Almanach Karaimski 3 2014 str. 107–118
Początki seminarium turkologicznego
prof. Ananiasza Zajączkowskiego: 1933–1936
Jan Tyszkiewicz
Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny / Akademia Humanistyczna w Pułtusku, Wydział Historyczny
The Beginnings of Ananiasz Zajączkowski’s Turkology Seminar: 1933–1936
Summary: Documents from the Archives of the University of Warsaw,
stories by Irena Krudowska, Stanisława Płaskowicka and materials left by Stanisław Kryczyński shed some light on the first years of A. Zajączkowski’s seminar.
As the head of the Turkology Department at the Institute of Oriental Studies at the University of Warsaw, A. Zajączkowski launched his semi-nar in the autumn of 1933. His first students were Jan Reychman, Józef Szulimowicz, Armand Stefański and Stanisław Szachno-Romanowicz. Reychman was a graduate of history studies, Szachno-Romanowicz was an assyriologist and archivist, and Szulimowicz was a Karaite from Ha licz. Professor Zajączkowski worked closely with Professor Tadeusz Kowalski from Cracow and historians from Warsaw. Prof. Wacław Tokarz sent 2 of his students to the Turkology seminar (Reychman, Stefański). In 1934/5, the topic of the seminar was: “Topics on Turkish Culture and Literature in the 16–17th cc.” The students were Stanisława Płaskowicka, Halina Koeber and Bohdan Baranowski. In 1935/6, the seminar was attended by J. Szulimowicz, A. Stefański, H. Koeber, S. Płaskowicka, I. Krudowska, A. Murza Murzicz and S. Kryczyński. Back then, Prof. Zajączkowski presented 4 lectures on: the language and culture of the Turkish peoples, the Arabic language, the prose work “Gulistan” as well as classes in Turkish philology, which was attended by
his students. Prof. Zajączkowski took his students on a trip to Istanbul (September 1934), and later S. Płaskowicka went there on a scholarship (1935).
Prof. Zajączkowski was also a lecturer at the School of Eastern Stud-ies at the Eastern Institute in Warsaw. Some of his students studied there. His students J. Reychman and S. Płaskowicka became long-serving academics at the University of Warsaw.
Keywords: Turkology in Warsaw, Ananiasz Zajączkowski, Institute
of Oriental Studies at the Warsaw University, the Eastern Institute in Warsaw, the School of Eastern Studies, Jan Reychman, Stanisław Kryczyński, Stanisława Płaskowicka-Rymkiewicz
Historia orientalistyki w Polsce czeka na monograficzne opracowanie, ogól-ne i wielostronogól-ne przedstawienie rozwoju ośrodków, instytucji i czasopism tworzących łącznie parowiekowy dorobek. Z pewnością uwzględnić tutaj należy także dawne dokonania indywidualne kreatorów kultury, kolekcjone-rów, podróżników i językoznawców. Dotychczasowe opracowania dotyczące XX-wiecznej orientalistyki polskiej mają najczęściej charakter życiorysów naukowych, poświęconych wybitniejszym badaczom. Brak studiów uwzględ-niających szersze tło działalności uczonych, uwarunkowań minionych czasów, nakreślenia ważnej dziedziny historii nauki. Każda sesja przynosząca wiązkę nowych publikacji o rozwoju orientalistyki jest cenna i przybliża do przyszłej syntezy. Jej wartość będzie większa w miarę pełniejszego zgromadzenia świa-dectw i relacji starszych pokoleń kształconych na uczelniach, nie tylko jednostek, które znalazły możliwość pracy naukowej.
O dorobku badawczym prof. Ananiasza Zajączkowskiego napisano sto-sunkowo dużo. Ważnym krokiem poszerzania wiedzy o nim, gromadzenia materiałów i ocen, były dwa międzynarodowe zjazdy: w Wilnie 14–15 X 1993 r. w 90-lecie urodzin i w Ankarze 5 IV 2000 r. w 30-lecie zgonu Profesora. Księga zjazdowa z Wilna zawarła omówienia działalności naukowej, wspomnienia o A. Zajączkowskim i ocenę dotychczasowych badań dziejów Karaimów i Ta-tarów w Europie Wschodniej. Obrady w Ankarze skupiły się na Jego dokona-niach naukowych1 .
1 Kipčiakų tiurkų Orientas Lietuvoje: istorija ir tyrimų perspektyva, Prof. dr Ananiaszo
Zajączkowskio 90-sioms gimimo, ed. T. Bairašauskaite, H. Kobeckaite, Vilnius 1994;
Dotąd znane są tylko wspomnienia uczennic A. Zajączkowskiego – A. Mro-zowskiej i Z. Dubińskiej – dotyczące nauki w Studium Języków i Zagadnień Wschodnich w okresie 1948–1952 r. Ze względu na badania historii i kultury środowiska Tatarów polsko-litewskich w okresie międzywojennym, zebrałem krótkie wspomnienia od niektórych uczestników seminarium turkologicznego w Instytucie Orientalistycznym z lat 1934–1938. Wywiady przeprowadziłem w latach 1980–1982. Zapoznałem się także z wybranymi materiałami z Archi-wum Uniwersytetu Warszawskiego i spuścizną po Stanisławie Kryczyńskim, uczestniku seminarium Ananiasza Zajączkowskiego2. Dzięki nim można sięgnąć
do wydarzeń sprzed blisko 80 laty.
Okres studiów Ananiasza Zajączkowskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1925–1929 r. zakończył się napisaniem rozprawy pt. „Sufiksy imienne i cza-sownikowe w języku zachodnio-karaimskim” i uzyskaniem tytułu doktora filozofii. Taka tytulatura wówczas obowiązywała. Promotorem i opiekunem naukowym młodego naukowca był wybitny turkolog krakowski prof. Tade-usz Kowalski. Profesor ten po roku 1922 zajął się badaniem języka i kultury Karaimów zamieszkujących w państwie polskim. Dzięki niemu dr A. Zającz-kowski otrzymał stypendium Funduszu Kultury Narodowej na dalsze studia orientalistyczne w Berlinie (7 miesięcy na przełomie 1929/1930), następnie w Stambule (1930-1931) i w Paryżu (1931). Po pracy asystenta w Katedrze Filologii Orientalistycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego (1931-1932) otrzymał posadę starszego asystenta w Uniwersytecie Warszawskim i lektora języka tureckiego przy Bibliotece Islamskiej im. W. Wańkowiczowej. W tym czasie, w połowie października 1932 r., prof. Stanisław Schayer uzyskał zgodę ministra MWiOP Janusza Jędrzejewicza na utworzenie Instytutu Orientalistycznego oraz fundusz na płatną asystenturę dla dr Ananiasza Zajączkowskiego. Było to istotne, po-nieważ w owych czasach bywały zajęcia i obowiązki na uczelniach prowadzone bezpłatnie, przez tzw. wolontariuszy rekomendowanych przez opiekunów naukowych3. Ten ważny i szybko przebyty etap rozwoju młodego uczonego
2 Dział Rękopisów BUW, Spuścizna po Stanisławie Kryczyńskim; rozwinięcie i szcze-góły: J. Tyszkiewicz, Zainteresowania i dorobek badawczy Stanisława Kryczyńskiego
(1911–1941), [w:] Słowiańszczyzna i dzieje powszechne. Studia ofiarowane prof.
Ludwiko-wi BazylowoLudwiko-wi w 70 rocznicę Jego urodzin, red. W. Barbasiewicz, Warszawa 1985, s. 363–385.
3 List do T. Kowalskiego, Warszawa 11 II 1932, № 25, [w:] Urzeczeni Orientem. Listy
Anania-sza Zajączkowskiego do TadeuAnania-sza Kowalskiego 1925–1948, red. T. Majda, Warszawa 2013, s. 68–69. Tutaj także o przygotowywaniu obrony habilitacyjnej A. Zajączkowskiego, za zgodą dziekana Wydziału Humanistycznego UW prof. Marcelego Handelsmana.
najlepiej oświetla zachowana korespondencja Ananiasza Zajączkowskiego z jego dwoma mentorami, prof. Tadeuszem Kowalskim z Krakowa i hachanem Serają Chanem Szapszałem z Wilna, z lat 1930-1936, a także korespondencja Kowalskiego z innymi orientalistami4.
Samodzielną pracę profesorską rozpoczął A. Zajączkowski po obronie pracy habilitacyjnej w Uniwersytecie Warszawskim w 1933 r. W listach do prof. T. Kowalskiego wyrażał Zajączkowski dwie wątpliwości: czy jego promo-tor zaakceptuje przygotowywaną rozprawę jako wystarczającą oraz czy dziekan Wydziału Humanistycznego UW zgodzi się na przewód w Warszawie. Tytuł proponowanej pracy habilitacyjnej brzmiał: „Studia nad językiem staroosmań-skim. I: Wybrane ustępy z anatolijsko-tureckiego przekładu Kalili i Dimny” i dopiero zapowiadał rozwijanie tego tematu5. Zadecydowała pozytywna
opi-nia prof. T. Kowalskiego. Uzyskana habilitacja dała Zajączkowskiemu prawo wykładów i pracy naukowej w zakresie turkologii, iranistyki i arabistyki. Jako doktor habilitowany został on mianowany kierownikiem nowo powołanej Ka-tedry turkologii w Instytucie Orientalistycznym, z tytułem zastępcy profesora (docenta). W spisie członków Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego z dn. 1 listopada 1934 znajduje się zapis: „Ananiasz Zajączkowski (języki tureckie), zastępca profesora UW, 1930, ul. Kozietulskiego 8 m 5”, co należy uzupełnić objaśnieniem, że został on członkiem Towarzystwa w roku 1930. Za swoją specjalność naukową uważał przede wszystkim języki tureckie i zamieszkiwał w Warszawie.
Sądząc z korespondencji pomiędzy ówczesnymi orientalistami i niektóry-mi innyniektóry-mi profesoraniektóry-mi we Lwowie, Krakowie i Warszawie, powołanie mło-dego A. Zajączkowskiego na kierownika nowej Katedry turkologii w stolicy nie było oczywiste. List samego zainteresowanego z 16 IX 1933 r. wyjaśniał W komisji habilitacyjnej przewidziano: profesorów Stanisława Schayera, Stanisława
Szobera i Tadeusza Kowalskiego.
4 Listy Ananiasza Zajączkowskiego do Tadeusza Kowalskiego i niektóre brudnopi-sy odpowiedzi z Krakowa: Archiwum Nauki PAN Oddział w Krakowie, k III–4 j.a. 178, także: Urzeczeni Orientem. Ponadto Listy Ananiasza Zajączkowskiego do Seraji
Szapszała; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka, F. 143–703, S. Sapšalo fondas, por. R. Firkovicius, Prof. Ananiaszo Zajączkowskio laiškai prof. Serajai Chan Sapšalui, [w:]
Kipčiakų tiųrku, s. 63–69.
5 Lista członków Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (1 XI 1934), „Rocznik Orienta-listyczny”, t. X, 1934, s. 196; A. Sulimowicz, Polscy turkolodzy Karaimi. Od przedmiotu
do podmiotu badań naukowych, [w:] Karaimi, red. B. Machul-Telus, Warszawa 2012, s. 122–124.
prof. T. Kowalskiemu, swojemu mistrzowi, dlaczego jego nadzieje na objęcie katedry w Warszawie nie mogą być zrealizowane. Minister Janusz Jędrzejewicz powiedział prof. S. Schayerowi, że katedra Filologii Orientalnej w Uniwersy-tecie Jagiellońskim została przecież powołana ad personam dla T. Kowalskiego. W tej sytuacji wiadomość przywieziona z Krakowa przez prof. M. Handelsma-na, dziekana Wydziału Humanistycznego UW, o zamiarze T. Kowalskiego przeniesienia się do Warszawy, spowodowała zaniepokojenie w środowisku warszawskim. Zajączkowski ostrzegał Kowalskiego, że przy takim rozwiązaniu premier i minister WRiOP w jednej osobie, zamierza zlikwidować krakowską katedrę6. Nie wiadomo czy groźba była realna, ale trzeba było się z nią liczyć.
Niewątpliwie brakowało funduszy na rozwój nauki. Występowały sprzeczne interesy pomiędzy ośrodkami naukowymi, uczelniami i grupami uczonych. A. Zajączkowski dziękując w liście T. Kowalskiemu za udzielone poparcie, starał
się jednocześnie przekonać go, że orientalistyka zyska więcej, jeżeli ten pozo-stanie w Krakowie i nie będzie zabiegał o katedrę w Warszawie. Rezultatem przeniesienia się T. Kowalskiego do Warszawy mogło być skierowanie ucznia, tj. Zajączkowskiego, do Krakowa, czego ten wolał uniknąć.
Inni badacze sprawę widzieli inaczej. Uniwersytet w stolicy i warszawska Wyższa Szkoła Wschodoznawcza, wymagały wysoko kwalifikowanych wykła-dowców. Profesorowie warszawscy mieli większe możliwości oddziaływania na politykę kadrową i fiskalną Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświece-nia Publicznego, a także Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Prof. Marceli Handelsman mógł planować wciągnięcie znanego w Europie turkologa do prac w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Historyków Słowiańskich. Rek-tor Uniwersytetu im. Stefana BaRek-torego w Wilnie i nowy dyrekRek-tor Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie mogli przyjąć Anania-sza Zajączkowskiego do swoich jednostek naukowych, tym bardziej, że po-trzebowały one młodych badaczy ze znajomością historii Turcji i Bliskiego Wschodu. A. Zajączkowski był Karaimem z Trok i znał świetnie miejscowe stosunki panujące w Wilnie. Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej (1930–1939) dysponował Szkołą Nauk Politycznych, powołaną rok wcześniej przez Ministerstwo WRiOP (17 X 1932), uczelnią z uprawnieniami państwowej szkoły wyższej. Wśród założycieli Szkoły Nauk Politycznych znajdował się: mi-nister profesor Janusz Jędrzejewicz, prof. T. Kowalski i (od 1932) Seraja Szapszał. Do maja 1933 r. dyrektorem Szkoły Nauk Politycznych był właśnie minister 6 List A. Zajączkowskiego do T. Kowalskiego, Warszawa 16 IX 1933, № 30, [w:] Urzeczeni
J. Jędrzejewicz, łączący te funkcje. Po nim dyrektorem został operatywny dr Władysław Wielhorski7. Tak więc jesienią 1933 r. premier J. Jędrzejewicz mógł
mieć własne plany dotyczące rozwoju orientalistyki w uczelniach polskich. Mło-dy profesor z Trok świetnie nadawał się na pracownika uczelni w Wilnie.
Ostatecznie Rada Wydziału Humanistycznego UW powierzyła dr. hab. Ana-niaszowi Zajączkowskiemu „zastępstwo na Katedrze turkologicznej, obejmującej (tj. odpowiadającej za – J. T.) także wykłady z filologii arabskiej i nowoperskiej”8.
Szeroki zakres kompetencji naukowych, jaki mu przyznano, wskazuje na rozwi-janie wiedzy i umiejętności A. Zajączkowskiego, ale jednocześnie na potrzeby warszawskiego ośrodka naukowego, uczelni, instytucji i urzędów centralnych państwa. Od 1928 r. funkcjonowała w Warszawie Szkoła Wschodoznawcza9.
Od czasu zamieszkania w Warszawie, jesienią 1932 r., A. Zajączkowski został lektorem Uniwersytetu Warszawskiego oraz wykładowcą w tej szkole. Od maja 1934 r. prowadził tam regularnie 3 godziny wykładu tygodniowo. W tym dopie-ro świetle widzieć należy otworzenie Seminarium turkologicznego w Instytucie Orientalistycznym UW.
Początki seminarium datować należy na rok akademicki 1933/1934; jedno-cześnie pierwszy rok istnienia Katedry turkologii. Początkowo na seminarium A. Zajączkowskiego chodziło czterech słuchaczy, a na kurs elementarny języka tureckiego uczęszczało równolegle 8 do 12 osób. Liczba uczestników wyraźnie nie była stabilna10. Najstarszą grupę uczniów A. Zajączkowskiego tworzyło
4 mężczyzn: Jan Reychman, Józef Szulimowicz, Armand Stefański i Stanisław Szachno-Romanowicz. Potwierdzenie tego przypuszczenia znaleźć można przede wszystkim w teczkach osobowych słuchaczy, znajdujących się w Archi-wum Uniwersytetu Warszawskiego. Najsilniejszy związek występował między A. Zajączkowskim a J. Reychmanem i J. Szulimowiczem. W trymestrze letnim 1934 (marzec-czerwiec), przy interpretacji tekstów tureckich Jan Reychman otrzymał polecenie od prowadzącego seminarium, aby samodzielnie opracował 7 J. Tyszkiewicz, Orientalistyczne środowisko w Wilnie: 1919–1939, „Przegląd Orientali-styczny”, 2008, nr 3/4, s. 173–181; M. Kornat, Początki sowietologii w II Rzeczypospolitej.
Geneza, dzieje i dorobek Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie (1930–1939), „Zeszyty Historyczne”, nr 134, Paryż 2000, s. 11–23 i in.
8 Por. List A. Zajączkowskiego do J. Kowalskiego, Warszawa 16 XII 1933, № 33, [w:] Urzeczeni
Orientem, s. 80.
9 J. Tyszkiewicz, The School of Oriental Studies in Warsaw 1929–1938, „Rocznik Orien-talistyczny”, t. LX, 2007, nr 1, s. 61–74.
10 Sprawozdania z działalności Wydziału Humanistycznego UW za r. 1933–1934, Warszawa 1935, s. 41, 92–93.
wybrany zabytek językowy pod względem leksykalnym11. Inni słuchacze
se-minarium nie zostali wymienieni w ówczesnych listach A. Zajączkowskiego. J. Reychman i J. Szulimowicz uczęszczali także na zajęcia Zajączkowskiego prowadzone w Szkole Wschodoznawczej. Reychman był już wówczas magi-strem historii, Stefański studiował historię, będąc na I roku.
Wśród nich tylko Szulimowicz traktował orientalistykę, ze specjalnością turkologii, jako swoje studia właściwe. S. Szachno-Romanowicz, starszy od kolegów, miał już magisterium z asyrologii. Był uczniem ks. Józefa Bromskie-go12. Fakty te potwierdzają relacje młodszych członków seminarium z 1936-1939
(Irena Krudowska, Bohdan Baranowski), wzmianki w korespondencji A. Zającz-kowskiego i materiały po Stanisławie Kryczyńskim. W sierpniu i początkach września 1934, A. Zajączkowski, jego uczniowie i wycieczka studentów z Wilna, prowadzona przez Seraję Szapszała, przebywali w Stambule. Nie wiadomo tylko, czy do Stambułu pojechało dwóch czy dwoje uczniów, wśród nich zapewne J. Reychman. S. Szachno, ze względu na typ pracy i obowiązki wykraczające poza archiwistykę, z pewnością pozostał w Warszawie13.
Przed końcem 1935, a więc stosunkowo szybko, A. Zajączkowski został mianowany profesorem. W pierwszym okresie swojej profesury A. Zającz-kowski blisko współpracował z różnymi historykami, głównie warszawskimi. Dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojnami i kontaktami z Tatarami i Turcją interesowali się wówczas przede wszystkim profesorowie Oskar Ha-lecki, Ludwik Kolankowski, Władysław Konopczyński, Tadeusz Mańkowski, Władysław Tomkiewicz, Fryderyk Papée i młodsi, Stefan Kuczyński, Henryk Paszkiewicz, Janusz Pajewski, Janusz Woliński, Olgierd Górka i inni. W okre-sie międzywojennym 1919–1939 tematyka historyczna Europy Wschodniej, dziejów Chanatu Krymskiego i Wielkiej Porty, czasy tzw. potopu, zmagań ze Szwecją i Rosją, były w nauce polskiej szczególnie popularne. Podejmowa-no również tematykę turecką w kontekście stosunków polsko-węgierskich 11 List A. Zajączkowskiego do T. Kowalskiego, Warszawa 17 IV 1934, № 37, Urzeczeni Orientem,
s. 85. J. Szulimowicz po 1944 r. zmienił nazwisko na Sulimowicz.
12 S. Szachno-Romanowicz (ur. 1900) studiował orientalistykę w Warszawie w latach 1921–1928, magisterium z orientalistyki uzyskał w 1929 r. w Uniwersytecie Jagiel-lońskim: J. Tyszkiewicz, Pismo sułtana Murada III do Zygmunta III z roku 1591 w sprawie
Tatarów litewskich, „Studia Źródłoznawcze”, t. XXX, 1987, s. 79–81.
13 Listy A. Zajączkowskiego do T. Kowalskiego: Stambuł 22 VIII 1934, № 44, [w:] Urzeczeni
Orientem, s. 93 oraz Warszawa 21 X 1934, tamże, № 45, s. 94; A. Sulimowicz, Polscy
i siedmiogrodzkich XV–XVII stulecia14. Istniała oficjalna umowa o wymianie
stypendystów pomiędzy Turcją a Polską. Pod kierunkiem prof. T. Kowalskiego doktorat na temat jarłyków krymskich, oficjalnych pism kierowanych do Polski, pisał stypendysta Abdullach Zihni. Trzy jarłyki (z 1654, 1662, 1663), a później następne dwa (1657, 1665) opublikował Zihni w Polsce w 1932 i 1935, w kolejnych tomach „Rocznika Tatarskiego”. Dzięki prof. Kowalskiemu i jego wielostronnym inspiracjom świetnie zaczęło rozwijać się karaimoznawstwo.15
Dlatego prof. Wacław Tokarz, pracownik Instytutu Historycznego UW, badający wojskowość i historię wojen polskich w XVIII – pocz. XX w., skierował swoich uczniów na seminarium turkologiczne i zajęcia prof. A. Zajączkowskiego. Uczniami Tokarza byli właśnie Jan Reychman (studia w latach 1929–1933) i Ar-mand Stefański16. W roku akademickim 1934/1935 temat swojego seminarium
prof. A. Zajączkowski określił tytułem: „Z dziejów kultury i literatury tureckiej XVI–XVIII w.” W pracach seminarium zaczął uczestniczyć Bohdan Baranowski, magister historii, Stanisława Płaskowicka i Halina Koeberówna17, obie
studiu-jące wyłącznie turkologię. W 1935 S. Płaskowicka przebywała na półrocznym stypendium w Stambule, gdzie pomagała S. Szapszałowi w gromadzeniu eks-ponatów do przyszłego Muzeum Karaimskiego w Trokach. Na pracownika etatowego w tym Muzeum typowany był J. Szulimowicz. Sądząc z zachowanych fotografii, niestety nie podpisanych, stałych uczestników seminarium w r. ak. 1934/1935 nie było więcej jak 5 osób.
W roku następnym 1935/1936, grupę seminarzystów tworzyli: J. Szulimowicz, A. Stefański, H. Koeberówna, S. Płaskowicka, Irena Krudowska i Aleksander Murza-Murzicz. Wszyscy za wyjątkiem Stefańskiego studia turkologiczne trak-towali jako swój kierunek podstawowy. Zdaniem Ireny Krudowskiej (później Kryczyńskiej), Murza-Murzicz znał język Tatarów krymskich i prawdopodob-nie dołączył do seminarium dopiero w połowie roku. Nadal na posiedzenia 14 Por.: J. Tyszkiewicz, Międzywojenne badania nad dziejami Tatarów litewsko-polskich w
XVII stuleciu, „Przegląd Historyczny”, t. LXXVI, 1985, nr 2, s. 305–320; J. Tyszkiewicz,
Zainteresowania i dorobek; J. Tyszkiewicz, Pismo sułtana Murada III; J. Tyszkiewicz,
Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII–XVIII w., Warszawa 1989.
15 J. Tyszkiewicz, Studia nad Mongołami, Kipczakami i Karaimami w Warszawie w latach
1919–1939, [w:] Kipčiaku tiurkų, s. 103–110; rozprawy: S. Pileckiego, M. Németha, K. Firkavičiute, M. Pawelca i A. Sulimowicz w Karaimi, red. B. Machul-Telus. 16 Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, Akta studenckie: Nr 30719 i Nr 42787. 17 W zapiskach J. Sulimowicza oraz w relacji siostrzeńca S.
Płaskowickiej-Rym-kiewicz, pana Ludomira Klukowskiego występuje pod nazwiskiem Keber lub Koeber – przyp. red.
seminarium przychodzili: J. Reychman, B. Baranowski i czasem S. Szachno--Romanowicz. Stypendystą w Instytucie Orientalistycznym został od począt-ków listopada 1935 (12 XI 1935) Stanisław Kryczyński, magister historii, uczeń prof. Stanisława Zakrzewskiego ze Lwowa. Od roku 1932 lub 1933 prof. A. Za-jączkowski miał kontakty z Leonem Kryczyńskim, działaczem środowiska tatar-skiego w Polsce i redaktorem „Rocznika Tatartatar-skiego”. Za pośrednictwem Leona i Olgierda Kryczyńskich, Zajączkowski poznał Stanisława. Radził mu podjąć studia nad językiem tureckim i arabskim już na Uniwersytecie Lwowskim, przed ukończeniem pracy magisterskiej. Stanisław tego nie zrealizował. Zgodnie z za-chowanym u rodziny indeksem stypendysty Stanisława Kryczyńskiego, zajęcia dydaktyczne prowadzone przez profesora Zajączkowskiego w trymestrze roku akademickiego 1935/1936 obejmowały: wykład „Ludy i języki tureckie”, wykład „Język turecki”, ćwiczenia seminaryjne z „Filologii tureckiej”, wykład „Zasady składni arabskiej” oraz wykład monograficzny „O dziele Sadi’ego-Gulistan”. Tytuł ten zapewne jednak brzmiał: „Gulistan w interpretacji Sadi’ego”. Mogły
być jeszcze inne zajęcia, na które Kryczyński nie uczęszczał. Trzeba też pamiętać, że A. Zajączkowski prowadził zajęcia także w Szkole Wschodoznawczej18. Ale
tutaj studia były płatne, darmowe tylko dla wojskowych lub zwalnianych indy-widualnie. Z ulg korzystali zapewne J. Reychman i S. Szachno-Romanowicz.
W tym samym czasie – latach 1932–1936 – prof. A. Zajączkowski współpraco-wał z S. Szachno-Romanowiczem, etatowym pracownikiem Archiwum Głów-nego Akt Dawnych Działu Wschodniego. Na II Zjazd Orientalistów Polskich w Wilnie (16–17 V 1932) S. Szachno zgłosił referat przedstawiający dotychczasowe wyniki inwentaryzowanych przez niego dokumentów wschodnich przecho-wywanych w warszawskim archiwum. Tekst ten został jednak odczytany rok później, na III Zjeździe Orientalistów Polskich w Krakowie (5–7 VI 1933). Sto-sunki dyplomatyczne polsko-perskie w XVII w. zreferował wówczas S. Szapszał. W związku z V Zjazdem, w Warszawie (9–11 VI 1935), urządzone były wysta-wy różnych orientaliów przechowysta-wywanych w Muzeum Narodowysta-wym i AGAD. Scenariusz i tekst objaśniający wystawy przygotował S. Szachno19. Na fali prac
historycznych i archiwalnych prof. A. Zajączkowski podjął analizę filologiczną 18 Szczegóły i dane źródłowe: J. Tyszkiewicz, Zainteresowania i dorobek oraz J.
Tysz-kiewicz, The School of Oriental Studies.
19 Por. edycje zjazdowe: „Collectanea Orientalia”, nr 6, Wilno 1934; „Collectanea Orientalia”, nr 9, Wilno 1935. Tutaj artykuły: S. Szachno-Romanowicza i S. Szap-szała. Zob. także: J. Tyszkiewicz, Międzywojenne badania, s. 308-310; J. Tyszkiewicz,
XVI-wiecznego tekstu tureckiego. Zachęcony przez Szachnę opracował i opu-blikował list Sulejmana I do Zygmunta Augusta z roku 1551. Tekst ten zachował się w potrójnej wersji: w języku tureckim, w transkrypcji na alfabet łaciński i w oryginalnym tłumaczeniu na język polski20. Fotokopie i odpisy tego pisma
mogły służyć za materiał ćwiczeniowy na seminarium turkologicznym. Szachno dostarczał informacji o materiale źródłowym przechowywanym w Archiwum Głównym i objaśniał tło historyczne powstawania zachowanych zabytków. Uzu-pełniać go mogli pozostali historycy uczestniczący w posiedzeniach seminaryj-nych, J. Reychman, B. Baranowski i A. Stefański, od 1936 także S. Kryczyński.
W początkach 1936 r. prof. A. Zajączkowski zorganizował wyjazd do Stambułu, zapewne krótkie stypendium, dla swoich dwóch uczennic. Wróciły one do War-szawy ok. 20 IV 1936.21 Były to zapewne Stanisława Płaskowicka i Halina
Koebe-równa. Trzecia uczennica, Irena Krudowska straciła w 1936 r. zapał do turkologii i w następnym roku akademickim podjęła studia socjologiczne u prof. J. S. Bystro-nia. Ukończyła je z tytułem doktora. Tak więc w roku akademickim 1935/1936 gro-no seminarzystów turkologii składało się z osób: Józefa Szulimowicza, Stanisławy Płaskowickiej, Armanda Stefańskiego, Hanny Koeberówny, Ireny Krudowskiej, Stanisława Kryczyńskiego, Aleksandra Murzy Murzicza oraz okazjonalnie Boh-dana Baranowskiego i Jana Reychmana. Sprawy tureckie konsultowali zapewne na seminarium dr Janusz Pajewski, piszący habilitację z dziejów stosunków polsko--węgierskich w XVI w. i dr Abdullach Zihni Soysal22. Relacja Ireny
Krudowskiej--Kryczyńskiej potwierdza bliskie związki koleżeńskie pomiędzy Stanisławem Kryczyńskim i Józefem Szulimowiczem (zwanym Mieczkiem). Jakiś czas, w latach 1936-1937, mieszkali i uczyli się wspólnie. Spisana zawartość prywatnej biblioteki Kryczyńskiego świadczy, że z Bohdanem Baranowskim i Abdullachem Zihnim obdarowywali się książkami i odbitkami artykułów naukowych.
Instytut Wschodni w Warszawie i Szkoła Wschodoznawcza angażowały do współpracy orientalistów, historyków, a także specjalnie sprowadzanych 20 S. Szachno-Romanowicz, Ibrahim-Beg Strasz, Polak renegat w służbie tureckiej od r. 1551
(zm. w 1571), „Collectanea Orientalia”, nr 5, Wilno 1934, s. 27–28; A. Zajączkowski, List
turecki Sulejmana I do Zygmunta Augusta w ówczesnej transkrypcji i tłumaczeniu polskim z r. 1551, „Rocznik Orientalistyczny”, t. XII, 1936, s. 91–118. Zob. List A. Zajączkowskiego
do T. Kowalskiego, Warszawa 27 II 1937, № 72, [w:] Urzeczeni Orientem, s. 123–124. 21 List A. Zajączkowskiego do T. Kowalskiego Warszawa 25 IV 1936, № 55, [w:] Urzeczeni
Orientem, s. 106:
22 Zob. artykuł: J. Pajewski, Legacja Piotra Zborowskiego do Turcji w 1568 r. Materiały do
historii stosunków polsko-tureckich za panowania Zygmunta Augusta, „Rocznik Orien-talistyczny”, t. XII, 1936, s. 29–90.
lektorów23. Nie zawsze byli oni odpowiedni, co krytycznie podkreślał również
A. Zajączkowski. Praca dydaktyczna w Szkole i współpraca przy organizowaniu kontaktów międzynarodowych, między stowarzyszeniami emigrantów i pla-cówkami dyplomatycznymi, powodowała starcia między prof. S. Schayerem i A. Zajączkowskim a dr Olgierdem Górką, dyrektorem Szkoły (od 6 XI 1931). Pracowników Instytutu Wschodniego określił A. Zajączkowski „sferą pseu-donaukową”24. Współpraca była jednak niezbędna. Profesorowie, historycy
i orientaliści chętnie wyręczali się w niej swymi uczniami. Przy Instytucie Wschodnim działały Orientalistyczne Koła Młodych, skupiające orientali-stów, sympatyków i emigrantów z Europy Wschodniej, Gruzinów, Ukraińców, Tatarów z Powołża i Krymu, Czerkiesów, Kaukazczyków, Karaimów itd. Do działaczy karaimskich należał Józef Szulimowicz, do działaczy tatarskich Sta-nisław Kryczyński i zapewne Aleksander Murza Murzicz.
Głównym organem prasowym kół przyjaźni z narodami Wschodu był perio-dyk „Wschód. L’Orient. The Orient. Kwartalnik poświęcony sprawom Wschodu” (1930–1939), redagowany w Warszawie. Sekretarzem redakcji czasopisma zo-stał ok. 1934 r. Jan Reychman. W odczytach, spotkaniach i zabawach uczest-niczyli zainteresowani, wśród nich stypendyści z Turcji studiujący w Polsce, przede wszystkim w Krakowie i Warszawie. Byli wśród nich Abdullach Zihni i studiujący prawo w Warszawie Ibrahim Otar. Obaj należeli do znajomych nie tylko Reychmana, Szachny, ale również Szulimowicza i Kryczyńskiego25.
Prof. A. Zajączkowski unikał zobowiązań w środowisku emigrantów, poświę-cając się pracy dydaktycznej i naukowej. S. Kryczyński nie ukończył pracy doktorskiej pisanej pod kierunkiem Zajączkowskiego. Tytuł jej brzmiał: „Ustrój rodowo-plemienny Tatarów kipczackich na podstawie imion własnych i nazw miejscowości”. W konsekwencji Kryczyński podjął pracę w Archiwum Głów-nym i redakcji „Rocznika Tatarskiego”. Został jedGłów-nym z działaczy środowiska polskich Tatarów, autorem licznych opracowań i artykułów26. Z najstarszych
uczniów A. Zajączkowskiego drogą naukową poszli J. Reychman i S. Płasko-23 B. Grabowska, Hiranmoy Ghoshal (1907-1969), „Przegląd Orientalistyczny”, 1970, nr 2,
s. 108–109.
24 List A. Zajączkowskiego do T. Kowalskiego Warszawa 16 XI 1934, № 46, [w:] Urzeczeni
Orientem, s. 95.
25 J. Tyszkiewicz, Zainteresowania i dorobek; J. Reychman, Dyplomacja na Wschodzie
i dyplomacja wschodnia, „Przegląd Orientalistyczny”, 1968, nr 3, s. 269–274. 26 Najważniejszym i dotąd cenionym opracowaniem S. Kryczyńskiego była książka
Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, wydana jako „Rocznik Tatarski”, t. III, 1938.
wicka (Rymkiewiczowa). J. Szulimowicz (Sulimowicz) zrobił magisterium z turkologii dopiero po II wojnie światowej i opublikował kilka artykułów z zakresu karaimoznawstwa. A. Stefański obronił magisterium z historii i nie rozwijał kwalifikacji orientalistycznych. Zginął podczas wojny. Jest więc faktem, że działalność organizacyjna i konieczność zarobku oderwały od turkologii co najmniej dwóch uczniów. J. Reychman doktoryzował się u prof. A. Zającz-kowskiego dopiero po 1945 r. Z najstarszego grona seminarzystów (1933–1936) także dwie uczennice nie utrzymały się w kręgu współpracowników Profesora (I. Krudowska, H. Koeberówna).
Kształcenie turkologów w Warszawie przedwojennej widzieć i oceniać trzeba na szerszym tle ówczesnych warunków w szkolnictwie wyższym. Decydowały kierunki polityki państwowej i rozdział funduszy pomiędzy ministerstwa. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej nie dysponowało dostatecznymi środkami finansowymi dla potrzeb wyższych uczelni. Większe możliwości miało Ministerstwo Spraw Zagranicznych i woj-sko, przydzielające subwencje Instytutowi Wschodniemu, pośrednio zaś Szkole Wschodoznawczej27.
27 Leon Najman Mirza Kryczyński lider ruchu kulturalnego Tatarów polskich, red. S. Cha-zbijewicz, Gdynia–Gdańsk 1998; Z. Romek, Olgierd Górka. Historyk w służbie myśli
państwowej (1908–1955), Warszawa 1997; I. P. Maj, Działalność Instytutu Wschodniego
