Jacek W oźny
Archeologia nowożytna
nadwiślańskiego Fordonu
N adw iślański Fordon - obecnie dzielnica B ydgoszczy - do 1973 r. posia dał sam odzielne prawa miejskie. Ze w zględu na zaw ikłane losy, niew yjaśnioną do dziś najstarszą organizację przestrzenną, tradycje w ielow yznaniow e i w ie loetniczne oraz interesujące przykłady obiektów zabytkow ych, a także ar cheologicznych reliktów kultury m aterialnej, ten niew ielki ośrodek posiada znaczny potencjał do inspirow ania lokalnej narracji historycznej. Pom ocne są w tym przechow yw ane w A rchiw um Państw ow ym w B ydgoszczy A kta m iasta Fordonu, A kta parafialne Fordonu, w izytacje kościelne znajdujące się w A r chiw um A rchidiecezjalnym w G nieźnie oraz publikow ane przez historyków Opisy starostw a bydgoskiego pochodzące z okresu przedrozbiorow ego. Nieco słabiej prezentują się m ateriały kartograficzne, niesięgające głębiej niż do po łow y XVIII w .1 Bez w ątpienia najw ażniejszym i dokum entam i dla nadw iślań skiej osady są jed n ak dw a akty lokacyjne. P ierw szy z nich - w ystaw iony 21 p aździernika 1382 r. przez W ładysław a O polczyka - pow ołał do życia miasto W yszogród, którego nazw a naw iązyw ała do w ów czas ju ż nieistnieją cego ośrodka grodow ego. Została ona szybko zm ieniona, bow iem w 1409 r. w ym ieniane je st w źródłach m iasto Fordan, ulokow ane około 2 km na północ od w czesnośredniow iecznego grodziska w yszogrodzkiego. Etym ologia nowej nazw y była ściśle zw iązana z funkcją, ja k ą pełniło m iasto. F ordon - tak brzmiała właściw ie nazw a - oznaczało pobieranie opłat celnych na rzece Wiśle. W dniu 4 lipca 1424 r. W ładysław Jagiełło w ystaw ił nowy, bardzo w ażny
Z. Zyglewski, Fordon przedrozbiorowy, [w:] Dzieje Fordonu i okolic, red. Z. Biegański. Byd goszcz 1997, s. 45.
22 Jacek Woźny
dokum ent dla m iasta. W odróżnieniu od w cześniejszego aktu, tym razem w id niało w nim tylko określenie Fordon, oparte na prawie m agdeburskim , zam iast poprzedniego chełm ińskiego2.
Przyw ilej pobierania cła na W iśle przyzn any został średniow iecznem u m iastu przez W ładysław a O polczyka ju ż w 1382 r. W edług źródeł archiw al nych w XVI w. w Fordonie funkcjonow ała kom ora celna o lokalnym zn acze niu. Przeniesienie w 1594 r. przez Z ygm unta III Wazę m iejsca pobierania cła w iślanego z Białej G óry nad N ogatem do Fordonu było czynnikiem sprzyja jącym rozw ojow i m iasta w czasach now ożytnych. K om ora fordońska stano w iła w ażny elem ent krajow ego system u celnego. K ontrolow ano tutaj towary szlacheckie w iezione z Gdańska. M ieszczanie płacili natom iast cło od towarów przew ożonych rzeką w obu kierunkach3. Przepływ różnorodnych dóbr przez Fordon nie ograniczał się do działalności kom ory celnej. W X VIII w. stacjo now ały tu kilkakrotnie obce w ojska: szw edzkie, rosyjskie i saskie. Dopiero od drugiej połow y X V III w. sytuacja uległa stabilizacji, choć na początku XIX w. przechodziły przez te tereny z kolei w ojska napoleońskie. Pom im o burzliw ych now ożytnych dziejów m iasta, postępow ał stopniow y w zrost li czebności jeg o m ieszkańców, często o w ieloetnicznym pochodzeniu: Polaków, N iem ców i Żydów oraz osadników fryzyjskich, tzw. „olędrów ” . W 1772 r. lud ność Fordonu liczyła 861 osób, natom iast w 1804 r. w zrosła do 1572 m iesz kańców 4.
A rcheologia now ożytna Fordonu, pom im o bogatych zasobów archiw al nych i udokum entow anych w ydarzeń historycznych, pozostaw ała do ostatnich lat dziedziną nieobecną. W ynikało to zarów no z ogólnej sytuacji tej dyscypliny w P olsce5, ja k rów nież stagnacji inw estycyjnej, uniem ożliw iającej prow adze nie badań ratow niczych na obszarze daw nego nadw iślańskiego m iasteczka. Tym czasem tradycje archeologii pradziejow ej i w czesn ośredn iow iecznej w okolicach Fordonu sięgają drugiej połow y X IX w. M ieszczą się w konw en cjach klasycznej narracji historycznej, w pisując lokalne znaleziska w rytm y procesów dalekosiężnych: Pom orza, Polski czy naw et Europy Północnej. N aj w cześniej p ojaw iły się w połow ie X IX w. odkrycia narzędzi kościanych z Wisły, opisyw ane ja k o przykłady gospodarki rybackiej w śród m ezolitycz- nych w spólnot leśnej strefy E uropy5. K olejne znaleziska obejm ow ały skarby
2 Ibidem, s. 24. 3 Ibidem, s. 28.
4 S. Turowski, Z. Biegański, Fordon w latach 1772-1920, [w:] D zieje F ordonu..., s. 51. 5 L. Kajzer, Wstęp do archeologii historycznej, Łódź 1996, s. 200-202.
A rcheologia nowożytna nadw iślańskiego Fordonu 23
metalowe i pochów ki ciałopalne kultury łużyckiej, deponow ane wśród zbiorów n iem ieckiego T ow arzystw a H istorycznego O kręgu N adnoteckiego w B yd goszczy pod koniec XIX w. W okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego pol scy arch eologow ie prow adzili w ykopaliska na w czesn ośred nio w ieczny m grodzie i cm entarzysku w W yszogrodzie, kontynuow ane jeszcze w latach 60. XX w. Poszukiw ano w ów czas dow odów na rzecz roli tej w arow ni w w alkach pom iędzy m onarchią w czesnopiastow ską i Pom orzanam i, w zm iankow anych w K ronice A nonim a tzw. G alla7.
U trata praw m iejskich przez Fordon w 1973 r. i w łączenie go jak o nowej dzielnicy w obręb aglom eracji B ydgoszczy doprow adziły do intensyfikacji nadzorów konserw atorskich i archeologicznych badań ratow niczych, ze w zglę du na rozwój nowej infrastruktury kom unalnej. Zaczęto też głębiej zastanawiać się nad specyfiką historycznej w ielokulturow ości Fordonu oraz zagadnieniam i najstarszej organizacji przestrzennej tego m iasta. Ślady przeszłości zapisane są głów nie w trzech św iątyniach i pow iązanych z nim i cm entarzach, będących z czasem ju ż tylko m iejscam i pamięci pozbaw ionym i nagrobków. W praw dzie najstarszy kościół drew niany z XII w. stał obok średniow iecznej warowni w y szogrodzkiej, jed n ak krótko po pow ołaniu aktem lokacyjnym Fordonu, na po czątku XV w., w zniesiono w tym m ieście na now ym placu kolejną drew nianą św iątynię. M urow any kościół pod w ezw aniem św. M ikołaja zbudow ano w innym m iejscu około 1600 r. Uległ on jed n ak zniszczeniu podczas „potopu” szw edzkiego. Został później odbudow any, a obecną form ę uzyskał po grun tow nej renow acji w latach 20. XX w.8 D rugą św iątynią Fordonu była syna goga. D rew nianą w zniesiono praw dop odobnie w połow ie X V II w., lecz spłonęła w trakcie „potopu” szw edzkiego. N ow ą synagogę zbudow ano około 1700 r. O becnie istniejący obiekt pochodzi natom iast dopiero z lat 1827-1828, co pośw iadczają badania dendrochronologiczne w ięźby dachow ej9. Trzecim istniejącym do dziś zabytkow ym kościołem fordońskim je st daw na św iątynia ew angelicka z lat 1877-1879, będąca od 1990 r. kościołem rzym skokatolickim parafii św. Jana A postoła i E w angelisty10. W spółistnienie kilku św iątyń na ob szarze niew ielkiego m iasta było bezpośrednim rezultatem złożonej struktury etnicznej i w yznaniow ej jeg o m ieszkańców. N a podstaw ie analiz ksiąg m etry kalnych ustalono, że np. w 1831 r. Fordon liczył 2005 m ieszkańców , w tym
J. Woźny, Fordon tt świetle źródeł archeologicznych, [w:] D zieje F ordonu..., s. 9-15. 8 K.M. Żydowicz, Świątynie Fordonu, [w:] D zieje F ordonu..., s. 231-233.
9 W. Siwiak. Źródła archeologiczne do dziejów Żydów fordońskich, [w:] Żydzi w Fordonie.
Dzieje, kultura, zabytki, red. T. Kawski. Bydgoszcz 2008, s. 76.
24 Jacek Woźny
262 katolików, 270 ew angelików i aż 1473 Żydów ; w 1875 r. na 1840 m iesz kańców przypadało 421 katolików , 851 ew angelików i 468 Ż y d ó w 11.
Pierw sze źródłow e w zm ianki o cm entarzu rzym skokatolickim na terenie lokacyjnego Fordonu pochodzą z połowy XVI w., wcześniejsza nekropola istnia ła natom iast w pobliżu W yszogrodu. C m entarz fordoński rozciągał się w okół k ościoła św. M ikołaja. Po je g o zapełnieniu, założono pod koniec X V III w. now ą nekropolę na północ od m iasta. K olejny cm entarz pow stał dopiero w 1929 r. na zachodnich peryferiach Fordonu. L iczna w spólnota żydow ska chow ała sw oich zm arłych na w ydzielonym polu m iejskim , praw dopodobnie od X VI w. O statni znany cm entarz żydow ski z w ielom a kam iennym i m ace w am i zniszczony został przez N iem ców w pierw szych m iesiącach II w ojny światowej. Nekropola w yznania ew angelickiego założona została na przełom ie X V III i X IX w. na północ od m iasta, obok cm entarza rzym skokatolickiego parafii św. M ikołaja. Do dnia dzisiejszego jej śladem pozostała tylko zieleń parkow a i pojedyncze nagrobki bez insk rypcji12.
R ozplanow anie i funkcje przestrzeni Fordonu ulegały z upływ em czasu licznym zm ianom . N ow a społeczność m iejska bezpośrednio po lokacji osady składała się z m ieszkańców daw nego podgrodzia w yszogrodzkiego i ludności przybyłej ze Śląska z księciem W ładysław em O polczykiem . Integracja tego społeczeństw a następow ała w trakcie realizacji budow y osady, karczow ania terenu, budow y kom ory celnej, przepraw y przez rzekę, przystani i placów skła dow ych na towary. C entralnym punktem ówczesnej zabudow y był w edług his toryków plac dzisiejszego targow iska, zw any potocznie „K ozim Rynkiem ". W tym m iejscu praw dopodobnie w zniesiono pierw szy kościół o konstrukcji drew nianej, który szybko uległ zniszczeniu i zapom nieniu. Pozostały jed yn ie jego opisy z X V I-w iecznych w izytacji duszpasterskich. M urow aną św iątynię poprzedzającą obecny neobarokow y kościół św. M ikołaja w zniesiono później, poza zw artą w ów czas zabudow ą m iasta, przy placu, na którym w tedy o czeki w ano na przepraw ę przez W isłę. D ookoła teren nie był zabudow any, oprócz plebanii, cm entarza, szkoły parafialnej i szpitala dla ubogich. W pobliżu pier w otnego rynku lokacyjnego pow stała natom iast synagoga i kom pleks obiektów zw iązanych z gm iną żydow ską w Fordonie. W 1656 r. m iasto zniszczył w ielki pożar, w zniecony przez w ojska szw edzkie13.
W spółczesne nadzory konserw atorskie i archeologiczne badania ratow ni cze przyw racają pam ięć o historycznej topografii nadw iślańskiego Fordonu.
11 T. Kawski, Z. Zyglew ski, Żydzi w Fordonie. Zarys dziejów , [w:] Ż ydzi w F o rd o n ie..., s. 36; K. Żydowicz, op. cit., s. 233.
12 P.B. G ąsiorowski, Z. Zyglewski, Cmentarze fo rdońskie, [w:] D zieje F ordonu..., s. 210-217. 13 http://www .m ikolaj-bydgoszcz.hom e.pl
A rcheologia now ożytna nadw iślańskiego Fordonu 25
O becny układ przestrzenny z zachow anym i obiektam i zabytkow ym i nie o d pow iada funkcjonalnie początkom m iasta. C entrum z daw nym ratuszem przeniosło się na Rynek przy neobarokow ym kościele pod w ezw aniem św. M i kołaja, natom iast najstarszy plac, tzw. „K ozi R ynek”, w pobliżu synagogi p o został niezabudowany. N adzory archeologiczne przy pracach ziem nych w zdłuż ulic sąsiadujących ze starym i now ym centrum Fordonu potw ierdzają hipotezy historykó w o przesunięciu głów nych funkcji m iasta w przestrzeni urban is tycznej. N a odcinku ulicy B ydgoskiej w pobliżu synagogi p odczas badań w 2001 r. stw ierdzono ślady osadnictw a późnośredniow iecznego. M iąższość now ożytnych w arstw kulturow ych, datow anych na X V II-X IX w., osiągnęła natom iast 2 m. M aksym alnie zarejestrow ano trzy poziom y ulicznych bruków, pod którym i zalegały próchniczne naw arstw ienia złożone z m ierzw y zw ierzę cej, słomy i gałęzi oraz ścinek drewna, tw orzących m iejscam i warstwę faszyny. Stw ierdzono zabiegi czyszczenia ulicy poprzez w ysypyw anie jej kilkucenty m etrow ą w arstw ą jasnego piasku. W poziom ach próchnicznych datow anych na X V II-X IX w. znajdow ały się prócz p rzedm iotó w użytku codziennego, drobne kam ienie, fragm enty polepy, liczne szczątki kości zw ierzęcych, m ech i łupiny laskowych orzechów 14. Jeszcze ciekaw sze rezultaty badaw cze uzyska no w wykopie na jednej z pobliskich działek budowlanych w 2001 r. (stan. 580). O dsłonięto nienaruszone naw arstw ienia, sięgające początkam i do przełom u XV i XVI w., gdy na rozpatryw anym obszarze pojaw iło się osadnictw o m iej skie. Z najstarszego poziom u nie odsłonięto żadnych konstrukcji m ieszkalnych ani gospodarczych. Intensyfikacja użytkow ania badanego terenu przypadała na XVII-XVII1 w., z czym łączyć m ożna liczne w arstw y pożarow e, zw iązane z funkcjonującym i w tym okresie budynkam i o konstrukcji szachulcowej. O in tensyw ności użytkow ania tej części m iasta św iadczy m iąższość naw arstw ień kulturow ych, dochodzących do 2,4 m 15.
Zgoła odm ienny charakter posiada nasycenie m ateriałam i archeologicz nym i rejonu w spółczesnego Rynku w Fordonie. Poza odrębnym zagadnieniem badaw czym nieistniejącego ju ż cm entarza przy kościele św. M ikołaja, naw ar stw ienia kulturow e ulic w okół Rynku i w jeg o najbliższej okolicy nie prze kroczyły 1 m 16. Podczas interw encyjnych prac w ykopaliskow ych w 2007 r. nie zarejestrow ano w tym m iejscu ceram iki późnośredniow iecznej. W ydaje się to w yraźną przesłanką za lokalizow aniem p ierw otnego Rynku fo rdoń skie go na zachód od synagogi, w rejonie obecnego „K oziego R ynku” . Zbadany
14 W. Siwiak, Źródła archeologiczne..., s. 81.
' W. Siwiak, Nowe ślady osadnictwa pradziejow ego i historycznego na archeologicznej mapie
Bydgoszczy, „Kronika B ydgoska” 2005, t. 26, s. 29.
26 Jacek Woźny
archeologicznie obszar przy kościele św. M ikołaja został intensyw niej zag os podarow any dopiero w m om encie założenia now ożytnego cm entarza. N asile nie użytkow ania tego m iejsca p rzypadałob y na X V III w. Po likw idacji cm entarza przykościelnego odłożyła się nad nim jeszcze późniejsza w arstw a użytkow a o m iąższości 0,6 m, zw iązana z zatracaniem przez niego znaczenia sakralnego. Po II w ojnie światowej w ytyczona została n a pow ierzchni części dawnej nekropoli w spółcześnie użytkow ana d ro g a17.
W rozpoznaniu archeologicznym struktury przestrzenno-funkcjonalnej Fordonu pom ogły rów nież badania ratow nicze sam ego cm entarza now o żytnego przy kościele św. Mikołaja. Oprócz zw e ryfikow ania rangi poszczególnych części m iasta, doprow adziły do zdobycia w iadom ości na tem at nietypow ych czasam i obyczajów pogrzebow ych. W 2007 r. z dziew ięciu w ykopów przy kościele św. M ikołaja w ydobyto około 70 szkieletów. R eje strow ane pochów ki zalegały na głębokości 1,3 do 1,7 m w dw óch-trzech w arstw ach. Stanow iły pozostałość po cm entarzu działającym co najmniej od końca X VI w. do około 1772 r„ na którym chow ano m ieszkańców Fordonu i zapew ne naj bliższych okolic. Zm arłych składano do ziemi prze ważnie bez trum ien i jakiegokolw iek wyposażenia. W yjątkiem było znalezienie w jednej z ja m grobo w ych brązow ego krzyżyka z Jezusem . Poza tym
Rye. 1. Pochów ek na niektórych luźnych szczątkach kostnych
zaob-szkieletow y z Fordonu serw ow ano ślady zazielenień, św iadczące o
zło-ob ło żo n y d achów kam i (1-4) . . , . , i . . ,. W g W. Siw iak, B yd g o szcz zenlu zm arłych do grobow z nieokreślonym i
stanowisko 609. Dokum entacja przedm iotam i m etalow ym i. N ieliczne fragm enty z archeologicznych badań ceram iki w sąsiedztw ie pochów ków pozw oliły
od-ra to w n iczych na cm entarzu n jeść czas pogrzebów do X VII-XV III w. W
yjątko-p rzyko ścieln ym w F ordonie wc zap,jegi tow arzyszyły zm arłym w grobach nr 1,
n a d Wisłą, B ydgoszcz 2007 . , . , , . , ,
(mps w B ydgoskiej 33 i 51. Ich głow y obkładano dachówkam i,
dodat-D elegaturze S łużby kow o lokalizując je n a szyi, pod brodą (rye. 1).
O ch ro n y Z ab y tk ó w ) Zaobserw ow ane praktyki m agiczne łączyć m ożna
17 W. Siwiak, B ydgoszcz stanow isko 609. D okum entacja z archeologicznych badań ratow ni
czych na cm entarzu przykościelnym w Fordonie nad Wisłą, B ydgoszcz 2007 (m ps w Bydgo
A rcheologia nowożytna nadw iślańskiego Fordonu 27
ze społecznym napiętnow aniem i sym bolicznym zam knięciem drogi pow rotu do św iata ży w y ch 18. Przypom nieć należy o tym , że przedział czasow y X V II i 1. po ło w y X V III w. to lata w zm ożonej w alki z czarow nicam i i procesów o czary. Proceder ten dotyczył rów nież Fordonu. W latach 1675-1747 odbyły się 73 takie sprawy, w pisane do specjalnej księgi sąd o w ej19.
A ntropologiczne ujm ow anie m ikrohistorii F ordonu oraz w yników badań archeo lo g iczn y ch przy n o si w ażne rezu ltaty także w przy p ad k u d robnych zabytków kultury m aterialnej, często p o tw ierd zających handlow e kontakty i w ieloetniczność jeg o m ieszkańców. Podczas nadzorów konserw atorskich nad pracam i ziem nym i zgrom adzony został interesujący zbiór fragm entów n ow o żytnych b utelek z zachow anym i odciskam i szklanych pieczęci. W yróżniają się egzem plarze z w idocznym w całości lub fragm entarycznie napisem L O N D ON . P onad um ieszczonym poziom o napisem w jed n y m w ypadku znajduje się korona, w dw óch innych przypadkach inicjały literow e. P ieczęcie z p o dobnym i treściam i odkryw ane są stosunkow o często i ro zp atry w ane p rzez historyków w zw iązku z problem atyką im portu piw a angielskiego do Polski w X V III w. Interesującym składnikiem kolekcji now ożytnych pieczęci szkla nych z F ordonu są dw a egzem plarze z nazw ą M A R IEN W A LD E, odnoszącą się do w ielkopolskiej huty szkła w B ierzw niku, działającej w latach 1607- -1824. F ordo ń sk ie p ieczęcie p o siad ają do datkow o d atę 1766. D o zesp ołu znalezisk należą też trzy okazy z napisem LIPPU SC H i datą 1789. Zapew ne pochodzą one od butelek w ykonanych w Lipuszu pow. K ościerzyna (ryc. 2). Pozostałe pieczęcie posiadają nazw y G LA S FA B RIK T H U R (Tur po d B y d goszczą), M EH R EN TIN (M ierzęcin kolo Bierzwnika), HAM M ERSCH E GLAS FA B R IK (K uźnica C zarnkow ska) i datow ane m ogą być na X V III-X IX w.20 Z handlem i w yrobem napojów alkoholow ych w iązać m ożna rów nież znale zione w pobliżu synagogi egzem plarze drew nianych zatyczek do antałków lub beczek. W iększość w y m ienionych w y ro b ó w odkryta została w żydow skiej dzielnicy Fordonu, pośrednio ukazując gospodarczy charakter zajęć jej m iesz kańców 21.
W yróżniającą się grupą zabytków kultury m aterialnej są gliniane fajki zło żone i jednorodne. W ytw órcam i fajek złożonych, tzw. lulek, byli na ziem iach polskich głów nie Żydzi. Z Fordonu w bezpośrednim sąsiedztw ie synagogi w y kopano sześć lu lek datow anych na X V III-X IX w. Z nalezio ne egzem plarze
18 Ibidem.
19 Z. Zyglew ski, op. cit., s. 30.
20 J. Woźny, Znaki na butelkach szklanych z X V III-X IX wieku ze starego Fordonu na d Wisłą, „Kwartalnik Historii K ultury M aterialnej” 2001, t. 49, s. 247-251.
28 Jacek Woźny
Ryc. 2. F rag m en ty n o w ożytnych bu telek z pieczęciam i o dkrytych w Fordonie (1-10) W g J. W oźny, Z n a ki na butelkach szkla n ych z X V III-X IX w ieku ze sta reg o Fordonu
Archeologia nowożytna nadw iślańskiego Fordonu 29
Ryc. 3. Fragm enty glinianych lulek odkrytych w Fordonie
W g W. Siw iak, Ź ródła a rcheologiczne do d ziejó w Ż yd ó w fo rd o ń skich , [w:] Ż ydzi
30 Jacek Woźny
są szkliw ione w kolorze ciem no- i jasnobrązow ym . S kładają się z cylindra (głów ki) i przew odu dym ow ego, w który pierw otnie w kładano drew niany cy buch (ryc. 3). N iektóre okazy posiadają zdobienia ornam entam i geom etrycz nym i. Z kolei w zespole k aolin itow ych fajek jed n o ro d n y c h na szczególną uw agę zasługują egzem plarze sygnow ane. N ależą do nich cybuch z dookolną inskrypcją FA B R IQ R O S T IN , w yprodukow any p rzez pruską m anufakturę w Rościnie koło G orzow a, działającą w latach 1753-1804. Drugi okaz sygno w anego cybucha w ykonano w latach 1730-1760 w holenderskiej G oudzie. N iew ykluczone je s t rów nież zachodnioeuropejskie pochodzenie innych fajek jednorodnych z F ordonu22. Zabytki now ożytnego fajczarstw a są argum entem na rzecz dalekosiężnych pow iązań w ieloetnicznej ludności zam ieszkującej m iasto w XVIII-X1X w.
Bardziej obszerną kategorię znalezisk tworzą wyroby ceramiki kuchennej i stołowej. W m ateriałach z fordońskich badań archeologicznych występują frag m enty naczyń o przełom ach barw y szarożółtej, kremowej i ceglastej, w ypala nych w atm osferze utleniającej. W śród różnorodnych form w ystępują garnki oraz m isy wykonane techniką toczenia na kole garncarskim . Zdobiono je ango- bowaniem, pokrywając powierzchnię naczyń dodatkową, cienką w arstwą glinki. M alowano rów nież wzory, układające się najczęściej w faliste lub szare pasy na brzuścach garnków. Zabiegi tego rodzaju przeżyw ały swój rozkw it w pra cow niach garncarskich z XVI w., aby stopniowo zanikać w następnym stule ciu23. Zasób danych o now ożytnym garncarstw ie w Fordonie uzupełniają liczne fragm enty późniejszych szkliwionych talerzy i mis, będących na w yposażeniu zastawy stołowej w XVIII-XIX w. (ryc. 4). Znaleziono także detale kafli płyto wych, w tym z zoom orficznym i i roślinnym i przedstaw ieniam i24.
Z b ió r źródeł archeo lo g iczn y ch z Fordonu n ab iera w iększej w artości w trakcie system ow ego rozpatryw ania now ożytnych dziejów nadw iślańskiego m iasta. R óżnorodna lokalnie głęboko ść n aw arstw ień k ulturow ych w yraża przeobrażenia i przem ieszczenia najstarszego centrum lokacyjnej osady. Po chów ki ze śladam i nietypow ych m agicznych zabiegów pogrzebow ych stano w ią dokum enty m rocznej karty historii Fordonu dotyczącej procesów o czary w latach 1675-1747. D robne zabytki kultury m aterialnej potw ierdzają han d low ą rangę m iasta jak o siedziby w iślanej kom ory celnej, a także ukazują p re ferencje k o n sum pcyjne w ieloetnicznej sp ołeczności F ordonu. O brazu ją je fragm enty im portow anych w yrobów szklanych czy artefaktów fajczarskich.
22 Ibidem, s. 83.
23 J. Woźny, Fordon w świetle źró d eł..., s. 15. 24 W. Siwiak, Źródła archeologiczne..., s. 8.
Archeologia nowożytna nadw iślańskiego Fordonu 31
0
Ryc. 4. N ow ożytne w yroby g arn carsk ie z Fordonu
32 Jacek Woźny
Trzy istniejące do dziś św iątynie - rzym skokatolicka, ew angelicka i judaisty c z n a -o k re śla ją lokalną wielowyznaniowość. W szystkie te elem enty składają się na barwny obraz życia małego, nadw iślańskiego m iasta w e wczesnej nowożyt- ności, odkryw any dzięki w ieloaspektow ym analizom archeologii historycznej.
Summary
M a n y in te re s tin g a rc h a e o lo g ic a l o b je c ts , d a tin g b a c k to th e m o d e m tim e s ( 15th- 19th o.e.), co m e from the area o f Fordon D istrict. T he m o st im portant item s in c lu d e g ra v e s d is c o v e re d in 2 0 0 7 n e x t to St N ic h o la s ’ C h u rc h . In te re stin g a re a lso re lic s o f 17 lh- 19 tll-c e n tu ry stre e ts , p re s e rv e d u n d e r th e p re s e n t-d a y ro a d su rfa c e . S ig n ific a n t a re a lso in d iv id u a l a rc h a e o lo g ic a l a rte fa c ts fro m F o rd o n , e.g . fra g m e n ts o f c la y to b a c c o p ip e s , g la s s w a re a n d e a rth e n w a re . A ll th e s e h is to ric a l a rte fa c ts sh o w d iffe re n t a s p e c ts o f th e e v e ry d a y life o f F o rd o n re s id e n ts in th e m o d e rn tim es.
