Medycyna Wet. 2008, 64 (12) 1407
Praca oryginalna Original paper
Grzybicze zapalenie rogówki (GZR) jest chorob¹ ga³ki ocznej, wymagaj¹c¹ starannej diagnostyki i d³ugo trwa-j¹cego leczenia. Sporód zwierz¹t gospodarskich konie nale¿¹ do gatunku zwierz¹t najczêciej choruj¹cych na GZR. Maj¹ one wyj¹tkow¹ podatnoæ na infekcje grzy-bicze rogówki, rozwijaj¹ce siê w wyniku urazów me-chanicznych nab³onka, prowadz¹cych do powstania owrzodzeñ (9-11, 14). W przypadkach pourazowych ubytków rogówki u niektórych koni grzyby wystêpuj¹-ce w worku spojówkowym mog¹ stanowiæ florê pato-genn¹, odpowiedzialn¹ za rozwój procesu chorobowe-go i powstanie owrzodzeñ (6, 11, 15, 16, 21). D³uchorobowe-go- D³ugo-trwa³e stosowanie antybiotyków lub kortykosteroidów, jak równie¿ jednoczesne podawanie obydwu leków pre-dysponuj¹ do wyst¹pienia grzybic zarówno u ludzi, jak i u zwierz¹t w tym równie¿ GZR (18).
W opracowaniu przedstawiono przypadek grzybicze-go wrzodziej¹cegrzybicze-go zapalenia rogówki o z³o¿onej etio-logii u konia.
Opis przypadku klinicznego
Koñ, klacz, maci gniadej, w wieku 7 lat, przed dostarcze-niem do Katedry i Kliniki Chirurgii Zwierz¹t chorowa³ przez okres oko³o 6 tygodni. By³ leczony kroplami okulistycznymi zawieraj¹cymi deksametazon i gentamycynê. Badanie okuli-styczne wykaza³o nastêpuj¹ce objawy: zwê¿enie prawej szpary powiekowej ma³ego stopnia, zaczerwienione b³on luzowych
worka spojówkowego, obecnoæ surowiczo-luzowego wy-siêku. W dolnym skroniowym kwadrancie rogówki prawej stwierdzono wrastanie naczyñ krwiononych powierzchow-nych i g³êbokich oraz naciek zapalny koloru bia³o-¿ó³tego otoczony obrzêkiem i wieloogniskowymi naciekami podna-b³onkowymi koloru ciemnobr¹zowego. Szczegó³owe bada-nie okulistyczne wykaza³o powierzchowne owrzodzebada-nie ro-gówki z oddzieleniem nab³onka. W centralnej czêci rogów-ki stwierdzono liniowe zmêtnienie b³ony Descemeta przebie-gaj¹ce wzd³u¿ równika. W kwadrantach górnym skroniowym i nosowym oraz dolnym nosowym wystêpowa³y powierzchow-ne punkcikowate zmêtnienia rogówki, nie wybarwiaj¹ce siê fluorescein¹ i ró¿em bengalskim (ryc. 1).
Wykonano badanie cytologiczne komórek nab³onka przed-niego rogówki przy u¿yciu filtra miliporowego (Millipore VSWP 01300 typ DA). Preparat barwiono metod¹ PAS, a na-stêpnie oceniano w mikroskopie wietlnym.
Badanie cytologiczne wykaza³o pomiêdzy komórkami na-b³onka rogówki obecnoæ pojedynczych fragmentów mice-lium, konidioforów oraz skupiska fialokonidii (ryc. 2). Wy-konano szczegó³owe badanie hodowlane materia³u pobrane-go ze zmienionej chorobowo rogówki (ryc. 3). Identyfikacjê uzyskanych hodowli przeprowadzano wg klasycznych metod mikologicznych, obejmuj¹cych badania mikroskopowe, ho-dowlane z wykorzystaniem metod mikrohodowli. Wyniki weryfikowano przy zastosowaniu klucza identyfikacyjnego wg de Hoog G. S. i wsp. (12). Przeprowadzone badania mi-kologiczne wykaza³y w pobranym materiale obecnoæ
Asper-Grzybicze wrzodziej¹ce zapalenie rogówki
o z³o¿onej etiologii u konia
IRENEUSZ BALICKI, GRA¯YNA ZIÓ£KOWSKA**, ANNA MIECH* Katedra i Klinika Chirurgii Zwierz¹t, *Katedra Anatomii Patologicznej
Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. G³êboka 30, 20-612 Lublin
**Zak³ad Mikrobiologii Weterynaryjnej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin Balicki I., Zió³kowska G., miech A.
Poliethiological ulcerative mycotic keratitis in a horse
Summary
The authors report a clinical case of poliethiological ulcerative mycotic keratitis in a horse. The disease was diagnosed in a 7-year-old mare, bay colour. In the inferior cranial quadrant of the right cornea ophthalmic examination revealed superficial and deep blood vessel ingrowth, oedema, multifocal dark brown subepi-thelial infiltrations as well as superficial corneal ulceration with detached epithelium. The impression cytology and mycological examination showed the presence of Aspergillus fumigatus as well as individual colonies of Aspergillus flavus in the examined research material. The horse was treated surgically and with the use of ophthalmic drops containing 0.2% fluconazole and 30% DMSO mixture. Oral fluconazole 500 mg was administered twice a day. The ophthalmic examination revealed the complete recovery of the corneal ulceration with a white scar 2 weeks after the operation. The pharmacological treatment was continued for 12 weeks. A control check-up a year after the treatment showed no blood vessels growing into the cornea, a marked reduction of the postoperative scar as well as higher corneal transparency at the ulcer site.
Medycyna Wet. 2008, 64 (12) 1408
gillus fumigatus, a tak¿e pojedyncze kolonie Aspergillus fla-vus. Pobrano tak¿e wymaz z worka spojówkowego do bada-nia bakteriologicznego, które wykaza³o obecnoæ niespecy-ficznej flory bakteryjnej.
Rozpoznanie. Bior¹c pod uwagê objawy kliniczne oraz wyniki badañ cytologicznych i mikologicznych, stwierdzono u konia grzybicze, wrzodziej¹ce zapalenie rogówki.
Leczenie. Worek spojówkowy p³ukano 1% roztworem jodo-powidonu, a nastêpnie podawano krople okulistyczne zawie-raj¹ce 0,2% flukonazol i 30% DMSO, które stosowano 5 razy dziennie. Krople te by³y przygotowane przez farmaceutê o specjalnoci farmacja okulistyczna. Trzy razy dziennie do worka spojówkowego zak³adano maæ zawieraj¹c¹ 1% chlo-ramfenikol. Doustnie podawano kapsu³ki flukonazolu, w daw-ce 500 mg dwa razy dziennie. Po 12 dniach od rozpoczêcia leczenia nie stwierdzono zmniejszenia nacieku zapalnego i obrzêku rogówki, a tak¿e jasnobr¹zowych nacieków podna-b³onkowych. Widoczna by³a zwiêkszona neowaskularyzacja kwadranu rogówki objêtego procesem chorobowym (ryc. 4). Nie uzyskano równie¿ wygojenia owrzodzenia rogówki i dla-tego podjêto decyzjê o przeprowadzeniu leczenia operacyj-nego. Konia znieczulono, podaj¹c do¿ylnie ksylazynê 1 mg/
kg m.c., diazepam 0,1 mg/kg m.c. i ketaminê 2 mg/kg m.c. Po po³o¿eniu konia i znieczuleniu nerwu ma³¿owinowo-powie-kowego 2% lignokain¹ w dawce 5 ml, dokonano pomiaru ci-nienia wewn¹trzga³kowgo przy u¿yciu tonometru Schioetza, które wynosi³o 27 mm Hg. Worek spojówkowy przep³ukano 1% roztworem jodopowidonu. Z okolicy wrzodu i nacieku zapalnego usuniêto chorobowo zmieniony nab³onek rogówki oraz wykonano keratotomiê liniow¹. Po przep³ukaniu rogówki i worka spojówkowego roztworem Ringera dokonano czaso-wego zespolenia powiek z pozostawieniem w zewnêtrznym k¹cie miejsca do aplikacji leków. Po operacji kontynuowano leczenie farmakologiczne flukonazolem uzupe³nione o sto-sowanie do worka spojówkowego dekspantenolu podawa-nego 5 razy dziennie i atropiny podawanej 2 razy dziennie. Przez 5 dni po zabiegu podano do¿ylnie fluniksynê, w dawce 1,1 mg/kg m.c. Flukonazol stosowano doustnie przez 10 dni po operacji. W celu wykonania preparatu histologicznego z usuniêtych patologicznie zmienionych powierzchownych warstw rogówki pobrano materia³, który zabarwiono HE. Ryc. 1. Obraz kliniczny przed rozpoczêciem leczenia.
Wra-stanie naczyñ krwiononych, naciek zapalny otoczony obrzê-kiem i wieloogniskowymi naciekami podnab³onkowymi, powierzchowne owrzodzenie rogówki z oddzieleniem nab³on-ka, liniowe zmêtnienie b³ony Descemeta, powierzchowne punkcikowate zmêtnienia rogówki nie wybarwiaj¹ce siê fluo-rescein¹
Ryc. 3. Wymaz z rogówki oka badanie hodowlane, bezpo-rednie. Widoczne kolonie Aspergillus fumigatus (3 kolonie) i Aspergillus flavus (1 kolonia)
Ryc. 2. Aspergillus fumigatus cytologia immersyjna z ro-gówki konia barwiona metod¹ PAS. Widoczne: strzêpki grzyb-ni, skupiska fialokonidii i konidiofor
Ryc. 4. Obraz kliniczny po 12 dniach od rozpoczêcia leczenia. Zwiêkszona neowaskularyzacja rogówki. Obecnoæ nacieków podnab³onkowych oraz powierzchownego owrzodzenia ro-gówki
Medycyna Wet. 2008, 64 (12) 1409
Badanie histopatologiczne pobranego fragmentu nab³onka rogówki nie wykaza³o obecnoci elementów morfotycznych grzyba.
Po 2 tygodniach szwy zapewniaj¹ce czasowe zespolenie powiek usuniêto. Badanie okulistyczne wykaza³o wygojenie siê owrzodzenia rogówki, z obecnoci¹ bia³ego koloru bliz-ny, z centralnie po³o¿onym, unaczynionym naciekiem zapal-nym. Zakoñczono podawanie do worka spojówkowego chlo-ramfenikolu i dekspantenolu, natomiast rozpoczêto stosowa-nie kropli okulistycznych diklofenaku, który podawano 3 razy dziennie przez okres 2 tygodni, a nastêpnie zast¹piono go deksametazonem. By³ on podawany przez okres 4 tygodni. Ju¿ po 7 dniach od zdjêcia szwów (3 tygodnie od operacji) stwierdzono zanik nacieku zapalnego zlokalizowanego w cen-tralnej czêci blizny oraz wieloogniskowych nacieków pod-nab³onkowych (ryc. 5). Stopniowo zanika³y równie¿ naczy-nia krwionone wrastaj¹ce w rogówkê. Piêæ tygodni po ope-racji w rogówkê wrasta³o tylko jedno cienkie naczynie krwio-none, blizna zmniejszy³a siê i ust¹pi³ obrzêk rogówki. Z wy-j¹tkiem blizny, rogówka by³a przejrzysta, pozosta³y jedynie
mniej wyrane powierzchowne punkcikowe zmêtnienia ro-gówki. Krople zawieraj¹ce flukonazol i DMSO by³y stoso-wane przez 12 tygodni. Badanie kontrolne przeprowadzone po 1 roku od rozpoczêcia leczenia wykaza³o brak wrastaj¹-cych w rogówkê naczyñ krwiononych, znaczne zmniejsze-nie blizny pooperacyjnej i zwiêkszezmniejsze-nie przejrzystoci rogów-ki w miejscu wrzodu. Nadal widoczne by³y powierzchowne punkcikowe zmêtnienia rogówki i liniowe zmêtnienie b³ony Descemeta (ryc. 6).
Omówienie
G³ówn¹ zmian¹ patologiczn¹ rogówki konia by³ na-ciek zapalny koloru bia³o-¿ó³tego otoczony obrzêkiem i wieloogniskowymi naciekami podnab³onkowymi ko-loru ciemnobr¹zowego. Tego rodzaju nacieki i owrzo-dzenia s¹ typowe dla GZR u koni, co potwierdzono ba-daniem cytologicznym, a nastêpnie hodowlanym. Szyb-kie postawienie diagnozy i rozpoczêcie leczenia by³o mo¿liwe dziêki badaniu cytologicznemu. W dostêpnym pimiennictwie nie spotkano doniesieñ na temat zasto-sowania cytologii impresyjnej przy u¿yciu kr¹¿ków mi-liporowych do diagnostyki grzybiczego zapalenia ro-gówki u konia. Badania cytologiczne i hodowlane wy-kaza³y jako czynnik etiologiczny Aspergillus fumigatus, który jest uwa¿any za potencjaln¹ przyczynê grzybiczych wrzodziej¹cych zapaleñ rogówki (1, 4, 8, 17). Aspergil-lus spp. jako czynnik etologiczny wrzodziej¹cego grzy-biczego zapalenia rogówki stwierdzono w 41% przy-padków u koni (5). Pobrane ródoperacyjnie fragmenty rogówki do badañ histopatologicznych nie wykaza³y obecnoci grzybów. W wielu przypadkach GZR bada-nie histopatologiczne, podobbada-nie jak w przypadku innych form aspergilozy, jest jedynie badaniem potwierdzaj¹-cym, a nie wykluczaj¹cym obecnoæ czynnika etiolo-gicznego (20). Na podkrelenie zas³uguje fakt, ¿e le-czony koñ ju¿ 12 dni przed operacj¹ otrzymywa³ leki przeciwgrzybicze miejscowo i ogólnie. W efekcie dosz³o do zmniejszenia nacieku zapalnego i obrzêku rogówki. Dodatkowo w wyniku leczenia przedoperacyjnego uzys-kano zwiêkszon¹ neowaskularyzacjê rogówki. Jest ona korzystnym elementem leczenia GZR, umo¿liwiaj¹cym zwalczanie infekcji grzybiczych (14). Mo¿na przypusz-czaæ, ¿e w wyniku leczenia dosz³o do czêciowej elimi-nacji czynnika infekcyjnego, co mog³o byæ przyczyn¹ braku elementów morfotycznych Aspergillus fumigatus we fragmentach rogówki pobranych po keratektomii.
Grzybicze wrzodziej¹ce zapalenie rogówki ciej wymaga leczenia chirurgicznego. Jedn¹ z najczê-ciej stosowanych metod jest keratektomia po³¹czona z przeszczepem spojówki ga³kowej (4, 10, 14). W opi-sywanym przypadku owrzodzenie rogówki ³¹czy³o siê z oddzieleniem nab³onka i mia³o charakter powierz-chowny, dlatego te¿ podjêto decyzjê o wykonaniu kera-tektomii powierzchownej po³¹czonej z czasowym ze-spoleniem powiek. Dwa tygodnie po operacji stwier-dzono ca³kowite wygojenie siê grzybiczego owrzodze-nia rogówki, przy obecnoci blizny z centralnie po³o¿o-nym unaczyniopo³o¿o-nym naciekiem zapalpo³o¿o-nym. Po roku od rozpoczêcia leczenia grzybiczego zapalenia rogówki u krowy wywo³anego przez Aspergillus spp. i Fusarium Ryc. 5. Obraz kliniczny 3 tygodnie po operacji. Zanik
nacie-ku zapalnego, wieloogniskowych nacieków podnab³onkowych i naczyñ krwiononych wrastaj¹cych w rogówkê
Ryc. 6. Obraz kliniczny 1 rok po operacji. Brak wrastaj¹-cych w rogówkê naczyñ krwiononych, du¿e zmniejszenie blizny pooperacyjnej i zwiêkszenie przejrzystoci rogówki w miejscu wrzodu, obecnoæ powierzchownych punkcikowych zmêtnieñ rogówki i liniowego zmêtnienia b³ony Descemeta
Medycyna Wet. 2008, 64 (12) 1410
spp. Elligott i wsp. (7) stwierdzili obecnoæ nieprzej-rzystej w³óknistej blizny. Badanie kontrolne leczonego konia wykonane po 1 roku wykaza³o znaczne zmniej-szenie blizny w porównaniu do stanu po operacji i w miejscu wrzodu zwiêkszenie przejrzystoci rogówki.
Do leczenia konia zastosowano krople okulistyczne zawieraj¹ce 0,2% flukonazol i 30% DMSO. Dodatko-wo flukonazol by³ stosowany doustnie. W pimiennic-twie nie spotkano opisu u¿ycia kropli okulistycznych o takim sk³adzie do leczenia grzybiczego zapalenia ro-gówki. Ball i wsp. (2) uzyskali dobre efekty leczenia grzybiczego zapalenia rogówki u koni maci¹ zwieraj¹-c¹ 1% itrakonazol i 30% DMSO. Uwa¿a siê, ¿e DMSO zapewnia wy¿sz¹ koncentracjê itrakonazolu w rogówce (3). Obserwacje w³asne wykaza³y du¿¹ skutecznoæ za-stosowanej metody leczenia z u¿yciem kropli okulistycz-nych zawieraj¹cych flukonazol i DMSO przy jedno-znacznie wielokrotnie ni¿szych kosztach, gdy¿ fluko-nazol jest znacznie tañszym lekiem od itrakofluko-nazolu. Terapeutyczn¹ skutecznoæ flukonazolu wykazano rów-nie¿ w przypadku aspergilozy jamy nosowej i zatok przy-nosowych u psów, u których po 8-tygodniowej kuracji uzyskano oko³o 60% wyleczeñ (13).
Jednym z objawów grzybiczego zapalenia rogówki u koni s¹ wieloogniskowe bia³e lub szare nacieki pod-nab³onkowe (11). Trzy tygodnie po operacji stwierdzo-no zanik wieloogniskowych ciemstwierdzo-nobr¹zowych nacie-ków. W zwi¹zku z tym nale¿y przypuszczaæ, ¿e powsta-³y one w wyniku grzybiczego zapalenia rogówki. Pozo-sta³y jednak powierzchowne punkcikowe zmêtnienia ro-gówki. Przyczyna ich powstania jest trudna do ustale-nia. Zmêtnienia tego typu wystêpuj¹ w przypadku wi-rusowego zapalenia rogówki. Najczêciej wybarwiaj¹ siê one fluorescein¹, chocia¿ w niektórych przypadkach próba fluoresceinowa jest negatywna (4, 10, 19). W opi-sywanym przypadku punkcikowe zmêtnienia nie wybar-wia³y siê fluorescein¹. Nie stwierdzono równie¿ innych objawów typowych dla wirusowego zapalenia rogów-ki. Nacieki te nie ulega³y zmianom tak w czasie lecze-nia, jak i po jego zakoñczeniu, pomimo ¿e koñ nie otrzy-mywa³ ¿adnych leków przeciw wirusowych. Obecnoæ ich wykazano równie¿ badaniem kontrolnym, przepro-wadzonym po 1 roku od rozpoczêcia terapii. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e jest to d³ugo trwaj¹ca keratopatia na-b³onka rogówki, niewybarwiaj¹ca siê fluorescein¹.
Stwierdzone liniowe zmêtnienie b³ony Descementa mog³o mieæ kilka przyczyn. U koni wystêpuje liniowa keratopatia. Objawia siê ona przebiegaj¹cymi liniowo, najczêciej poziomo, zmêtnieniami nab³onka przednie-go rogówki widocznymi w postaci jasno-bia³o zabar-wionych pasów. S¹ one zwi¹zane ze cieñczeniem lub pêkniêciem b³ony Descementa (4, 14). Tego rodzaju keratopatia mo¿e mieæ charakter wrodzony i nie jest zwi¹zana z procesem zapalnym, ale najczêciej powstaje w wyniku jaskry (14). U konia nie stwierdzono ob-jawów klinicznych jaskry ani równie¿ z wywiadu nie uzyskano informacji na temat jej wczeniejszego wy-stêpowania. Uwa¿a siê jednak, ¿e do liniowej keratopa-tii mo¿e dojæ w wyniku przemijaj¹cego, krótkotrwa³e-go wzrostu cinienia wewn¹trzga³kowekrótkotrwa³e-go (4). Liniowa
keratopatia mo¿e powstaæ równie¿ jako nastêpstwo tê-pego urazu ga³ki ocznej (4). Trudno jednoznacznie usta-liæ przyczynê liniowej keratopatii u leczonego konia. Bior¹c pod uwagê, ¿e obra¿enia mechaniczne predys-ponuj¹ do rozwoju grzybiczego wrzodziej¹cego zapa-lenia rogówki, mo¿na przypuszczaæ, ¿e potencjalny uraz móg³ spowodowaæ odkszta³cenie ga³ki ocznej, wzrost cinienia wewn¹trzga³kowego i pêkniêcie b³ony Desce-menta. Keratopatia liniowa nie ma nastêpstw klinicz-nych i nie wymaga leczenia.
Wnioski
1. Cytologia impresyjna z zastosowaniem filtrów mi-liporowych umo¿liwia szybk¹ diagnostykê grzybiczego wrzodziej¹cego zapalenia rogówki.
2. Flukonazol i DMSO w postaci kropli okulistycz-nych mog¹ byæ stosowane w przypadku grzybiczego zapalenia rogówki u koni wywo³anego przez Aspergil-lus spp.
Pimiennictwo
1.Andrew S. E., Brooks D. E., Smith P. J., Gelatt K. N., Chmielewski N. T., Whittaker C. J.: Equine ulcerative keratomycosis: visual outcome and ocular survival in 39 cases (1987-1996). Equine Vet. J. 1998, 30, 109-116. 2.Ball M. A., Rebhun W. C., Gaarder J. E., Patten V.: Evaluation of
itraconazole--dimethyl sulfoxide ointment for treatment of keratomycosis in nine horses. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1997, 211, 199-203.
3.Ball M. A., Rebhun W. C., Trepanier L., Gaarder J., Schwark W. S.: Corneal concentrations and preliminary toxicological evaluation of anitraconazole/ dimethyl sulphoxide ophthalmic ointment. J. Vet. Pharmacol. Ther. 1997, 20, 100-104.B.
4.Barnett K. C., Crispin S. M., Lavach J. D., Matthews A. G.: Equine ophthalomo-logy. An atlas and text. Saunders, London 2004.
5.Brooks D. E., Andrew S. E., Dillavou C. L., Ellis G., Kubilis P. S.: Antimicrobial susceptibility patterns of fungi isolated from horses with ulcerative kerato-mycosis. Am. J. Vet. Res. 1998, 59, 138-142.
6.Conde T.: Corneal ulcer complicated with a keratomycisis. Proc. Internat. Vete-rinary Ophthalmology Meeting, Genova 2007, s. 181.
7.Elligott C. R., Wilkie D. A., Kuonen V. J., Bras I. D., Neihaus A.: Primary Aspergillus and Fusarium keratitis in a Holstein cow. Vet. Ophthalmol. 2006, 9, 175-178.
8.Gaarder J. E., Rebhun W. C., Ball M. A., Patten V., Shin S., Erb H.: Clinical appearances, healing patterns, risk factors, and outcomes of horseswith fungal keratitis: 53 cases (1978-1996). J. Am. Vet. Med. Assoc. 1998, 213, 105-112. 9.Gelatt K. N.: Veterinary Ophthalmology. Vol. 2. Blackwell Publishing, Ames
2007.
10.Gilger B. C.: Equine ophthalmology. Elsevier Saunders, St. Louis 2005. 11.Grahn B. H., Cullen L. C., Peiffer R. L.: Veterinary Ophthalmology Essentials.
Butterworth Heinemann, Pennsylvania 2004.
12.Hoog G. S., Guarro J., Gene J., Figueras M.: Atlas of clinical fungi. CBS, Utrecht 2000.
13.Janeczek W., Ratajczak K., Janeczek M.: Leczenie aspergilozy jamy nosowej psa z pooperacyjnym podawanie itrakonazolu. Medycyna Wet. 2004, 60, 1303--1306.
14.Martin C.: Ophthalmic disease in veterinary medicine. Manson Publishing, London 2005.
15.Martin-Suarez E. M., Galan A., Tardon A., Molleda J. M.: Clinical Findings and evaluation of 10 cases of equine keratomycosis diagnosed in the south of Spain (Cordoba). Proc. Internat. Vetrinary Ophthalmology Meeting, Genova 2007, s. 195.
16.Moore C.: Prevalence of ocular microorganisms in hospitalized and stabled horses. Am. J. Ver. Res. 1988, 49, 773-777.
17.Moore C. P., Fales W. H., Whittington P., Bauer L.: Bacterial and fungal isolates from Equidae with ulcerative keratitis. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1983, 182, 600--603.
18.Raczyñski E., Kempski W.: Aspergiloza ptaków ozdobnych i dzikich w latach 1986-1995. Medycyna Wet. 1997, 53, 153-155.
19.Sansom J., Featherstone H., Barnett K. C.: Keratomycosis in six horses in the United Kingdom. Vet. Rec. 2005, 156, 13-17.
20.Timurkaan N., Keskin O., Yilmaz F., Cimtay I.: Aspergillosis outbreak in an ostrich flock. Medycyna Wet. 2005, 61, 765-766.
21.Verneuil M.: Equine mycotic ulcer and surgical repair. Proc. Internat. Vetrinary Ophthalmology Meeting, Genova 2007, s. 205.
Adres autora: dr hab. Ireneusz Balicki, ul. G³êboka 30, 20-612 Lublin; e-mail: ireneusz.balicki@up.lublin.pl
