcaria. 75035 45712. 7,8. 4,7. USA. Chiny Japonia. wartość. w mln euro 157670. w%. 15,3. 126912. 12,3. 73745. 7,2. 80476 61460. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EU – Russia trade relations 2004… .. 7,8. 6,0. W 2004 r. eksport UE-25 do Rosji wyniósł 45 662 mln euro, natomiast import UE‑25 z Rosji 80 538 mln euro. We wzajemnym handlu istniała więc nadwyżka na korzyść Rosji, w wysokości 34 876 mln euro (zob. tabela 4).. 43. E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki traktatowe… .. EU – Russia Trade Relations 2004, European Commison – DG Trade, http://europa.eu.int/ comm/trade/. 44. Buk.indb 59. 1/16/08 2:37:52 PM.

(16) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 60. Tabela 3. Najważniejsi partnerzy handlowi Rosji w 2004 r. Eksport podmiot. Import wartość. w mln euro. UE-25 Chiny. w%. 71304. 52,1. 7945. 5,8. 8840. USA. Ukraina Turcja. Chiny. 53,8. 4380. 6,7. 4646. Japonia. 4,5. w%. 35109. Ukraina. 5,8. 6164. w mln euro. UE-25. 6,5. 7867. wartość. podmiot. 7,1. 2932. Kazachstan. 4,5. 2534. 3,9. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EU-Russia trade relations 2004… .. Tabela 4. Dynamika wymiany handlowej pomiędzy UE a Rosją w latach 1996–2004 (w mln euro) Wyszczególnienie. 1996. Eksport UE do Rosji. Import UE z Rosji. Saldo handlu UE–Rosja. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 19132 25539. 21087 14772. –4260 –1498. –2084 –11145 –38405 –31606 –27633 –30692 –34876. 23392 27037. 23172 25918. 22512 31370 34275 37086 45662. 60918 62976 61908 67779 80538. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EU – Russia Economic and Trade Indicators May 2005, Delegation of the EC to Russia, http://www.delrus.cec.eu.int/.. Tabela 5. Struktura towarowa wymiany handlowej UE-25 z Rosją w 2004 r. według SITC Eksport UE-25 do Rosji sekcja SITC maszyny i środki transportu. wartość. sekcja SITC. w mln euro. w%. 21342. 46,7 paliwa mineralne i smary produkty przetwórstwa 13,8 surowców naturalnych. wartość. w mln euro. w%. 47765. 59,4. 9311. 11,6. produkty chemiczne. 6305. różne wyroby przemysłowe. 6168. 13,5 surowce naturalne bez paliw. 3733. 4,6. 5236. 11,5 pozostałe towary. 3045. 3,8. produkty przetwórstwa surowców naturalnych. żywność i zwierzęta żywe. surowce naturalne bez paliw napoje i tytoń. tłuszcze roślinne i zwierzęce. Buk.indb 60. Import UE-25 z Rosji. 3388. 520. 505. 265. 7,4 produkty chemiczne. 1,1 maszyny i środki transportu. 1,1 żywność i zwierzęta żywe. 0,6 różne wyroby przemysłowe. 2992. 3,7. 1152. 1,4. 389. 0,5. 574. 0,7. 1/16/08 2:37:53 PM.

(17) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 61. cd. tabeli 5 Eksport UE-25 do Rosji sekcja SITC paliwa mineralne i smary. pozostałe towary. wartość. w mln euro. w%. 246. 0,5. 243. 0,5. Import UE-25 z Rosji sekcja SITC napoje i tytoń. tłuszcze roślinne i zwierzęce. wartość. w mln euro. w%. 36. –. 24. –. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EU-Russia Trade Relations 2004…. Jeśli chodzi o strukturę towarową handlu między UE a Rosją, to w unijnym imporcie z Rosji dominują surowce energetyczne oraz wyroby przetworzone, natomiast w rosyjskim imporcie z UE przeważają maszyny i środki transportu oraz produkty chemiczne (zob. tabela 5). 4. Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej z Ukrainą 4.1. Rozwój stosunków UE–Ukraina. Przykład Ukrainy, byłej republiki radzieckiej, a zarazem kraju znajdującego się na drugim miejscu pod względem znaczenia geopolitycznego w Europie Wschodniej, jest szczególny, gdyż już dwa miesiące po ogłoszeniu niepodległości w dniu 11 lutego 1992 r. zawarła ona ze Wspólnotami protokół o pomocy technicznej w realizacji programu reform. Co więcej, jako pierwsza spośród byłych republik radzieckich podpisała z Unią Europejską układ o partnerstwie i współpracy; miało to miejsce 14 czerwca 1994 r.45 Układ ten wszedł w życie dopiero z dniem 1 marca 1998 r., a więc cztery miesiące później niż układ o partnerstwie i współpracy z Rosją. Dokonując szczegółowej analizy 109 artykułów umowy o partnerstwie i współpracy Ukrainy z UE należy zaznaczyć, że umowa deklaruje wstępnie zasady dobrosąsiedzkich stosunków, odnosząc się do zasad OBWE. W tytule II, „Dialog polityczny”, uzgodniono „regularno-polityczny dialog” na „najwyższym szczeblu politycznym”, który dotyczy zarówno organów wykonawczych, jak i parlamentów (Parlament Europejski, Werchowna Rada46). Na część gospodarczą umowy składają się tytuły: III – „Handel towarami”, IV – „Biznes i inwestycje”, V – „Ruch płatniczy i kapitałowy”, VI – „Konkurencja, ochrona własności intelektualnej i komercyjnej, współpraca legislacyjna” oraz VII – „Współpraca gospodarcza”. Partnership and Cooperation Agreement (PCA); zgodnie z protokołem podpisanym 30 marca 2004 r. postanowienia umowy o partnerstwie i współpracy od 1 maja 2004 r. dotyczą także dziesięciu nowych państw członkowskich. 45. 46. Buk.indb 61. http://www.europarl.eu.int/intcoop/euro/pcc/d_ua/default_en.html z 12.09.2006.. 1/16/08 2:37:54 PM.

(18) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 62. Tytuł VII zawiera ustalenia co do różnych rodzajów polityki; obie strony uzgadniają intensyfikację i częściową liberalizację. Odnosi się to do obszarów zamówień publicznych, wprowadzania norm, sektora nauki i badań, wychowania i edukacji, rolnictwa, energii, współpracy jądrowej i bezpieczeństwa, środowiska, transportu, poczty i telekomunikacji, walki z praniem pieniędzy, współpracy regionalnej, aspektów społecznych, turystyki, MSP, ochrony konsumenta i ceł47. W tytule IX, dotyczącym PCA, współpraca ta uzyskała wsparcie finansowe. W ramach programu TACIS od 1991 r. Ukraina otrzymała ponad 1 mld euro bezzwrotnych dotacji, z czego jedna czwarta posłużyła do zabezpieczenia elektrowni w Czarnobylu, a pozostała część przyczyniła się do gospodarczych, politycznych i społecznych reform w kraju. W grudniu 2001 r. opracowano dodatkowy plan działania dotyczący wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, którego celem było uszczegółowienie ogólnych zapisów w ramach strategii o partnerstwie i współpracy48. Omawiając stosunki pomiędzy Unią Europejską a Ukrainą warto dodać, że w 1995 r. w rządzie ukraińskim powstała pierwsza komórka koordynacyjna ds. współpracy ze stroną unijną, a we wrześniu tego samego roku przyjęto program TACIS na lata 1996–1999. Następnie, w 1998 r., odbyło się pierwsze posiedzenie Rady ds. Współpracy między Ukrainą i UE, na którym strona ukraińska oficjalnie wyraziła wolę nabycia statusu kraju stowarzyszonego z Unią49. Jednym z ważniejszych dokumentów przyjętych przez Wspólnoty Europejskie jest unijna wspólna strategia wobec Ukrainy50, która została zatwierdzona 11 grudnia 1999 r. podczas szczytu w Helsinkach, czyli pół roku po zatwierdzeniu wspólnej strategii wobec Rosji. Strategię przyjęto na okres czterech lat z możliwością przedłużenia. Jej celem jest ustanowienie strategicznego partnerstwa pomiędzy Unią Europejską a Ukrainą oraz uznanie tzw. europejskiego wyboru Ukrainy, czyli jej europejskich dążeń. Wspólna strategia ustanowiła trzy zadania51: – wsparcie procesu transformacji politycznej i gospodarczej, – wspólne stawienie czoła zagrożeniom dla stabilności i bezpieczeństwa w Europie, ochrony środowiska, bezpieczeństwa energetycznego i nuklearnego, – wzmocnienie współpracy w kontekście poszerzenia, wsparcie integracji gospodarki ukraińskiej z gospodarką europejską i światową oraz wzmocnienie współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.. 47 48 49 50 51. Buk.indb 62. D. Szwab, Ukraina i Unia Europejska [w:] „Nowe sąsiedztwo”…, s. 78. F. Jasiński, op. cit., s. 68.. Ibidem.. OJ 1999, L 331, s. 1–10.. T. Kołodziej, op. cit., s. 17.. 1/16/08 2:37:54 PM.

(19) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 63. W strategii wobec Ukrainy52 skupiono się głównie na walce z nielegalną migracją i handlem ludźmi, na poprawie skuteczności polityki readmisyjnej i azylowej, na dostosowaniach w dziedzinie polityki wizowej, na walce z praniem brudnych pieniędzy oraz na współpracy Europolu z ukraińską administracją. Większość zapisów wspólnej strategii wobec Ukrainy wykazuje duże podobieństwo do zawartych we wspólnej strategii wobec Rosji. Wobec Ukrainy również zadeklarowano wsparcie dla procesów demokratycznej i gospodarczej transformacji, pomoc w utrwalaniu stabilności i bezpieczeństwa oraz wyrażono chęć stawiania czoła wyzwaniom, które pojawiają się na kontynencie europejskim. Pośród kwestii różniących wspólną strategię wobec Ukrainy od strategii wobec Rosji można wymienić53: – zaakcentowanie nieuchronnego procesu rozszerzenia UE i związaną z tym potrzebę współpracy choćby w kwestiach wizowych, – zwrócenie uwagi na kwestię bezpieczeństwa nuklearnego na Ukrainie i elektrowni atomowej w Czarnobylu (w ustawie 29 wspólnej strategii w zamian za jej zamknięcie obiecano pomoc finansową oraz techniczną w celu uzyskania alternatywnych źródeł energii)54, – w ustawach 54 i 55 strategii poruszono kwestię kontrolowania obrotu bronią ręczną oraz lekką 55, albowiem handel nią zagrażał stabilności i bezpieczeństwu regionu. Wspólnoty Europejskie oraz Ukraina podpisały również liczne porozumienia sektorowe, wśród których można wymienić porozumienie dotyczące handlu tekstyliami, podpisane w grudniu 2000 r., oraz porozumienia dotyczące handlu konfekcją i stalą. W lipcu 1999 r. Euratom i Ukraina podpisały porozumienie w zakresie bezpieczeństwa nuklearnego i kontrolowanej fuzji termonuklearnej. W lipcu 2002 r. podpisane zostało natomiast porozumienie o współpracy naukowej i technologicznej, które zostało ratyfikowane w lipcu 2004 r., a w listopadzie 2002 r. zawarto porozumienie o pokojowym wykorzystaniu energii atomowej56. Ważnym elementem we wzajemnych stosunkach było uzyskanie przez Ukrainę w 2000 r. statusu państwa opartego na gospodarce rynkowej. Obecnie regularnie odbywają się ukraińsko-unijne spotkania na szczycie i utrzymywane są kontakty polityczne. Na szczycie Unii Europejskiej w Nicei w grudniu 2000 r. 52. Dz.U. WE L 331 z 23 grudnia 1999 r., s. 1.. S. Rynkiewicz, Rola wspólnych strategii w kształtowaniu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej [w:] Pozycja Unii Europejskiej w świecie. Aspekty prawne i polityczne, red. C. Mik, Dom Organizatora, Toruń 2005, s. 51. 53. 54 55 56. Buk.indb 63. OJ 1999, L 331, s. 4.. OJ 1999, L 331, s. 7.. http://www.delukr.cec.eu.int/site/page2803.html z 12.09.2006; T. Kołodziej, op. cit., s. 18.. 1/16/08 2:37:54 PM.

(20) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 64. uznano Ukrainę za kraj, którego członkostwo w UE byłoby pożądane. Na szóstym szczycie w Jałcie 7 października 2003 r. określone zostały ramy instytucjonalne partnerstwa i współpracy, a UE zaprezentowała swoje stanowisko co do sytuacji w Europie po rozszerzeniu, tj. Wider Europe – Neighbourhood. Inicjatywa ta powinna umożliwić Ukrainie stopniowe uczestniczenie w jednolitym rynku, polityce i programach. Z analizy dotychczasowego stanowiska Unii wynika, że pełne członkostwo Ukrainy w UE w najbliższej przyszłości nie jest możliwe. Jako jedne z głównych przyczyn podaje się poważne trudności ekonomiczne kraju oraz powolne reformy w systemie prawnym i sądowniczym. Unia Europejska wyraźnie zaznaczyła, że wspomniana wyżej inicjatywa nie ma związku z możliwością przyszłego członkostwa Ukrainy w Unii, w myśl artykułu 49 traktatu o Unii Europejskiej. Oficjalnie Unia Europejska stwierdza natomiast, że „akceptuje europejskie dążenia Ukrainy i jest zadowolona z jej proeuropejskiego wyboru”57. Na szczycie w Jałcie zdecydowano także o rozpoczęciu konsultacji co do uruchomienia dla Ukrainy Wider Europe Action Plan, a za najistotniejsze cele we wzajemnych stosunkach uznano58: – zbliżanie ustawodawstwa ukraińskiego do acquis communautaire, co przejawiło się m.in. w utworzeniu w Kijowie finansowanego przez TACIS Ukraińsko-Europejskiego Doradczego Centrum do Spraw Prawa i Polityki59, mającego za zadanie dostarczanie ekspertyz, – zwrócenie uwagi na kwestie dotyczące energii i bezpieczeństwa jądrowego; w związku z tym uzgodniono pomoc UE w zwiększeniu mocy produkcyjnych siłowni K2R4 i przezwyciężeniu deficytu ropy; nowy temat wzajemnej współpracy stanowi tranzyt gazu przez terytorium Ukrainy, – wsparcie Ukrainy w dążeniach do przyjęcia do WTO, w tym m.in. w poprawianiu klimatu dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich i wyeliminowaniu dyskryminacyjnych obciążeń finansowych, – zacieśnianie współpracy w dziedzinie ochrony środowiska; w celu wdrożenia protokołu z Kioto została powołana grupa robocza; podkreślono wagę współpracy w zakresie transportu, która przejawia się głównie we włączeniu ukraińskiej infrastruktury transportowej do transeuropejskich sieci,. 57 W. Szadurski, Białoruś – Unia Europejska: w poszukiwaniu Nowej Strategii [w:] Stanowisko Unii Europejskiej wobec Polski i jej sąsiadów w przededniu poszerzenia, red. M. Czajkowski i E. Cziomer, Wydawnictwo Dante, Kraków 2003, s. 222; T. Kołodziej, op. cit., s. 19. 58 59. Buk.indb 64. T. Kołodziej, op. cit., s. 20.. Ukraine–Europe Policy and Legal Advice Centre.. 1/16/08 2:37:55 PM.

(21) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 65. – podpisanie porozumienia uprawniającego Ukrainę do uczestniczenia w czwartym programie ramowym oraz wsparcie finansowe dla ukraińskiego Centrum Badań i Technologii, – walkę z terroryzmem, ze zorganizowaną przestępczością, m.in. z handlem narkotykami, z praniem brudnych pieniędzy, nielegalną migracją i handlem ludźmi. Istotna stała się także kwestia wprowadzenia wiz pomiędzy Ukrainą i nowymi państwami UE. Po szczycie w Jałcie kolejne istotne wydarzenie miało miejsce w Brukseli 12 grudnia 2003 r., kiedy to dokonano przedłużenia okresu obowiązywania wspólnej strategii wobec Ukrainy do 23 grudnia 2004 r.60 Warto zaznaczyć, że wspólna strategia straciła moc wiążącą w grudniu 2004 r., a więc w okresie dokonujących się na Ukrainie demokratycznych przemian tzw. pomarańczowej rewolucji i formowania się społeczeństwa obywatelskiego. Na początku 2004 r. zainicjowane zostały przez Unię Europejską negocjacje dotyczące planów działania m.in. z Ukrainą. Ze względu na sytuację w tym kraju, poważne nieprawidłowości stwierdzone w przeprowadzeniu wyborów prezydenckich, kryzys polityczny i spodziewaną decyzję o powtórzeniu drugiej tury wyborów, uznano, że o zatwierdzeniu planu działania przez Komitet Partnerstwa i Współpracy oraz jego realizacji zadecyduje odrębnie Rada. Plan działania uzgodniony z Ukrainą w wyniku prowadzonych negocjacji nabrał cech indywidualnych, odpowiadających stanowi stosunków UE z Ukrainą oraz częściowo oczekiwaniom strony ukraińskiej. Stał się on również przedmiotem krytyki – zarzuty dotyczyły tego, że nie spełnia wyrażanych przez stronę ukraińską oczekiwań co do podniesienia w przyszłości rangi stosunków UE z Ukrainą, nie otwiera drogi do umowy stowarzyszeniowej oraz nie przewiduje członkostwa w Unii61. Oczekiwania Ukrainy w stosunku do Unii Europejskiej zostały zawarte w Programie integracji Ukrainy z Unią Europejską62, który został zatwierdzony przez prezydenta Leonida Kuczmę 14 września 2002 r. We wspomnianym dokumencie za długookresowy cel Ukrainy zostało uznane właśnie członkostwo w Unii Europejskiej, któremu miało sprzyjać wypełnienie do 2001 r. odpowiednich kryteriów, jak również przyszłe członkostwo w WTO i podpisanie układu o wolnym handlu63. 60 Common Strategy 2003/897/CFSP of the European Council of 12 December 2003 Amending Common Strategy 1999/877/CFSP on Ukraine in Order to Extend the Period of Its Application, OJ 2003, L 333, s. 96.. 61 B. Kołecka, Polityka sąsiedztwa UE – wymiar wschodni [w:] Rozszerzona Unia Europejska…, s. 27–29.. 62 T. Kuzio, EU and Ukraine: a Turning Point in 2004?, The European Union Institute for Security Studies, Occasional Papers nr 47, November 2003. 63. Buk.indb 65. T. Kołodziej, op. cit., s. 17.. 1/16/08 2:37:55 PM.

(22) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 66. Nieco inny charakter miało natomiast wydarzenie, które może w sposób znaczący wpłynąć na stosunki z Unią Europejską. Otóż 21 kwietnia 2004 r. Ukraina dokonała swoistego zwrotu w polityce zagranicznej. Parlament ukraiński ratyfikował wówczas umowę o utworzeniu wspólnej przestrzeni gospodarczej Białorusi, Kazachstanu, Rosji i Ukrainy, a wiceminister spraw zagranicznych Ukrainy, Ołeksandr Czałyj, podał się do dymisji, twierdząc, że ramy współpracy zarysowane przez Komisję Europejską w propozycji europejskiej polityki sąsiedztwa nie dają szans na uzyskanie potwierdzenia, czy Ukraina można się spodziewać wyznaczenia choćby stosunkowo odległej daty akcesji do Unii Europejskiej64. Warto dodać, że brak perspektyw na akcesję Ukrainy do Unii spotkał się z szybką reakcją ówczesnego premiera Polski, Marka Belki, i z przedstawieniem propozycji zaoferowania Ukrainie obietnicy członkostwa w UE, zgodnie z podejściem zawartym w non-paper65. Propozycja polska zawarta w non-paper promuje kilka zasad, które według Polski powinny stać się podstawą wschodniej polityki UE, a są to m.in.66: – zasada zróżnicowania relacji UE – dany kraj WNP, czyli uzależnienie wzajemnych kontaktów od postępów procesu reform w danym państwie i stopnia przestrzegania przez nie wartości, które są podstawą polityki zagranicznej UE, – zasada komplementarności, a nie konkurowania w stosunku do wymiaru północnego UE, – zasada stopniowego zbliżania wschodnich sąsiadów UE do Unii w ramach europejskiej przestrzeni politycznej i gospodarczej, wzorowanej na koncepcji wspólnej europejskiej przestrzeni gospodarczej, istniejącej już w projektach politycznych dotyczących relacji z Rosją, – zasada, mówiąca, że stosunki Ukrainy z Brukselą powinny być równe relacjom pomiędzy UE a Federacją Rosyjską. Polski projekt wymiaru wschodniego, zmierzający do demokratyzacji Ukrainy, ale także Białorusi i Mołdowy, pozostaje w sprzeczności z rosyjskim interesem imperialnym. Często można spotkać się z zarzutami, że priorytetem polityki wschodniej UE nie jest demokratyzacja, poszanowanie praw człowieka i budowa gospodarki rynkowej w krajach WNP, lecz stabilizacja Rosji oraz zasada Russia. 64. „Tydzień na Wschodzie”, biuletyn specjalny Ośrodka Studiów Wschodnich 2004, nr 19(353),. 65. F. Jasiński, op. cit., s. 71.. s. 9.. Więcej informacji na ten temat w: P. Żurawski vel Grajewski, Wymiar Wschodni w aspekcie realizacji Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE [w:] Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2004, s. 68–76. 66. Buk.indb 66. 1/16/08 2:37:56 PM.

(23) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 67. first67. Oznacza to, że wola utrzymywania dobrych stosunków z Moskwą powoduje, że Unia Europejska niechętnie podejmuje działania, które mogłyby być odebrane jako naruszające interesy Rosji68. 4.2. Pomoc finansowa UE dla Ukrainy. Największa pomoc, jaką otrzymuje Ukraina, pochodzi z Unii Europejskiej. Składają się na nią: pomoc techniczna TACIS, pomoc makro-finansowa oraz pomoc humanitarna. Pod koniec 2000 r. pomoc ze strony Unii w zakresie dostaw energii polegała na wsparciu finansowym dodatkowych ilości ropy przez Czarnobyl Shelter Fund69, co miało związek z zamknięciem pod koniec 2000 r. elektrowni atomowej w Czarnobylu. Na modernizację elektrowni atomowych w Chmielnickim i w Równym pożyczki zaoferował natomiast Euroatom70. W ciągu najbliższych lat Ukraina będzie największym obok Rosji beneficjentem pomocy unijnej wśród krajów WNP, na te dwa kraje przypadnie łącznie ponad 80% pomocy z komponentu krajowego programu TACIS (zob. tabela 6)71. Tabela 6. Zobowiązania UE wobec Ukrainy w ramach komponentu krajowego programu TACIS w latach 2004–2006 Priorytet 1 wartość (w mln euro) 110. udział (w%) 51,9. Priorytet 2. wartość (w mln euro) 60. udział (w%) 28,3. Priorytet 3 wartość (w mln euro) 42. udział (w%) 19,8. Razem wartość (w mln euro) 212. udział (w%) 100. Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Błaszczuk: Wykorzystanie programu TACIS…, s. 39; www.europa.eu.int/comm/external_relations/ceeca/rsp/progs.htm z 12.09.2006.. 21 lutego 2005 r. Rada Współpracy UE–Ukraina formalnie przyjęła plan działania. Szczególne znaczenie dla gospodarczych stosunków pomiędzy Ukrainą a UE ma porozumienie w sprawie dostępu do unijnego rynku ukraińskiej stali i wyrobów tekstylnych, stanowiących 30% ukraińskiego eksportu do UE. Nadmierne koncentrowanie uwagi Unii Europejskiej na Rosji kosztem Ukrainy, ale także Białorusi i Mołdowy, bywa niekiedy dostrzegane również przez ekspertów UE; zob. D. Lynch, The New Eastern Dimention of the Enlarged UE, „Partners and Neighbours: CFSP for a Wider Europe – Chaillot Papers”, nr 64, September 2003, s. 36. 67. 68 69 70 71. Buk.indb 67. P. Żurawski vel Grajewski, op. cit., s. 78, 79.. Czarnobyl Shelter Fund jest zarządzany przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju.. T. Kołodziej, op. cit., s. 18.. M. Błaszczuk, Wykorzystanie programu TACIS…, s. 38, 39.. 1/16/08 2:37:56 PM.

(24) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 68. W marcu 2005 r. UE podpisała z Ukrainą protokół bilateralny w celu ułatwienia jej członkostwa w WTO. Co więcej, Ukraina została potraktowana jako kraj priorytetowy, jeśli chodzi o włączenie do sieci transeuropejskich. Dostęp Ukrainy do pożyczek Europejskiego Banku Inwestycyjnego został zmaksymalizowany do 250 mln euro, a w 2004 r. Unia Europejska zaoferowała pomoc finansową w wysokości 128 mln euro, która w dalszej perspektywie ma być jeszcze większa. Poza tym od 3 czerwca 2005 r. Ukraina uczestniczy w europejskim programie radionawigacji satelitarnej Galileo72; podpisała też z UE porozumienie o lotnictwie cywilnym. O silnych związkach Kijowa i Brukseli może świadczyć to, że Ukraina mocno angażowała się w unijne misje pokojowe, takie jak misja monitorująca UE w byłej jugosłowiańskiej republice Macedonii czy misja policyjna UE w Bośni i Hercegowinie73. Ukraina odegrała również istotną rolę w sprawie alternatywnych wobec rosyjskich źródeł energetycznych, albowiem Unia Europejska dzięki inicjatywie GUUAM74 uzyskała dostęp do złóż ropy naftowej i gazu w regionie Morza Kaspijskiego75. 4.3. Wymiana handlowa UE–Ukraina. Pod względem wielkości eksportu z Unii Europejskiej Ukraina zajmuje 23 pozycję wśród partnerów handlowych UE (zaledwie 1,1% udziału), natomiast pod względem wielkości importu do Unii Europejskiej – 26 pozycję (0,7% udziału). W 2004 r. eksport z Unii Europejskiej na Ukrainę wyniósł około 10 400 mln euro, a import UE z Ukrainy kształtował się na poziomie blisko 7300 mln euro, co oznacza, że we wzajemnym handlu istniała nadwyżka na korzyść Unii Europejskiej (zob. tabela 7). Zarówno import do UE, jak i unijny eksport na Ukrainę wykazują analizowanych latach tendencję wzrostową. Pomimo tego z zaprezentowanych danych liczbowych wynika, że Ukraina nie jest liczącym się partnerem handlowym Unii.. 72. Obok Chin i Izraela. Rozszerzona Unia Europejska…, s. 453, 454.. Agreement between European Union and Ukraine on the Participation of Ukraine in the European Union Police Mission (EUPM) in Bosnia and Herzegovina (BiH), OJ 2003, L 239, s. 238–240. 73. 74 GUUAM to powstała w 1997 r. regionalna organizacja zrzeszająca Gruzję, Ukrainę, Azerbejdżan i Mołdowę. Uzbekistan jako piąte państwo członkowskie zrzekł się członkostwa.. 75 Rurociągi ropy naftowej i gazu przebiegają bowiem przez terytorium Ukrainy, jak również Gruzji, Uzbekistanu, Azerbejdżanu i Mołdowy; zob. S. Rynkiewicz, op. cit., s. 51–52.. Buk.indb 68. 1/16/08 2:37:56 PM.

(25) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 69. Tabela 7. Wymiana handlowa pomiędzy UE a Ukrainą w latach 2000–2004 (w mln euro) Rok. Import UE z Ukrainy. 2000. 4400. 2002. 6000. 2004. 7300. 2001. 2003. Udział Udział Eksport UE Saldo handlu w imporcie w eksporcie na Ukrainę UE–Ukraina UE UE 0,4. 5300. 0,5. 5700. 0,6. 5300. 7000. 0,6. 7800. 8800. 0,7. 10400. 0,6. 0,8. 0,9 1 1,1. Import + eksport. 900. 9700. 1700. 12300. 3100. 14500. 1800. 13800. 3100. 17700. Źródło: opracowanie własne na podstawie: External and Intra-European Union Trade, Monthly statistics, Eurostat, European Communities 2005.. Tabela 8. Struktura towarowa wymiany handlowej UE-25 z Ukrainą w 2004 r. według SITC Eksport UE-25 na Ukrainę sekcja SITC. Import UE-25 z Ukrainy. wartość. sekcja SITC. w mln euro. w%. maszyny i środki transportu. 4427. 42,4. produkty przetwórstwa surowców naturalnych. 1810. 17,3. produkty chemiczne. 1568. 15,0. paliwa mineralne i smary. różne wyroby przemysłowe. 1298. 12,4. różne wyroby przemysłowe. 486. 4,7. 161. wartość. w mln euro. w%. 2176. 30,0. 1270. 17,5. 1001. 13,8. 596. 8,2. maszyny i środki transportu. 588. 8,1. 1,5. produkty chemiczne. 489. 6,7. 102. 1,0. żywność i zwierzęta żywe. 307. 4,2. napoje i tytoń. 94. 0,9. 135. 1,9. pozostałe towary. 84. 0,8. pozostałe towary. 60. 0,8. 30. 0,3. napoje i tytoń. 14. 0,2. żywność i zwierzęta żywe. surowce naturalne bez paliw paliwa mineralne i smary. tłuszcze roślinne i zwierzęce. produkty przetwórstwa surowców naturalnych. surowce naturalne bez paliw. tłuszcze roślinne i zwierzęce. Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://europa.eu.int/comm/trade/ z 12.09.2006.. Buk.indb 69. 1/16/08 2:37:57 PM.

(26) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 70. Biorąc pod uwagę strukturę towarową handlu pomiędzy UE a Ukrainą w 2004 r., w unijnym imporcie z Ukrainą dominowały produkty przetwórstwa surowców naturalnych oraz surowce naturalne bez paliw, natomiast w unijnym eksporcie na Ukrainę przeważały maszyny i środki transportu, jak również produkty przetwórstwa surowców naturalnych (zob. tabela 8). 5. Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej z Białorusią 5.1. Rozwój stosunków UE–Białoruś. W stosunkach pomiędzy Unią Europejską a Białorusią można wyróżnić dwie podstawowe fazy. Pierwsza z nich obejmuje okres od stycznia 1992 r. do listopada 1996 r., druga przypada na okres od 1996 r. aż do chwili obecnej. Pierwszy etap wzajemnych stosunków charakteryzował się rozwojem korzystnych form współpracy oraz ustanowieniem prawnych podstaw integracji Białorusi z Unią Europejską. 6 marca 1995 r. Białoruś podpisała z Unią Europejską układ o partnerstwie i współpracy, a w kwietniu tego samego roku tymczasową umowę w sprawie wymiany handlowej i kwestii związanych z handlem. W tym okresie realizowano na Białorusi liczne projekty o łącznej wartości 100 mln dolarów, finansowane w ramach programu pomocy technicznej dla krajów WNP, tj. w ramach programu TACIS76. Od listopada 1996 r. kontakty polityczne pomiędzy Unią Europejską a Białorusią uległy znaczącemu pogorszeniu. Główną tego przyczyną stały się wzbudzające kontrowersje wydarzenia polityczne związane z przeprowadzeniem z inicjatywy prezydenta Białorusi, Aleksandra Łukaszenki, referendum dotyczącego zrewidowania konstytucji z 1994 r. i znacznego zwiększenia władzy prezydenckiej. Do późniejszego zerwania wzajemnych stosunków dyplomatycznych pomiędzy UE i Białorusią oraz silnych reakcji ze strony Rady Europy i OBWE przyczyniło się również zastąpienie demokratycznie wybranego parlamentu przez mianowane zgromadzenie narodowe, represje wobec opozycji oraz ograniczanie wolności mediów i niezależności wymiaru sprawiedliwości. Na skutek przeprowadzonego referendum akredytowani ambasadorowie Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch w październiku 1996 r. wysłali do białoruskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych oświadczenie, w którym w imieniu Unii Europejskiej wyrazili zaniepokojenie groźbą pogwałcenia konstytucji białoruskiej. Oświadczenie zawierało również stwierdzenie, że wspomniane naruszenie może zagrozić współpracy Białorusi i Unii Europejskiej. Wskazywano, że szansa odgrywania przez Białoruś aktywnej roli w Europie może ulec poważnemu 76. Buk.indb 70. W. Szadurski, op. cit., s. 215.. 1/16/08 2:37:57 PM.

(27) Stosunki zewnętrzne Unii Europejskiej…. 71. zmniejszeniu. Kontrowersje związane z legalnością wyników uzyskanych w referendum przyczyniły się do podniesienia tzw. kwestii białoruskiej i dyskusji na specjalnym posiedzeniu Rady Ministrów Spraw Zagranicznych UE. Unijne kontakty z Białorusią zostały ostatecznie ograniczone w dniu 15 września 1997 r.77 Od tego momentu problematyka stosunków politycznych i gospodarczych pomiędzy Unią Europejską a Białorusią jest nieobecna, mimo że w 1999 r. nastąpiło pewne zbliżenie we wzajemnych kontaktach przez wznowienie kontaktów dyplomatycznych78. Oświadczenie wysłane do białoruskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych dotyczące stosunków UE z Białorusią, zawierało stwierdzenie, że wszystkie państwa członkowskie Unii sprzeciwią się przyjęciu Białorusi do Rady Europy oraz nie sfinalizują układu przejściowego. We wrześniu 1997 r. Rada Unii zadecydowała również, że nie zostanie podpisany z Białorusią układ o partnerstwie i współpracy79. Ponadto Unia Europejska podjęła decyzję o zawieszeniu programu TACIS, tj. programu pomocy technicznej dla Republiki Białorusi. Zawieszenie pomocy nie dotyczyło jedynie tych projektów, których celem było wspieranie procesu demokratyzacji. Dotyczyło także projektów humanitarnych, w tym pomocy dla ofiar Czarnobyla, oraz projektów regionalnych. Kraje należące wówczas do Unii Europejskiej zdecydowały, że stosunki dwustronne z Białorusią będą prowadzone wyłącznie za pośrednictwem władz ugrupowania, a bilateralne kontakty międzyministerialne mogą być podejmowane jedynie przez prezydencję lub trojkę80. Następnie, w trakcie przygotowań do wyborów jesienią 2000 r., Rada Europy oraz OBWE wystąpiły wspólnie z deklaracją, aby Białoruś spełniła cztery podstawowe wymagania81: – powrotu władzy do parlamentu, – reprezentacji opozycji w komisjach wyborczych, – dostępu opozycji do państwowych mediów, – ordynacji wyborczej zgodnej z normami międzynarodowymi. Na skutek braku pozytywnej reakcji OBWE wysłała misję techniczną, której zadaniem była ocena wyborów. Według OBWE zarówno wybory parlamentarne w październiku 2000 r., jak i wybory prezydenckie we wrześniu 2001 r., w rażący sposób odbiegały od międzynarodowych norm dla wyborów demokratycznych. 77 78. Ibidem, s. 216.. S. Miklaszewski, op. cit., s. 85.. Stosunki handlowe pomiędzy Wspólnotą Europejską a Białorusią nadal kształtują się na podstawie umów w sprawie handlu i współpracy podpisanych przez ZSRR w 1989 r. 79. 80 81. Buk.indb 71. T. Kołodziej, op. cit., s. 21.. Ibidem, s. 21, 22.. 1/16/08 2:37:58 PM.

(28) Magdalena Zając, Wojciech Bąba. 72. W związku z tymi wydarzeniami stosunki polityczne pomiędzy Unią a Białorusią nie uległy poprawie również po wyborach prezydenckich. Aleksander Łukaszenko, jako nowo wybrany prezydent, deklarował co prawda liberalizację gospodarki, lecz w rzeczywistości do niej nie doszło. Na dodatkowe pogorszenie wzajemnych stosunków miała wpływ również postawa władz białoruskich wobec grupy monitoringowej (AMG) OBWE w Mińsku. Odmówiły one AMG przedłużenia akredytacji82. Panuje dosyć powszechne przekonanie, że to prezydent Łukaszenka stanowi największą przeszkodę w przywróceniu przyjaznych stosunków pomiędzy Białorusią a Unią Europejską. Z jego oficjalnych wypowiedzi wynika, że członkostwo w Unii Europejskiej nie jest celem Białorusi. Również białoruskie środki masowego przekazu informują jedynie o negatywnych skutkach rozszerzenia dla nowych państw UE. Pomimo to w okresie poprzedzającym rozszerzenie UE w 2004 r. białoruski rząd oraz przedstawiciele środowiska akademickiego i biznesowego analizowali możliwe skutki rozszerzenia Unii dla gospodarki kraju. Powołana w 1999 r. wewnątrzministerialna komisja państwowa do spraw uczestnictwa Białorusi w procesie integracji europejskiej zajmowała się strategią „odpowiedzialnego sąsiedztwa z UE”, wypracowaną przez białoruskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych83. Wśród głównych czynników, które będą kształtować w najbliższej przyszłości wzajemne stosunki UE i Białorusi, można wymienić84: – prezydenta Łukaszenkę oraz stworzoną przez niego tzw. wertykalną władzę wykonawczą, podtrzymywaną przez biurokrację, kontrolującą sytuację wewnątrz kraju i utrudniającą jakąkolwiek działalność opozycyjną, – wpływ Rosji na kształtowanie wewnętrznej i zewnętrznej polityki państwa, uzależnienie białoruskiej gospodarki od rosyjskich dostaw i rynków, wpływ rosyjskich mass mediów na kształtowanie opinii publicznej oraz współzależność pomiędzy Białorusią a Rosją, określoną prawnie w grudniu 1999 r. przez porozumienie o utworzeniu unii państwowej, – poziom tożsamości narodowej Białorusinów, – tzw. czynnik ukraiński, czyli zmiany związane z „pomarańczową rewolucją” i deklarowaną przez Ukrainę gotowością do członkostwa w Unii Europejskiej oraz w NATO. Rozważanie w obecnej chwili możliwości akcesji Białorusi do Unii Europejskiej wydaje się być irracjonalne, niemniej jednak warto wziąć pod uwagę, że przedstawienie możliwości akcesji w perspektywie długoterminowej może stać 82 83 84. Buk.indb 72. Ibidem, s. 22.. W. Szadurski, op. cit., s. 216–218. Ibidem, s. 217–222.. 1/16/08 2:37:58 PM.