• Nie Znaleziono Wyników

Nieprodukcyjna sfera gospodarki narodowej w procesie uspołeczniania produkcji i pracy

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Nieprodukcyjna sfera gospodarki narodowej w procesie uspołeczniania produkcji i pracy"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

______ FCLIA OECONOMICA 15, 1982

R o b e r t Hahn*

NIEPRODUKCYJNA SFERA GOSPODARKI NARODOWEJ W PROCESIE USPOŁECZNIANIA PRODUKCJI I PRACY

1 . S f e r a n i e p r o d u k c y j n a j a k o w y n ik p r o c e s u u s p o ł e c z n i a n i a S a m o d z i e l n a s f e r a n i e m a t e r i a l n a w g o s p o d a r c e n a r o d o w e j j e s t w y n ik ie m p r o c e s u u s p o ł e c z n i a n i a p r o d u k c j i i p r a c y . P o w s t a ł a w d ł u g i m h i s t o r y c z n y m p r o c e s i e ro z w o ju s f e r a n i e p r o d u k c y j n a z a -s p o k a j a w r a c j o n a l n y s p o s ó b p o t r z e b y k u l t u r a l n e , duchowe i i n n e s o c j a l n e c z ło n k ó w s p o ł e c z e ń s t w a . J e s t s f e r ą s p o ł e c z n e g o n a k ł a d u p r a c y w j e d n o l i t y m p r o c e s i e r e p r o d u k c j i s p o ł e c z e ń s t w a i o b e j m u j e t a k i e d z i a ł y g o s p o d a r k i n a r o d o w e j j a k : o c h r o n a z d r o -w ia i o p i e k a s p o ł e c z n a , o ś w i a t a , k u l t u r a i s z t u k a , n a u k a i r o z w ó j t e c h n i k i , p r z y c z y n i a j ą c e s i ę do z a s p o k o j e n i a r ó ż n o r o d -n y c h i n d y w i d u a l n y c h i z b i o r o w y c h p o t r z e b n i e m a t e r i a l n y c h . W tym c e l u w y s t ę p u j ą w t y c h d z i a ł a c h p r o c e s y p r a c y , k t ó r e a n g a ż u j ą d u ż ą c z ę ś ć d o c h o d u n a ro d o w eg o w f o r m i e ś ro d k ó w t r w a ł y c h i ma-t e r i a ł ó w . Wraz z ro s n ą c y m poziomem s i ł w y tw ó r c z y c h c o r a z w i ę k s z a c z ę ś ć * D r h a b i l . , d o c e n t w I n s t y t u c i e S o c j a l i s t y c z n e j G o s p o d a r k i N arodow ej U n i w e r s y t e t u im . K. M arksa w L i p s k u . 1 W s p r a w i e z a s z e r e g o w a n i a n i e k t ó r y c h g a ł ę z i g o s p o d a r k i na-r o d o w e j do s f e na-r y n i e p r o d u k c y j n e j n i e z a c h o d z i j a k d o t ą d a n i w t e o r i i a n i w p r a k t y c e p l a n i s t y c z n e j k r a j ó w s o c j a l i s t y c z n y c h z g o d n o ś ć p o g lą d ó w . D o ty c z y t o p r z y k ł a d o w o h a n d l u , g o s p o d a r k i m i e s z k a n i o w e j i d z i e d z i n y u s ł u g . W s y s t e m a t y c e p l a n o w a n i a i s t a -t y s -t y k i o b o w i ą z u j ą c e j w NRD h a n d e l z a l i c z a s i ę do s f e r y p r o d u k -c j i m a t e r i a l n e j , g o s p o d a r k ę m i e s z k a n i o w ą i t e g a ł ę z i e u s ł u g , w k t ó r y c h p r z e d m i o t y p r a c y n i e s ą d o b r a m i m a t e r i a l n y m i - do s f e r y n i e p r o d u k c y j n e j .

(2)

o g ó l n e g o s p o ł e c z n e g o n a k ł a d u p r a c y w y d atk o w an a j e s t w n i e m a t e r -i a l n y c h d z i a ł a c h g o s p o d a r k i n a r o d o w e j . Z t e j w s p ó ł z a l e ż n o ś c i w y n i k a j ą n a s t ę p u j ą c e c h a r a k t e r y s t y c z n e t e n d e n c j e , k t ó r e w y r a ź -n i e w y s t ę p u j ą w w a r u n k a c h g o s p o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j i k t ó r e o k r e ś l a j ą p o z y c j ę s f e r y n i e m a t e r i a l n e j w p r o c e s i e u s p o ł e c z n i a -n i a p r o d u k c j i i p r a c y : - a b s o l u t n y i w z g lę d n y w z r o s t zasobów p r a c y z a t r u d n i o n y c h w t e j s f e r z e ; ’ - a b s o l u t n y w z r o s t wolumenu śro d k ó w t r w a ł y c h f u n k c j o n u j ą -c y -c h w t e j s f e r z e , p r z y je d n o c z e s n y m s p a d k u i c h u d z i a ł u w ś r o d k a c h t r w a ł y c h g o s p o d a r k i n a r o d o w e j o g ó łe m ; - j a k o ś c i o w e z m ia n y w z a t r u d n i o n y c h z a s o b a c h p r a c y i w z a -angażowanym m a j ą t k u p r o d u k c y jn y m j a k o w y ra z p r z e n i k a n i a do t e j s f e r y p o s t ę p u n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o . W 1 9 7 6 r . n i e m a t e r i a l n e d z i a ł y g o s p o d a r k i n a r o d o w e j NRD an-g a ż o w a ł y 35,6% śro d k ó w t r w a ł y c h o g ó łem o w a r t o ś c i b m t t o o k . 21 5 m i l i a r d ó w m arek i 19,39í z a t r u d n i o n y c h o g ó ł e m , t j . pow yżej

2 1 , 5 min o s ó b . U r z ą d z e n i a i i n s t y t u c j e g o s p o d a r k i n a r o d o w e j , k t ó r y c h o g ó l -n ą f u n k c j ą J e s t ś w i a d c z e n i e n i e m a t e r i a l n y c h u s ł u g z a s p o k a j a j ą -c y -c h i n d y w i d u a l n e l u b z b i o r o w e p o t r z e b y p r z e w a ż n i e o c h a r a k t e -r z e k o n su m p c y jn y m ^ , można o k r e ś l i ć j a k o j e d n o s t k i po d staw o w e s f e r y n i e p r o d u k c y j n e j . S f e r a n i e m a t e r i a l n a z k o l e i o b e j m u j e c a ł o ś ć u r z ą d z e ń i i n s t y t u c j i r e a l i z u j ą c y c h t ę o g ó l n ą f u n k c j ę . Z n a c z e n i e s f e r y n i e m a t e r i a l n e j można u j ą ć w s p o s ó b n a s t ę -p u j ą c y : a ) ro z w ó j s f e r y n i e m a t e r i a l n e j , a w s z c z e g ó l n o ś c i j e j u r z ą d z e ń k u l t u r a l n y c h i s o c j a l n y c h , o k r e ś l a w a m n k i p r a c y i ż y c i a c z y n n y c h zawodowo. S o c j a l i s t y c z n e p a ń s t w o p r z e z z r ó ż n i c o w a n y ro z w ó j p o s z c z e g ó l n y c h n i e m a t e r i a l n y c h d z i a ł ó w i g a ł ę z i u r z e c z y -w i s t n i a w ażne c e l e s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e * t a k i e j a k : w y ży w

ię-•* n i e m i a s t a i w s i , s y s t e m pomocy k o b i e t o m p r a c u j ą c y m i matkom, 2 O b l i c z o n o n a p o d s t a w i e : R o c z n i k s t a t y s t y c z n y NRD 1977, B e r l i n 1 9 7 8 , s . 1 4 , 1 5 . 3 W ię k s z o ś ć d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h z a s p o k a j a w s p o s ó b j e d n o -z n a c -z n y p o t r z e b y k o n s u m p c y j n e , n p . o ś w i a t a , o c h r o n a z d r o w i a , k u l t u r a i s z t u k a . W p r z e c i w i e ń s t w i e do t e g o , i n s t y t u c j e n a u k i i t e c h n i k i n a l e ż ą c e do s f e r y n i e m a t e r i a l n e j z a s p o k a j a j ą c z ę s t o r ó w n i e ż b e z p o ś r e d n i o p o t r z e b y p r o d u k c y j n e .

(3)

pomoc d l a r o d z i n w i e l o d z i e t n y c h , c i ą g ł a p o p ra w a o p i e k i zdrow o-t n e j , p r z e z w y c i ę ż a n i e r ó ż n i c t e r y t o r i a l n y c h w z a s p o k a j a n i u po-t r z e b k u l t u r a l n y c h , s t a ł e z w i ę k s z a n i e i r a c j o n a l n e w y k o r z y s t a -n i e c z a s u w o ln e g o i t d . ; b ) i n n y a s p e k t z n a c z e n i a s f e r y n ie m a -t e r i a l n e j p o l e g a na p o ś r e d n i m w p ły w ie na w z r o s t d o c h o d u n a r o -dowego i o d d z i a ł y w a n i u t e j s f e r y na e f e k t y w n o ś ć z a a n g a ż o w a n e j p r a c y żyw ej i u p r z e d m i o t o w i o n e j w c a ł e j g o s p o d a r c e ( r o s n ą c y po-ziom k w a l i f i k a c j i z a t r u d n i o n y c h o r a z u p o w s z e c h n i a n i e i n n o w a c j i ) . Oba a s p e k t y w p ł y w a j ą n a s i e b i e n aw zajem . D a l s z e u s p o ł e c z -n i a -n i e p r o d u k c j i i p r a c y d o t y c z y w i ę c d a l s z y c h w zajem n y ch po-w i ą z a ń m ię d z y s f e r ą m a t e r i a l n ą i n i e m a t e r i a l n ą g o s p o d a r k i n a r o -dow ej . P r o c e s u s p o ł e c z n i a n i a z w i ą z a n y j e s t * n i e r o z e r w a l n i e z po-s t ę p e m n a u k o w o - t e c h n i c z n y m . Z w ią z e k m ię d z y s f e r ą n i e m a t e r i a l n ą a p o s t ę p e m n a u k o w o - t e c h n i c z n y m można s c h a r a k t e r y z o w a ć n a s t ę p u -j ą c o : 1 . D z i a ł y n i e m a t e r i a l n e p r z y n o s z ą nową n a u k o w o - t e c h n i c z n ą w i e d z ę ( n p . d z i a ł y n a u k a i ro z w ó j t e c h n i k i , o ś w i a t a i o c h r o n a z d r o w i a ) , b ę d ą c w tym s e n s i e " p r o d u c e n t e m " p o s t ę p u n aukow ego;

2 . D z i a ł y n i e m a t e r i a l n e s ą " p o ś r e d n i k a m i " e f e k t ó w naukowo- - t e c h n i c z n y c h (w s z c z e g ó l n o ś c i o ś w i a t a ) ; 3 . S f e r a n i e m a t e r i a l n a j e s t o g ó l n i e t a k ż e " o d b i o r c ą " p o s t ę -pu n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o . J a k o " p r o d u c e n t " i " p o ś r e d n i k " n a u k o w o - t e c h n i c z n e j w ie d z y s f e r a n i e m a t e r i a l n a w a r u n k u j e d a l s z y p r o c e s u s p o ł e c z n i a n i a w d z i a ł a c h p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j ; p r z y c z y n i a s i ę do w z m o c n ie n ia p o w ią z a ń m ię d z y J e d n o s t k a m i t e j s f e r y , a j e d n o c z e ś n i e d o s t a r -c z a w ażn y ch p r z e s ł a n e k d l a p o d n i e s i e n i a e f e k t y w n o ś c i o g ó l n o g o -s p o d a r c z e j . J a k o " o d b i o r c a " p o s t ę p u n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o s f e r a n i e m a t e r i a l n a p r z y s p i e s z a p r o c e s u s p o ł e c z n i a n i a "do w e w n ą t r z " , t z n . p o g ł ę b i a s i ę k o n c e n t r a c j a , s p e c j a l i z a c j a i r o z w i j a j ą s i ę p o w i ą z a n i a w ra m a c h i m ię d z y d z i a ł a m i o r a z g a ł ę z i a m i n iem a-t e r i a l n y m i . P o d w y ż sz a s i ę t u t a k ż e na d r o d z e i n t e n s y f i k a c j i e f e k t w y k o r z y s t a n i a n a k ł a d u p r a c y s p o ł e c z n e j .

(4)

2 . S f e r a n i e m a t e r i a l n a a I n t e n s y f i k a c j a r e p r o d u k c j i s p o ł e c z n e j W w a r u n k a c h i n t e n s y f i k a c j i p r o c e s u r e p r o d u k c j i s p o ł e c z n e j p o g ł ę b i a j ą s i ę s p r z ę ż e n i a z w r o t n e m ię d z y o b ie m a s f e r a m i g o s p o -d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j . W y s t ę p u j e p r z y tym s z e r e g nowych p r o -blemów n a t u r y t e o r e t y c z n e j i p r a k t y c z n e j . Do c e c h s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y c h p r o c e s u i n t e n s y f i k a c j i na-l e ż y t e n d e n c j a do j e j u s t a w i c z n e g o u p o w s z e c h n i a n i a s i ę na r ó ż n e d z i a ł y r e p r o d u k c j i s p o ł e c z n e j . 0 i l e p o j ę c i e i n t e n s y f i -k a c j i ma c h a r a k t e r h i s t o r y c z n y , t o j e g o t r e ś ć w zbogaca s i ę w raz z p o s t ę p e m n a u k o w o - t e c h n i c z n y m . R o z p a t r u j ą c z a g a d n i e n i e h i s t o r y c z n i e - o d d z i e l e n i e s i ę (wy-o d r ę b n i e n i e ) d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h w p r o c e s i e u s p o ł e c z n i a n i a p r o d u k c j i i p r a c y s t a n o w i j u ż w y raz i n t e n s y f i k a c j i , t z n . r o s n ą -c e j r a c j o n a l i z a c j i s p o ł e c z n y c h p r o c e s ó w r e p r o d u k c j i . Z h i s t o -r y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a można z a t e m s t w i e r d z i ć , ż e . i n t e n s y f i -k a c j a p r o d u k c j i d ó b r m a t e r i a l n y c h o c h a r a k t e r z e p r o c e s u pod-staw ow ego b y ł a i s t o t n ą p r z e s ł a n k ą p o w s t a n i a s a m o d z i e l n e j s f e r y s p o ł e c z n i e z o r g a n i z o w a n e j p r a c y n i e p r o d u k c y j n e j . Z g o d n ie z l o g i k ą h i s t o r i i p o w s t a j e w ię c p r o b l e m i n t e n s y f i -k a c j i p r o c e s ó w p r a c y s f e r y n i e m a t e r i a l n e j w o k r e s i e p ó ź n i e j s z y m . D o p i e r o k i e d y s p o ł e c z e ń s t w o d y s p o n u j e j u ż r o z w i n i ę t ą s f e r ą p r o d u k c j i n i e m a t e r i a l n e j o d a n e j w ł a s n e j b a z i e t e c h n i c z n o m a -t e r i a l n e j i o d p o w i e d n i e j l i c z b i e z a t r u d n i o n y c h , j a k r ó w n ie ż r o z w i n i ę t ą s p e c j a l i z a c j ą i p o d z i a ł e m p r a c y m ię d z y ró ż n y m i d z i a -ł a m i , g a ł ę z i a m i i i n s t y t u c j a m i , p r o b l e m i n t e n s y f i k a c j i p r o c e s u r e p r o d u k c j i s f e r y n i e m a t e r i a l n e j w y s t ę p u j e c o r a z w y r a ź n i e j . W s p ó ł c z e ś n i e o b i e k t y w n ą p r a w i d ł o w o ś c i ą j e s t d a l e k o i d ą c a i n t e n s y f i k a c j a o g ó l n o s p o ł e c z n e g o p r o c e s u r e p r o d u k c j i . I n t e n s y f i -k a c j a n a l e ż y do i s t o t y r o z w i n i ę t e g o s p o ł e c z e ń s t w a s o c j a l i s t y -c z n e g o : "Droga do i n t e n s y f i k a c j i j e s t w i ę c e j n i ż t y l k o ekonomi-cznym z a d a n i e m . J e s t c z y n n i k i e m n a s z e g o o g ó l n e g o p o s t ę p u s p o -ł e c z n e g o " . J e d n a k ż e we w s p ó ł c z e s n e j f a z i e s o c j a l i s t y c z n e j rozbudow y r ó ż n o r o d n e d z i a ł y s f e r y n i e m a t e r i a l n e j r o z w i j a j ą s i ę L B e r i c h t d e s Z e n t r a l k o m i t e e s d e r SED an d e n IX. P a r t e i t a g d e r SED, B e r i c h t e r s t a t t e r : E r i c h H o n e c k e r , B e r l i n 1 9 7 6 , s . 7 0 .

(5)

J e s z c z e w s p o s ó b e k s t e n s y w n y . D o ty c z y t o w s z c z e g ó l n o ś c i p e ł -n e j rozbudow y i kom pleksow ego ro z w o ju m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n e j b a z y d z i a ł ó w k u l t u r a l n o —s o c j a l n y c h . T a k i ro z w ó j e k s t e n s y w n y J e s t p r z e d e w s z y s t k i m n i e z b ę d n y w l i c z n y c h o s i e d l a c h i o b s z a -r a c h w i e j s k i c h , J a k r ó w n i e ż w m a ły c h i ś r e d n i c h m i a s t a c h ; j e d n a k c z ę ś c i o w o t a k ż e w d u ż y c h m i a s t a c h o k r e ś l o n e u r z ą d z e n i a d z i a ł ó w k u l t u r a l n o - s o c j a l n y c h ( n p . w d z i a l e o c h r o n y z d r o w i a i o p i e k i s p o ł e c z n e j , w d z i a l e k u l t u r y i g o s p o d a r k i m i e s z k a n i o -w e j ) -w ym agają odnowy. N a j p i e r w w i ę c n a l e ż y s t w o r z y ć d r o g ą e k s -te n s y w n ą p r z e s ł a n k i d l a z a s p o k o j e n i a w i e l u s o c j a l n y c h i k u l -t u r a l n y c h p o t r z e b , a p r z e z t o d ą ż y ć do u k s z t a ł t o w a n i a s i ę no-wego s o c j a l i s t y c z n e g o s p o s o b u ż y c i a . Ten J e s z c z e e k s t e n s y w n y ro z w ó j w d z i a l e k u l t u r a l n o - s o c j a l - nym ma d u ż e z n a c z e n i e d l a d a l s z e g o t w o r z e n i a s i ę r o z w i n i ę t e g o s p o ł e c z e ń s t w a s o c j a l i s t y c z n e g o .

Wynika z t e g o o b e c n i e k o m b i n a c j a obu sposobów r e p r o d u k c j i p r z y c z ę ś c i o w e j p r z e w a d z e fo rm y e k s t e n s y w n e j w k i l k u d z i a ł a c h k u l t u r a l n o - s o c j a l n y c h . w l a t a c h 1 9 7 1 - 1 9 7 5 p o d n i o s ł a s i ę l i c z b a z a t r u d n i o n y c h w o ś w i a c i e o o k . 57 t y s . o s ó b , w d z i a l e o c h r o n y z d r o w i a i o p i e k i s p o ł e c z n e j o w i ę c e j n i ż 50 t y s . o s ó b o r a z w d z i e d z i n i e s z t u k i i k u l t u r y o b l i s k o 5 t y s . o s ó b , razem w t y c h d z i a ł a c h o p e ł n e 13%5 . D la t y c h p ra c o w n ik ó w s t w o r z o n o p r z e w a ż n i e nowe m i e j s c a p r a c y . W a r to ś ć śro d k ó w t r w a ł y c h wzro-s ł a z o k . 191 mld m arek w 1970 r . do o k . 215 młd m arek w 1975 r . w c a ł e j s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j . O z n acza t o n p . p r z y r o s t o k . 1800 nowo p o w s t a ł y c h p l a c ó w e k d l a d z i e c i z o k . 150 t y s . m i e j s c , 17 200 nowych p o m i e s z c z e ń do n a u c z a n i a w o ś w i a c i e , 170 nowych s z p i t a l i i a m b u l a t o r i ó w i w i e l e i n n y c h . E k s te n s y w n y ro z w ó j j e s t z a t e m w id o c z n y p r z e d e w s z y s t k i m w t w o r z e n i u i d a l s z y m d o s k o n a l e n i u m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n e j pod-s t a w y d z i a ł ó w k u l t u r a l n o - s o c j a l n y c h . Rozwój t e n j e s t j e d n o c z e -ś n i e s p r z ę ż o n y z i s t o t n y m i c e c h a m i r e p r o d u k c j i i n t e n s y w n e j i j e s t j e j p o d p o r z ą d k o w a n y . U w i d a c z n i a j ą t o n a s t ę p u j ą c e z j a w i s k a : a ) k a ż d a nowa p l a c ó w k a i m i e j s c e p r a c y o z n a c z a ro zw ó j po— 5 P o r . H. K o z i o ł e k , V o l k s w i r t s c h a f t l i c h e E f f e k t i v i t ä t u n d k o m p le x e W irkung d e r W a c h s t u m s f a k t o r e n , " E i n h e i t " 1 9 7 7 , z . 9 , s . 1 0 7 7 .

(6)

s t ę p u n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o i n i e j e s t t o p o ró w n y w a ln e z j u ż i s t n i e j ą c y m i m i e j s c a m i p r a c y i p l a c ó w k a m i; b) r o s n ą c y u d z i a ł p r z y r o s t u n a k ł a d u p r a c y s p o ł e c z n e j w s f e -r z e n i e m a t e r i a l n e j j e s t r o z m i e s z c z o n y w e d łu g p o s z c z e g ó l n y c h r e -g i o n ó w , d l a u t r z y m a n i a m o d e r n i z a c j i i o d t w o r z e n i a i s t n i e j ą -c y -c h m i e j s c p r a c y , i c h c z ę ś c i o w e g o m a t e r i a l n o t e c h n i c z n e g o u z u -p e ł n i e n i a c e l e m u t w o r z e n i a s i e c i u r z ą d z e ń k u l t u r a l n o - s ó c j a l n y c h . I n t e n s y f i k a c j a u w i d a c z n i a s i ę z a t e m , p o d o b n i e j a k i w p r o -d u k c j i m a t e r i a l n e j , w p o d n o s z e n i u s t o p n i a o d d z i a ł y w a n i a wa-runków m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n y c h i p r a c y ż y w e j . J e d n a k w p o r ó w n a n iu do p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j , w d z i a ł a c h k u l t u r a l n o - s o c j a l n y c h t r z e b a d ł u ż s z e g o c z a s u , aby s t w o r z y ć w s z y b k im t e m p i e d a l s z e m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n e p o d s t a w y i m i e j s c a p r a c y , t a k ż e na s k u t e k i s t n i e j ą c e g o j e s z c z e z n a c z n e g o p o p y t u o d ł o ż o n e g o w ro z w o ju po-j e m n o ś c i s f e r y n i e m a t e r i a l n e j . Można s t ą d w yw nioskow ać, ż e p r z e j ś c i e w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j od o b e c n i e j e s z c z e s i l n i e e k s t e n s y w n e j r e p r o d u k c j i do r e p r o d u k c j i w p r z e w a ż a j ą c e j m i e r z e i n t e n s y w n e j d o k o n a s i ę w z n a c z n i e k r ó t s z y m c z a s i e n i ż w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j . W p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j w o k r e s i e p r z e j -ściowym od k a p i t a l i z m u do s o c j a l i z m u p r z e w a ż a r e p r o d u k c j a e k s -t e n s y w n a . R a d z i e c k i e k o n o m i s t a W. G. A f a n a s j e w p i s z e : " O c e n ia -j ą c o k r e s p r z e j ś c i o w y od k a p i t a l i z m u do s o c j a l i z m u z p u n k t u w i d z e n i a fo rm r o z w o j u (f o r m y e k s t e n s y w n e i i n t e n s y w n e ) , można s t w i e r d z i ć , ż e w i ę k s z o ś ć c z a s u z a j m u j ą fo rm y e k s t e n s y w n e . So-c j a l i z m , j e ś l i można t a k p o w i e d z i e ć , « z d o b y ł p r z e s t r z e ń » , r o z -w i n ą ł s i ę i w y p u ś c i ł g ł ę b o k i e k o r z e n i e . D la p o w s t a n i a g o s p o -d a r k i , m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n e j b a z y s o c j a l i z m u , j a k r ó w n i e ż d l a u k s z t a ł t o w a n i a nowej s o c j a l i s t y c z n e j k u l t u r y j e s t t o s z c z e g ó l n i e c h a r a k t e r y s t y c z n e " ^ . , W o k r e s i e k s z t a ł t o w a n i a s i ę r o z w i n i ę t e g o s p o ł e c z e ń s t w a so -c j a l i s t y -c z n e g o d o k o n u j e s i ę ów p r o c e s w s t o s u n k u do d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h , t z n . d o k o n u j e s i ę i c h h a r m o n i j n y ro z w ó j w r a -mach kom pleksow ego k s z t a ł t o w a n i a m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n e j b a z y r o z w i n i ę t e g o s p o ł e c z e ń s t w a s o c j a l i s t y c z n e g o na z a s a d z i e j e d n o ś -c i p o l i t y k i e k o n o m ic z n e j i s p o ł e c z n e j . R o ś n i e p r z y tym poter>- c j a ł i w y d a j n o ś ć s f e r y n i e m a t e r i a l n e j z p i e r w s z e ń s t w e m d l a j e j

^ W. G. A f a n a s j e w , T e c h n i k u n d L e i t u n g i n d e r s o z i a -l i s t i s c h e n G e s e -l -l s c h a f t , B e r -l i n 1 9 7 1 , s . 2 6 .

(7)

d z i a ł ó w k u l t u r a l n o s o c j a l n y c h . R ó w n o c z e ś n ie w z r a s t a z n a c z e n i e i n -t e n s y f i k a c j i p r o c e s u r e p r o d u k c j i w e w n ą trz d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l -n y c h . G d z i e s ą k o r z y s t n e m o ż l i w o ś c i , g d z i e z j a w i s k o i n t e n s y f i k a -c j i s f e r y n i e m a t e r i a l n e j w y s t ę p u j e s z c z e g ó l n i e w y r a ź n i e ? 1 . W s z ę d z ie t a m , g d z i e j e s t m o ż liw o ś ć z a s t ą p i e n i a w s z e r o k i m z a k r e s i e p r a c y żyw ej p r z e z m a s z y n y , u r z ą d z e n i a , p r z y r z ą d y i t d . D o ty c z y t o w s z c z e g ó l n o ś c i t y c h u r z ą d z e ń i i n s t y t u c j i s f e r y n i e m a t e r i a l n e j :

- w k t ó r y c h wykonywana j e s t c i ę ż k a f i z y c z n a p r a c a , porów ny-w a ln a c z ę s t o z p r o d u k c j ą m a t e r i a l n ą , n p . p o d c z a s p r o c e s ó w t r a n s p o r t o w y c h w d z i a l e o c h r o n y z d r o w i a , b ą d ź t e ż - w k t ó r y c h wykonywane s ą masowo p r a c e m o n o to n n e , ł a t w e do s f o r m a l i z o w a n i a , w y m ag ające t e ż c z ę s t o n i s k i c h k w a l i f i k a c j i l e c z p r o w a d z ą c e do s i l n y c h o b c i ą ż e ń p s y c h i c z n y c h ( n p p r a c e z w i ą z a n e z r e z e r w a c j ą w d z i a l e u s ł u g , p r z e p r o w a d z a n i e t e s t ó w l a -b o r a t o r y j n y c h w d z i e d z i n i e m e d y c y n y ). Z d r u g i e j s t r o n y j e s t c a ł y s z e r e g p r o c e s ó w p r a c y , s t w a r z a -j ą c y c h j e d y n i e o g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i w z a je m n e j w y m i e n i a l n o ś c i śro d k ó w t r w a ł y c h i s i ł y r o b o c z e j . Są t o t e p r o c e s y p r a c y , w k t ó -r y c h , j a k c e l n i e z a u w a ż a J . P eczechonow 7 , d u ż ą r o l ę odgryw a c z y n n i k i n d y w i d u a l n o ś c i , n p . w p r o c e s a c h k s z t a ł c e n i a i wycho-w a n ia w o ś w i a c i e , w t w ó r c z o ś c i n a u k o w e j , w p r a c a c h a r t y s t y c z -n y c h i i n . ( b y ł o b y n p . a b s u r d a l n i e t e c h n i c y z o w a ć c a ł k o w i c i e p r o c e s y k s z t a ł c e n i a , w y ł ą c z a j ą c tym samym o so b o w o ść n a u c z y c i e -l a ) . J e d n a k ż e w y ż s z e t e c h n i c z n e w y p o s a ż e n i e p r a c y n a u k o w c a , n a u c z y c i e l a a k a d e m i c k i e g o , a r t y s t y i t d . , b e z z a s t ę p o w a n i a j e g o p r a c y ż y w e j , może p o w i ę k s z a ć e f e k t y j e g o p r a c y , a tym samym p r z y c z y n i a ć s i ę j e d n o c z e ś n i e do i n t e n s y f i k a c j i o d p o w i e d n i c h n i e -p r o d u k c y j n y c h -p r o c e s ó w -p r a c y . 2 . K o r z y s t n e m o ż l i w o ś c i d l a i n t e n s y f i k a c j i w y s t ę p u j ą w szę-d z i e t a m , g d z i e w y s t ę p u j ą J u ż w s z e r s z y m z a k r e s i e ś r o d k i t r w a -ł e , p r z e d e w s z y s t k i m w w y p o s a ż e n i u i g d z i e i s t n i e j ą r e z e r w y do p e ł n i e j s z e g o i c h w y k o r z y s t a n i a , t a k j a k w o g ó l e b a r d z i e j 7 Por. J. P e s c h e c h o n o w , D i e G r u n d f o n d s d e r n i c h t p r o -d u k t i v e n S p h ä r e , " S o w j e t w i s s e n s c h a f t , G e s e l l s c h a f t s w i s s e n s c h a f t -l i c h e B e i t r ä g e " 1 9 7 4 , z . 2 , s . 1 4 8 .

(8)

e f e k t y w n e w y k o r z y s t a n i e i s t n i e j ą c e g o m a j ą t k u s t a n o w i , t a k ż e w s f e r z e n i e p r o d u k c y j n e j , g łó w n y k i e r u n e k i n t e n s y f i k a c j i . Z n a c z -n e m o ż l i w o ś c i w y s t ę p u j ą w t y c h i n s t y t u c j a c h s f e r y n i e m a t e r i a l -n e j , g d z i e p r a c u j e s i ę j e s z c z e t e c h n i k ą t r a d y c y j n ą , 0 w i e l e p i l n i e j s z e j e s t j e d n a k e f e k t y w n e w y k o r z y s t a n i e t e c h n i k i nowo-c z e s n e j o d u ż e j w a r t o ś c i , p r z e d e w s z y s t k i m w d z i a ł a c h o c h r o n y z d r o w i a , n a u k i i t e c h n i k i o r a z o ś w i a t y . P o d z i a ł p r a c y w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j d o k o n u j e s i ę b a r d z o g w a ł t o w n i e w p o r ó w n a n i u do tem p a p o d z i a ł u p r a c y p r o d u k c j i Q m a t e r i a l n e j s p r z e d k i l k u d z i e s i ę c i o l e c i . P o s t ę p u j e k o n c e n t r a c j a i s p e c j a l i z a c j a t a k ż e w o c h r o n i e z d r o w i a , w o ś w i a c i e , w n a u c e i t e c h n i c e , co u m o ż l i w i a i wymaga z a s t o s o w a n i a w y s o k o w a r t o ś - c i o w e j t e c h n i k i , c a ł y c h k o m p l e t n y c h system ów n a r z ę d z i p r a c y d l a m e c h a n i z a c j i i a u t o m a t y z a c j i p r o c e s ó w p r a c y . W y k s z t a ł c a j ą s i ę p r z y tym nowe fo rm y k o m b i n a c j i p r o c e s ó w p r a c y w e w n ą trz i m ię d z y i n s t y t u c j a m i p o s z c z e g ó l n y c h d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h ( n p . w e w n ą trz o c h r o n y z d r o w i a : t r a n s p o r t c h o r y c h i a m b u l a t o r y j n a , w z g l ę d n i e s t a c j o n a r n a o p i e k a z d r o w o t n a , c e n t r a d i a g n o s t y c z n e i u r z ą d z e n i a d l a t e r a p i i i t d . ) . Nowe a s p e k t y u k a z u j ą s i ę t a k ż e we w s p ó ł d z i a ł a n i u d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h z p r o d u k c j ą m a t e r i a l n ą , n p . w y t w o r z e n i e s i ę ś c i s ł y c h s t o s u n k ó w k o o p e r a c j i m ię d z y u r z ą d z e n i a m i A k a d e m ii Nauk NRD a k o m b in a ta m i p r z e m y s ł u , j a k r ó w n i e ż p o p r z e z p o w s t a n i e p o r o z u m i e ń m ię d z y n a u k ą a p r o -d u k c j ą w ZSRR. Ś c i s ł y z w i ą z e k u r z ą d z e ń i i n s t y t u c j i s f e r y n i e m a t e r i a l n e j z e s t r u k t u r ą p r z e s t r z e n n ą g o s p o d a r k i n a r o d o w e j , j a k o c z ę ś c i s k ł a -dow ej i n f r a s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j w r e g i o n i e ( n p . o b s z a r y o s i e d -l e ń c z e , s t r u k t u r a s i e c i , o p t y m a l n e r o z m i a r y p r z e d s i ę b i o r s t w a , s t o p i e ń k o m p l e k s o w o ś c i , a l o k a c j a s i ł w y tw ó r c z y c h i i n n e c e -ch y i n s t y t u c j i n i e p r o d u k c y j n y c h z a l e ż ą p r z e d e w s z y s t k i m od s t r u k t u r y o s i e d l i , j a k r ó w n i e ż od z m ia n w w i e l k o ś c i i s t r u k -t u r z e l u d n o ś c i d a n e g o r e g i o n u ) p o d n o s i z n a c z e n i e r e g i o n a l n e j r a c j o n a l i z a c j i d l a o t w a r c i a s i ę m o ż l i w o ś c i i n t e n s y f i k a c j i . Ba-d a n i a p o k a z u j ą , ż e p r z y s i l n i e j s z y m w ł ą c z a n i u d z i a ł ó w n ie m a -t e r i a l n y c h ( n p . o c h r o n y z d r o w i a i o p i e k i s p o ł e c z n e j , o ś w i a t y ) O S z a c u n k u t a k i e g o d o k o n a ł H. J . H i c k e w swoim r e f e r a c i e w g r u p i e r o b o c z e j śro d k ó w t r w a ł y c h ( B e r l i n , k w i e c i e ń 1 9 7 6 , n i e o p u b l i k o w a n e ) .

(9)

w t e r y t o r i a l n ą r a c j o n a l i z a c j ę , o d s ł a n i a j ą s i ę i s t o t n e r e z e r w y d l a p o d w y ż s z e n i a w y d a j n o ś c i t y c h d z i a ł ó w , a p r z e z t o m o ż l i w o ś c i d l a p o p raw y warunków p r a c y i ż y c i a z a t r u d n i o n y c h . Tym samym w y ł a n i a s i ę o b i e k t y w n a , w s p ó l n a p o t r z e b a - d l a J e d n o s t e k s f e r y p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j i s f e r y n i e m a t e r i a l n e j z l o k a l i z o w a n y c h w r e g i o n i e - p la n o w e g o k s z t a ł t o w a n i a p r o c e s u u s p o ł e c z n i e n i a p r z y u w z g l ę d n i e n i u w z a je m n y c h zw iązków m ię d z y T a b e l a 1 Wpływ s f e r y n i e m a t e r i a l n e j na i n t e n s y f i k a c j ę p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j D z i a ł - g a ł ą ź R odzaj f u n k c j i B e z p o ś r e d n i e od-d z i a ł y w a n i e f u n k c j i ( p r z y k ł a d y ) P o ś r e d n i e o d d z i a ł y w a n ie na i n t e n s y f i -k a c j ę p r o d u -k c j i ma-t e r i a l n e j 1 2 3 b Nauka i t e c h n i -ka o s i ą g n i ę c i e nowego n au k o w o t e c h n i c z n e g o p o z n a -n i a r ó ż -n e g o s t o p n i a ( b a d a n i a p o d s t a -wowe, b a d a n i a s t o s o w a n e ) nowe ź r ó d ł a e n e r g i i s u r o w c e i m a t e r i a ł y , t e c h n o l o g i e i p r o -c e s y ; nowe form y o r g a n i z a c j i p r o d u k -c j i p o s t ę p n a u k o w o t e c h n i c z n y wpływa p o ś r e -d n i o na s i ł y w y tw ó r-c z e , m a t e r i a l i z u j ą r-c s i ę we w s z y s t k i c h i n n y c h c z y n n i k a c h i n t e n s y f i k a c j i ( d z i a ł a n i e na wszy-s t k i e e l e m e n t y wszy-s i ł w y tw ó r c z y c h ) O ś w i a t a i wy- chowa-n i e k s z t a ł c e n i e n a r ó ż n y c h p o z io m a c h w y ż s z e k w a l i f i k a c j e w e f e k c i e w y ższeg o k s z t a ł c e n i a ; u k s z t a ł t o w a n i e s p o -sobów z a c h o w a ń na s k u t e k w ychow ania O chrona z d r o -w ia p r o f i l a k t y k a , t e r a p e u t y k a d l a zachow a-n i a i odbudowy z d r o w i a o b n i ż e n i e s t r a t c z a s u p r a c y ; p o d w y ż sz e -n i e p s y c h i c z -n y c h i f i z y c z n y c h w y d o ln o ś c i ; w z r o s t z d o l n o ś c i do p r a c y l u d n o -ś c i o d d z i a ł y w a n i e na s i ł ę r o b o c z ą P l a c ó w k i d l a d z i e c i w w ie -ku p r z e d s z k o l -nym o p i e k a i wy-c h o w a n i e d z i e wy-c i w w ie k u p r z e d -s z k o ln y m w z r o s t s t o p n i a ak-t y w i z a c j i zawodowej k o b i e t ; z m n i e j s z e -n i e z a t r u d -n i e -n i a w n i e p e ł n y m w y m ia rz e c z a s u p r a c y

(10)

T a b e l a 1 (cd.) 1 2 3 h G o s p o d a r -ka m i e s z k a n i o -wa p o p raw a w a ru n ków m i e s z k a -n io w y c h o b n i ż e n i e f l u k t u a -c j i s i ł y r o b o -c z e j , z m n i e j s z e n i e s t r a t z t y t u ł u m i g r a c j i ; w z m o c n i e n i e m o r a l e p r a c y ; w z r o s t s t o p n i a g o t o w o ś c i do p o d w y ż s z a n i a k w a l i f i k a c j i K u l t u r a f i z y -c z n a i s p o r t , k u l t u -r a i s z t u -k a , t u r y -s t y k a i wy- p o - c z y - n e k s p e c y f i c z n e o f e r t y z a g o -s p o d a r o w a n i a c z a s u w o ln eg o p o d w y ż s z e n i e p s y -c h o f i z y -c z n y -c h p r z e s ł a n e k w z r o s t u w y d a j n o ś c i ; w z r o s t p oziom u k u l t u r y i r o z w ó j s o c j a l i s t y -c z n e g o s p o s o b u by-c i a •• o b ie m a s f e r a m i . P r z y czym na s z c z e g ó l n ą uwagę z a s ł u g u j e r o s n ą -c y wpływ s f e r y n i e m a t e r i a l n e j na i n t e n s y f i k a c j ę p r o d u k c j i ma-t e r i a l n e j . Różne d z i a ł y i g a ł ę z i e s f e r y n i e m a t e r i a l n e j w n o szą swój w k ła d do i n t e n s y f i k a c j i p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j w s p o s ó b r ó ż n o r o d -ny ( p o r . t a b . 1 ) . Z d a r z a s i ę , ż e w k ła d t e n n i e j e s t b e z p o ś r e d n i o w i d o c z n y . I s t n i e j e c z ę ś c i o w e pewne o d s u n i ę c i e w c z a s i e , z a n im - j a k o w y n ik - n i e w y s t ą p i w y ż s z a e f e k t y w n o ś ć p r o c e s u p r o d u k c j i p r z e m y s ł o w e j , r o l n i c z e j i t d . Te u k r y t e o d d z i a ł y w a n i a s f e r y n i e m a t e r i a l n e j Cnp. o c h r o n y z d r o w i a i o ś w i a t y ) , u w z g l ę d n i a j ą c w i ę k s z e l u b m n i e j s z e o d s u -n i ę c i e w c z a s i e , w y ła m u ją s i ę c z ę ś c i o w o s p o d ś c i s ł e j kwan- t y f i k a c j i , s ą c z ę s t o j e d y n i e j a k o ś c i o w e i n i e d a d z ą s i ę o s z a c o w a ć j a k o suma k o r z y ś c i w m a rk a c h i f e n i g a c h . K o n k r e t n y wpływ ro z w o ju s f e r y n i e m a t e r i a l n e j na i n t e n s y f i -k a c j ę p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j nasuw a r o z l i c z n e p r o b l e m y b a d a w c z e . N a le ż y do n i c h r ó w n i e ż g ł ę b s z a a n a l i z a z n a n y c h zw iązków m ięd zy rozw ojem m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n y c h p o d s t a w o c h r o n y z d r o w i a , o p i e k i s p o ł e c z n e j , o ś w i a t y i g o s p o d a r k i m i e s z k a n i o w e j a rozw ojem z a c h o

(11)

-r o w a l n o ś c i i s t r a t c z a s u p r a c y , w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n i a w n i e p e ł -nym s y s t e m i e c z a s u p r a c y , f l u k t u a c j i s i ł y r o b o c z e j , e f e k t ó w m i g r a c j i w p r z e m y s ło w y c h o b s z a r a c h m i e j s k i c h , w s p ó ł c z y n n i k a z m ia n o w o ś c i d l a n o w o c z e s n y c h śro d k ó w t r w a ł y c h i t d . Z n a c z n e s ą s t r a t y s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e w y n i k ł e z n i e p o ż ą -d a n e j f l u k t u a c j i i m i g r a c j i s i ł y r o b o c z e j . S ł u s z n i e w ię c w ska-z u j e r a d z i e c k i e k o n o m i s t a , " . . . ż e je d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h k ie r u n k ó w z w a l c z a n i a f l u k t u a c j i w y k s z t a ł c o n e j s i ł y r o b o c z e j w d z i s i e j s z y c h w a r u n k a c h j e s t ro z w ó j i n s t y t u c j i s f e r y n i e p r o d u k -c y j n e j , z a pomocą k t ó r y c h można z a s p o k o i ć k u l t u r a l n e i i n n e p o - 9 t r z e b y l u d n o ś c i " . R e a su m u ją c o k a z u j e s i ę , ż e o d d z i a ł y w a n i e n a u k i i t e c h n i k i na r ó ż n e e l e m e n t y s i ł w y t w ó r c z y c h , w s z c z e g ó l n o ś c i r z e c z o w e , odbywa s i ę z a w s z e z a p o ś r e d n i c t w e m m a t e r i a l i z a c j i n a u k o w o te -c h n i -c z n e g o p o z n a n i a . To z n a c z y , ż e n a u k a n i e j e s t sama w s o b i e s i ł ą w y t w ó r c z ą , a l e o d d z i a ł u j e p r z e z z a s t o s o w a n i e , u p r z e d m i o -t o w i e n i e w i n n e c z y n n i k i i n t e n s y f i k a c j i p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j . O d d z i a ł y w a n i e w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h na i n t e n s y f i k a c j ę p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j , j a k o ś w i a t y , o c h r o n y z d r o w i a , k u l t u r y i s z t u k i i t d . odbywa s i ę z a w s z e z a p o ś r e d n i c t -wem i l o ś c i o w e g o i j a k o ś c i o w e g o r o z w o j u p o d s ta w o w e j s i ł y w y tw ó r- c z e j , p r a c y żyw ej i j e j e f e k t y w n e g o w y k o r z y s t a n i a . 3 . E f e k t y w n o ś ć s f e r y n i e m a t e r i a l n e j P r z y r o z w a ż a n i a c h o e f e k t y w n o ś c i i m i e r z e n i u i n t e n s y f i k a c j i p r o c e s u r e p r o d u k c j i w e w n ą tr z s f e r y n i e m a t e r i a l n e j w y ł a n i a s i ę w t e o r i i i p r a k t y c e k i l k a s k o m p lik o w a n y c h p ro b le m ó w . Podstawowy p o l e g a na ty m , ż e p o j ę c i e e f e k t y w n o ś c i w s o c j a l i z m i e z a w i e r a z a w s z e dwa p o w i ą z a n e z e s o b ą e l e m e n t y , w y r a ź n e z w ł a s z c z a w o d n i e s i e n i u do s f e r y n i e m a t e r i a l n e j s 1 . S k ł a d n i k i e k o n o m ic z n e . Z J e d n e j s t r o n y e f e k t y w n o ś ć m usi o d p o w ia d a ć o s i ą g n i ę t e m u , w z g l ę d n i e o s i ą g a l n e m u , p o z io m o w i t e c h -n i c z -n o - e k o -n o m i c z -n e m u ( d o s t ę p -n e m a t e r i a ł y , n o w o c z e s n e t e c h n o l o -9 M. W. S o 1 o d k o w, T . W. P o 1 i a k o w a , L . N. O w s j a n n i k o w , N i c h t p r o d u k t i v e S p h ä r e im S o z i a l i s m u s , B e r l i n 1 9 7 5 , s . 2 6 7 .

(12)

g i e ) , z d r u g i e j z a ś s t r o n y s p o ł e c z n o e k o n o m i c z n y m l u b t e ż g a -łę z io w y m i r e g i o n a l n y m m o ż liw o ś c io m . 2 . S k ł a d n i k i s p o ł e c z n e . U p o d s ta w i c h l e ż ą p o t r z e b y i n d y -w i d u a l n e , z a c h o w a n i a i s y s t e m y w a r t o ś c i l u d z i o r a z i c h zm ia n a w ram ach p o s t ę p u s p o ł e c z n e g o . J a k d o t ą d b r a k j e s t j e d n o z n a c z n y c h k r y t e r i ó w d l a o k r e ś l e -n i a i s k w a n t y f i k o w a n i a t y c h obu g r u p s k ł a d n i k ó w , a p r z e d e w s z y s t k i m b r a k u j e m etody i c h a g r e g a c j i b ą d ź s y n t e z y . I s t n i e -j ą c e w s k a ź n i k i e f e k t y w n o ś c i u w z g l ę d n i a j ą s k ł a d n i k i e k o n o m ic z n e ł a t w i e j m i e r z a l n e . O g ó l n i e można p o w i e d z i e ć , ż e i n t e n s y f i k a c j a p r o c e s u r e p r o -d u k c j i w s f e r z e n i e p r o d u k c y j n e j m u si w y r a z i ć s i ę w w y ż s z e j e f e k t y w n o ś c i , w y r a ż o n e j p o p ra w ą r e l a c j i n a k ła d ó w i e f e k t ó w p r a -c y s p o ł e c z n e j . M a l e j ą c a w i e l k o ś ć n a k ł a d u na j e d n o s t k ę e f e k t u b y ł a b y z a t e m ogólnym wyrazem r o s n ą c e j e f e k t y w n o ś c i p r o c e s u r e p r o -d u k c j i w t e j s f e r z e .

W z a s a d z i e j e s t m o ż liw e o k r e ś l e n i e n a k ła d ó w p r a c y żywej i u p r z e d m i o t o w i o n e j w r ó ż n y c h d z i a ł a c h i g a ł ę z i a c h n i e m a t e r i a l -n y c h , a n a s t ę p n i e i c h a g r e g a c j a w o g ó l n y n a k ł a d p r a c y sp o -ł e c z n e j w s f e r z e n i e p r o d u k c y j n e j . J e d n a k ż e m i e r z e n i e n a k ła d ó w w d z i a ł a c h n i e m a t e r i a l n y c h o b e c n i e n i e j e s t w p e ł n i r o z w i n i ę -t e . D o ty c z y t o w s z c z e g ó l n o ś c i t y c h d z i a ł ó w s f e r y n i e p r o d u k -c y j n e j , g d z i e n a k ł a d y u z a s a d n i o n e s ą z a a n g a ż o w a n ie m i r e p r o -d u k c j ą d u ż y c h zasobów śro d k ó w t r w a ł y c h i z u ż y c i e m m a t e r i a ł o -wym, s z c z e g ó l n i e w d z i a ł a c h : n a u k a , o c h r o n a z d r o w i a i o ś w i a -t a . N ie ma s y n t e t y c z n e g o wykazu n a k ł a d ó w , d a l e k o i d ą c e g o n o r -mowania n a k ł a d ó w . W e f e k c i e t e g o w o d n i e s i e n i u do z a t r u d n i o n y c h w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j n i e j e s t w iadom o, j a k i j e s t k o s z t po-s z c z e g ó l n y c h s p e c y f i c z n y c h c z y n n o ś c i , mało r o z w i n i ę t e j e s t j e -s z c z e m y ś l e n i e k a t e g o r i a m i : k o s z t y e f e k t y i s t y m u l o w a n i e o b n i ż -k i n a k ł a d ó w . J e ś l i n a w e t t e n i e d o s t a t k i w s p o s o b i e m i e r z e n i a n a k ła d ó w d a d z ą s i ę p o k o n a ć , t o i t a k n a s u w a j ą s i ę pow ażne p r o b l e m y co do m i e r z e n i a e f e k t ó w w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j , n p . : 1 . Z d e f i n i o w a n i e w y n ik u w p o s z c z e g ó l n y c h d z i a ł a c h n i e m a t e r i a l -n y c h i i c h k w a n t y f i k a c j a w w y r a ż e n i u f i z y c z n y m b ą d ź w a r t o ś c io w y m ; 2 . P o ró w n y w a ln o ś ć wyników i i c h a g r e g a c j a w p o s t a ć o g ó l n e g o e f e k t u s f e r y n i e m a t e r i a l n e j .

(13)

" P r o d u k t y " p o s z c z e g ó l n y c h d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h s ą b a r d z o z r ó ż n i c o w a n e , z a s p o k a j a j ą s z e r o k ą s k a l ę i n d y w i d u a l n y c h i o g ó l n o -s p o ł e c z n y c h p o t r z e b . S t ą d t e ż i s t n i e j ą m ię d z y n i m i d u ż e r ó ż n i -c e , n p . m ię d z y e f e k t a m i d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r y i o c h r o n y z d r o w i a l u b m ię d z y e f e k t a m i o ś w i a t y , n a u k i i t e c h n i k i . S p e c y f i c z n o ś ć pew nych d z i a ł ó w p r o d u k c j i n i e m a t e r i a l n e j p o l e -ga na ty m , ż e i c h w y n i k i d o t y c z ą b e z p o ś r e d n i o c z ł o w i e k a , n p . w o ś w i a c i e i o c h r o n i e z d r o w i a . C z ł o w i e k j e s t w tym p r z y p a d k u n i e t y l k o u ż y t k o w n i k i e m w yników , a l e r ó w n i e ż p r z e d m i o t e m p r o -cesów p r a c y p o z w a l a j ą c y c h n a i c h o s i ą g n i ę c i e . D o t y c h c z a s n i e u a a ł o s i ę ś c i ś l e z d e f i n i o w a ć o g ó l n e g o w yniku p o s z c z e g ó l n y c h d z i a ł ó w n i e m a t e r i a l n y c h , co j e s t p r z e c i e ż p o d s t a -wą d l a j e g o k w a n t y f i k a c j i . N ie j e s t w i ę c t a k ż e m o ż liw e w y r a ż e -n i e w z a g r e g o w a n e j f o r m i e " p r o d u k t u " i j e g o p r z y r o s t u w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j ( t a k j a k w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j z a pomocą w s k a ź n ik ó w : p r o d u k c j a n e t t o , p r o d u k c j a b r u t t o , p r o d u k c j a to w a -r o w a ) . T y lk o w e w n ą trz p o j e d y n c z e g o d z i a ł u n i e p r o d u k c y j n e g o z n a -l e ź ć można w i e l e r ó ż n y c h " p r o d u k t ó w " , k t ó r e t r u d n o p o ró w n ać i u j ą ć s y n t e t y c z n i e Cnp. w o c h r o n i e z d r o w i a : b a d a n i a o k r e s o w e , o p e r a c j e , a n a l i z y l a b o r a t o r y j n e i t d . ) . Wynika s t ą d , ż e p r z y obecnym s t a n i e w i e d z y " p r o d u k c j ę " d z i a ł ó w s f e r y n i e m a t e r i a l n e j można o d z w i e r c i e d l i ć t y l k o z a pomocą m n i e j s z e j l u b w i ę k s z e j l i c z b y p o j e d y n c z y c h w sk a ź n ik ó w w w y r a ż e n i u f i z y c z n y m . Te w s k a ź n i k i o b e j m u j ą z a każdym razem t y l k o s p e c y f i c z n ą s t r o n ę " p r o d u k c j i " d a n e g o d z i a ł u , o g ó l n i e d o t y c h c z a s n i e z d e f i n i o w a n e j . I t a k na p r z y k ł a d " p r o d u k c j a " o c h r o n y z d r o w i a może b y ć wy-r a ż o n a z a pomocą n a s t ę p u j ą c y c h w s k a ź n ik ó w : l i c z b a p r z e p r o w a -d z o n y c h p o r a d l e k a r s k i c h , l i c z b a p a c j e n t ó w , l i c z b a z a b ie g ó w o p e r a c y j n y c h , l i c z b a k u r a c j i , l i c z b a w y z d ro w ie ń i t d . ; z a ś " p r o -d u k c j a " d z i a ł u k u l t u r y - z a pomocą n a s t ę p u j ą c y c h w s k a ź n ik ó w ; l i c z b a w y p o ż y c z o n y c h k s i ą ż e k w b i b l i o t e k a c h , l i c z b a c z y t e l n i k ó w ( l u b u c z e s t n i c y im p r e z k u l t u r a l n y c h ) , l i c z b a p r z e d s t a w i e ń ( t e a t r y , k i n a i t d . ) , l i c z b a g o d z i n n a d a w a n i a program ów t e l e w i z y j n y c h i r a d i o w y c h ; " p r o d u k c j a " d z i a ł u n a u k a i t e c h n i k a - z a pomocą na-s t ę p u j ą c y c h w na-s k a ź n ik ó w : l i c z b a o p raco w y w an y ch te m a tó w badaw-c z y badaw-c h , l i c z b a u k o ń c z o n y c h te m a tó w b a d a w c z y c h , l i c z b a r a p o r t ó w z b a d a ń ( p u b l i k a c j e , p a t e n t y i t d . ) , w y l i c z o n y c h k o r z y ś c i z w i e -d z y n a u k o w o - t e c h n i c z n e j .

(14)

B r a k i w s p o s o b i e w y r a ż a n i a t y c h w sk aź n ik ó w s ą o c z y w i s t e . Na p r z y k ł a d s ł u s z n i e można p o d n i e ś ć , ż e l i c z b a w y k s z t a ł c o n y c h s t u d e n t ó w n i e j e s t w y s t a r c z a j ą c y m e k w iw a le n te m " p r o d u k c j i " s z k o l n i c t w a w y ż s z e g o .

Z p r z e d s t a w i o n y c h problem ów m i e r z e n i a n a k ła d ó w i wyników p ł y n i e w n i o s e k końcowy, ż e i n t e n s y f i k a c j a p r o c e s u r e p r o d u k c j i w d z i a ł a c h i g a ł ę z i a c h n i e m a t e r i a l n y c h może b y ć j e d y n i e p r z e d -s t a w i a n a z a pomocą s y s t e m u w sk aź n ik ó w e f e k t y w n o ś c i . T en s y s t e m w sk a ź n ik ó w p o w i n i e n obejm ować d w ie g n i p y : 1 . W s k a ź n i k i , w k t ó r y c h ty p o w e d l a d a n e g o d z i a ł u e f e k t y od-n o s z o od-n e s ą do z a a n g a ż o w a n y c h śro d k ó w t r w a ł y c h ( l u b do b i e ż ą c y c h n a k ła d ó w p r a c y żyw ej i u p r z e d m i o t o w i o n e j ) l u b o d w r o t n i e , b i e ż ą c e n a k ł a d y l u b ś r o d k i t r w a ł e w w y r a ż e n i u na j e d n o s t k ę e f e k t u , n p . : - l i c z b a u c z n i ó w , p a c j e n t ó w , u c z e s t n i k ó w n a 1000 m arek w a r t o -ś c i śro d k ó w t r w a ł y c h , - r o c z n e k o s z t y osobow e i r z e c z o w e na 1 s t u d e n t a , p a c j e n t a , u c z e s t n i k a i t d . W s k a ź n i k i t e w y r a ż a j ą e k o n o m ic z n e s k ł a d n i k i e f e k t y w n o ś c i w o ś w i a c i e , o c h r o n i e z d r o w i a , w d z i a l e k u l t u r y i t d . N a le ż y j e d -n a k u w z g l ę d n i ć f a k t , ż e d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e d l a e f e k t y w n o ś c i w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j m a ją s k ł a d n i k i s p o ł e c z n e . Weźmy n p . w s k a ź n i k l i c z b y u c z n i ó w n a 1 0 0 0 m arek w a r t o ś c i śro d k ó w t r w a ł y c h : w y ż s z a w a r t o ś ć t e g o w s k a ź n i k a n i e m usi m ieć z a p o d s t a w ę

wyż-s z e j e f e k t y w n o ś c i p r z y u w z g l ę d n i a n i u a s p e k t u s p o ł e c z n e g o . W s t a r s z y c h s z k o ł a c h t e n w s k a ź n i k ma c z ę s t o w y ż s z ą ( l e p s z ą ) war'- t o ś ć n i ż w nowo wybudowanych s z k o ł a c h , w k t ó r y c h p r z y wyższym p o z i o m i e śro d k ó w t r w a ł y c h b y ć może t a sama l i c z b a u c z n ió w b ę d z i e p o b i e r a ć n a u k ę , a l e z e z n a c z n i e w yższym i s p o ł e c z n y m i e f e k t a m i ( l e p s z e w y p o s a ż e n i e w ś r o d k i n a u c z a n i a i ś r o d k i do n a u -k i ) . W m i a r ę m o d e r n i z o w a n i a s t a r y c h s z k ó ł o b n i ż a s i ę w raz z ro sn ą c y m poziomem śro d k ó w t r w a ł y c h w y żej o k r e ś l o n y w s k a ź n i k e f e k t y w n o ś c i ( " p o g a r s z a s i ę " z a t e m ) , c h o c i a ż m o d e r n i z a c j a s tw a -r z a l e p s z e p o d s t a w y d l a p r o c e s ó w n a u c z a n i a . P r z y k ł a d t e n mówi w y r a ź n i e , j a k n i e z b ę d n e j e s t o b j ę c i e i n t e n s y f i k a c j ą p r o c e s u r e p r o d u k c j i w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j t a k ż e j e j uw arunkow ań sp o -ł e c z n y c h . 2 . W s k a ź n i k i , k t ó r e o d z w i e r c i e d l a j ą wpływ i n t e n s y f i k a c j i w d z i a ł a c h i g a ł ę z i a c h n i e m a t e r i a l n y c h n a o k r e ś l o n e s t r o n y m a t e n

(15)

-i a l n e g o i k u l t u r a l n e g o p oziom u ż y c i a . Są t o n a s t ę p u j ą c e w sk aź-n i k i : - w i e l k o ś ć o k r e ś l o n y c h ś w i a d c z e ń n i e m a t e r i a l n y c h na 1000 m ie sz k a ń c ó w ( n p . l i c z b a ł ó ż e k w s z p i t a l a c h , l i c z b a m i e j s c w i n -s t y t u c j a c h k u l t u r a l n y c h i t d . ) , - ro z w ó j p r z e c i ę t n e g o p oziom u k s z t a ł c e n i a ( p o z io m u k w a l i f i -k a c j i , s z p i t a l n i c t w a , z a c h o r o w a l n o ś c i i t d . ) , - w s k a ź n i k i o d z w i e r c i e d l a j ą c e o s z c z ę d n o ś ć c z a s u na 1 m i e s z -k a ń c a ( c z a s u o c z e k i w a n i a , c z a s u d o j ś c i a l u b d o j a z d u ) p r z y ko-r z y s t a n i u z pewnych u r z ą d z e ń s f e r y n i e p r o d u k c y j n e j . O s t a t n i p u n k t w i d z e n i a w y r a ź n i e w s k a z u j e , ż e do w y k o r z y s t a -n i a śro d k ó w t r w a ł y c h pew nych i n s t y t u c j i i p l a c ó w e k s f e r y n i e -m a t e r i a l n e j n a l e ż y c z ę ś c i o w o p o d c h o d z i ć i n a c z e j . Tak na p r z y -k ł a d - z e w z g lę d u na ów a s p e k t s p o ł e c z n y - i s t n i e j ą g r a n i c e w i e lo z m ia n o w e g o w y k o r z y s t a n i a , z a ś p o je m n o ś ć u r z ą d z e ń można t a k u k s z t a ł t o w a ć , b y ć może wysokim k o s z t e m , ż e o k r e s y wycze-k i w a n i a w p l a c ó w k a c h , g ł ó w n i e d z i a ł ó w k u l t u r a l n o - s p o ł e c z n y c h , z o s t a n ą s k r ó c o n e . Innym p r z y k ł a d e m b ę d z i e s t w o r z e n i e n o w o c z e s-n y c h u r z ą d z e ń , k t ó r e z a g r a ż a j ą ż y c i u . N a l e ż y s i ę s p o d z i e w a ć z g ó r y n i s k i e g o w y k o r z y s t a n i a t e g o r o d z a j u t e c h n i c z n e g o w y p o s a ż e n i a , a l e w ł a ś n i e w tym t k w i d u ż e s p o ł e c z n e z n a c z e n i e . U w z g l ę d n i e n i e s p o -ł e c z n y c h wymagań n i e k i e r u j e s i ę p r z e c i w k o w y k o r z y s t a n i u p raw a e k o n o m ii c z a s u , a l e p r z e c i w i n t e n s y f i k a c j i p r o c e s u r e p r o d u k c j i w s f e r z e n i e p r o d u k c y j n e j n a r u s z a j ą c e j c z a s w o ln y c z y o c h r o n ę z d r o w i a c z ło n k ó w s p o ł e c z e ń s t w a . Na k o n i e c z a d e c y d u j ą c e k r y t e r i u m i n t e n s y f i k a c j i p r o c e s u p r a c y w s f e r z e n i e p r o d u k c y j n e j można p r z y j ą ć j a k n a j l e p s z e z a s p o k o j e n i e i n d y w i d u a l n y c h i o g ó l n o s p o ł e c z n y c h p o t r z e b , u - w z g l ę d n i a j ą c z aró w n o a s p e k t y e k o n o m i c z n e , j a k i m e d y c z n e , e t y c z - n o - m o r a l n e , m i l i t a r n e , k u l t u r a l n o - e s t e t y c z n e , p o l i t y c z n e i i n n e s p o ł e c z n e , k t ó r e j e d y n i e c z ę ś c i o w o mogą z n a l e ź ć o d b i c i e we w s k a ź n i k a c h e f e k t y w n o ś c i .

(16)

R o b e r t Hahn

NON-PRODUCTION SPHERE OF NATIONAL ECONOMY IN PRODUCTION AND LABOUR SOCIALIZATION PROCESS

The a r t i c l e a n a l y z e s s e l e c t e d p r o b l e m s o f d e v e l o p m e n t o f t h e n o n - p r o d u c t i o n s p h e r e o f t h e s o c i a l i s t n a t i o n a l economy i n i t s t h r e e a s p e c t s : 1 . N o n p r o d u c t i o n s p h e r e a s a r e s u l t o f t h e s o c i a l i z a t i o n p r o -c e s s . 2 . I m m a t e r i a l s p h e r e v e r s u s i n t e n s i f i c a t i o n o f t h e s o c i a l r e -p r o d u c t i o n . 3 . E f f e c t i v e n e s s o f t h e i m m a t e r i a l s p h e r e . I n t h e f i r s t p a r t o f t h e a r t i c l e t h e a u t o r p o i n t s a t t h e i m p o r t a n c e o f t h e i m m a t e r i a l s p h e r e i n t h e s o c i a l i s t economy, w h i c h , on o n e h a n d , d e t e r m i n e s w o r k i n g and l i v i n g c o n d i t i o n s o f p r o f e s s i o n a l l y a c t i v e p e o p l e w h i l e , on t h e o t h e r h a n d , i t l e a d s i n d i r e c t l y t o g r o w t h o f t h e n a t i o n a l in c o m e . The s e c o n d p a r t o f t h e a r t i c l e d e a l s w i t h a n a l y s i s o f d e v e -lo p m e n t o f t h e n o n - p r o d u c t i o n s p h e r e , w h ic h i s s t i l l o f t e n o f e x t e n s i v e c h a r a c t e r , s u p p o r t e d by f i g u r e s t a k e n f r o m t h e GDR’ s e x p e r i e n c e . A g a i n s t t h i s b a c k g r o u n d t h e a u t h o r d i s c u s s e s f e a -s i b i l i t y o f i n t e n s i f i c a t i o n o f t h e i m m a t e r i a l s p h e r e d e v e l o p -ment t o p r o c e e d n e x t t o d e s c r i p t i o n o f t h e i m p a c t e x e r t e d by t h e i m m a t e r i a l s p h e r e o n i n t e n s i f i c a t i o n o f t h e m a t e r i a l p r o d u c -t i o n ( i n d i r e c -t and d i r e c -t i m p a c -t ) . F i n a l l y , t h e t h i r d p a r t o f t h e a r t i c l e c o n t a i n s some r e -m ark s on e f f e c t i v e n e s s o f t h e r e p r o d u c t i o n p r o c e s s i n t h e im-m a t e r i a l s p h e r e fro m t h e v i e w p o i n t o f i n t e n s i f i c a t i o n o f t h i s p r o c e s s . The a u t h o r , among o t h e r s , f o c u s s e s h i s a t t e n -t i o n on t h e p r o b l e m o f m e a s u r i n g i n p u t s and o u t p u t s i n t h e n o n - p r o d u c t i o n s p h e r e a s w e l l a s on e f f e c t i v e n e s s c o e f f i -c i e n t s i n t h i s s p h e r e p o i n t i n g a t t h e n e e d o f m aking a l l o w a n -c e s f o r t h e s o c i a l a s p e c t .

Cytaty

Powiązane dokumenty

82% Polaków, dostrzegając potencjał osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz korzyści płynące z ich pracy dla ogółu, uważa, że powinno się dążyć do aktywizacji

Taka dezagregacja modelu zapewnia, że do zbioru zmiennych egzogenicznych zaliczo- no zmienne demograficzne (np. liczba ludności w wieku produkcyjnym, liczba emerytów i renci-

Omówiona dezagregacja modelu zapew- nia, że do zbioru zmiennych egzogenicznych zaliczono zmienne demograficzne (np. liczba ludności w wieku produkcyjnym, liczba emery-

Heywood uważa, że jego pozycja była słaba nie tylko dlatego, że obecność Portugalczyków podważała w oczach poddanych jego niezależność, lecz także przez to, że

Tatr, oceniono przestrzenny rozkład metali ciężkich (Pb, Zn, Cd i Cr) w próbkach gleby pobranej z terenu Tatr, określeno aktualny stan radiologiczny tego regionu (przygotowano

stand for the rocks of the Troodos ophiolite axial sequence, whereas crosses represent the upper

biorstwach uspołecznionych sfery produkcji materialnej. Przy analizie tego tematu posłużymy się tab. wskaźnik udziału płac przedsiębiorstw uspołecznionych ogółem w wartości

W trak- cie prac nad ekonometryczno-symulacyjnym modelem gospodarki Polski prze- prowadzono analizę stabilności parametrów modelu, opartą na wielokrotnym szacowaniu