Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 95
Akwakultura jest wa¿n¹ ga³êzi¹ przemys³u, a wia-towa produkcja ryb morskich i s³odkowodnych oraz skorupiaków wzrasta z roku na rok. Wi¹¿e siê to ze zwiêkszaniem produktywnoci gospodarstw hodow-lanych w przeliczeniu na jednostkê wykorzystywanej powierzchni, co z kolei staje siê przyczyn¹ stresu zwi¹-zanego z przegêszczeniem, pogorszenia warunków rodowiskowych, a w efekcie supresji uk³adu immu-nologicznego zwierz¹t, objawiaj¹cej siê ich zwiêkszo-n¹ podatnoci¹ na choroby zakane. Sukces w hodowli wynika z utrzymania równowagi pomiêdzy czynnika-mi rodowiskowyczynnika-mi, dzia³aniaczynnika-mi prewencyjnyczynnika-mi i sta-tusem zdrowotnym hodowanych zwierz¹t. Ten ostatni warunkowany jest sprawnie funkcjonuj¹cym systemem odpornociowym. Podstawê mechanizmów obronnych u ryb stanowi odpornoæ nieswoista. Wiêksza aktyw-noæ, jak równie¿ wiêksza ró¿norodnoæ komponen-tów odpornoci nieswoistej u ryb, w porównaniu do analogicznych parametrów u ssaków, wynika z ich sta-tusu ewolucyjnego i faktu zmiennocieplnoci. Czyn-niki te warunkuj¹ ograniczony repertuar przeciwcia³ i ich s³abe powinowactwo do antygenu, ograniczon¹ pamiêæ immunologiczn¹ i powoln¹ proliferacjê lim-focytów. Odpornoæ swoista w odpowiedzi na anty-gen rozwija siê u ryb bardzo wolno, w porównaniu z natychmiastow¹ i relatywnie niezale¿n¹ od
tempe-ratury odpowiedzi¹ nieswoist¹ (13). Na parametry od-pornoci nieswoistej, prócz uwarunkowañ genetycz-nych, wp³yw maj¹ czynniki zewnêtrzne, takie jak: tem-peratura rodowiska, jego zanieczyszczenie, stres, sto-sowana dieta i dodatki paszowe, a tak¿e szczepienia. Immunosupresyjny wp³yw wieloczynnikowego stresu hodowlanego próbuje siê od lat równowa¿yæ, stosuj¹c ró¿norodne immunostymulatory, które wzmagaj¹ g³ównie odpornoæ nieswoist¹ zwierz¹t. Ten sposób suplementacji okazuje siê szczególnie dobroczynny w hodowli narybku, gdzie masowe straty zwi¹zane s¹ z d³ugim okresem hodowli, niezbêdnym do rozwiniê-cia pe³nej immunokompetencji m³odego organizmu (13, 15). W ostatnich latach szczególnym zaintereso-waniem w akwakulturze ciesz¹ siê immunostymula-tory naturalnego pochodzenia, z powodu ich zgodno-ci biologicznej, biodegradowalnozgodno-ci i bezpieczeñstwa stosowania, zarówno dla rodowiska naturalnego, jak i zdrowia cz³owieka. Jednym z takich preparatów jest laktoferyna.
Laktoferyna (LF) jest glikoprotein¹ z rodziny trans-feryn, wytwarzan¹ przez ssacze komórki epitelialne, obecn¹ w wiêkszoci wydzielin organizmu, licznych narz¹dach, a tak¿e w drugorzêdowych ziarnistociach granulocytów obojêtnoch³onnych ssaków. Bia³ku temu, prócz roli w metabolizmie ¿elaza, przypisuje siê tak
Artyku³ przegl¹dowy Review
Mo¿liwoci zastosowania laktoferyny jako
immunostymulatora w hodowli ryb i skorupiaków
JOANNA MA£ACZEWSKA, ROMAN WÓJCIK, ANDRZEJ KRZYSZTOF SIWICKI
Zespó³ Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Katedry Chorób Zakanych i Inwazyjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 13, 10-719 Olsztyn
Ma³aczewska J., Wójcik R., Siwicki A. K.
Possibilities of applying lactoferrin as an immunostimulant in fish and crustacean farming
Summary
Lactoferrin (LF) is an iron-binding protein from the transferrin family present in mucosal secretions, several organs, secondary granules of neutrophils and the serum of mammals. Many biological functions have been attributed to lactoferrin, including immunomodulatory and anti-inflammatory properties. Although the presence of LF in fish is unknown, it has similar effects in fish as in mammals. In the majority of the investigated fish species LF promoted proliferative response of lymphocytes, modulated macrophage functions or increased phagocytosis and respiratory burst of fish leukocytes in vitro. Administration of LF reduced the mortality of fish challenged with pathogenic bacteria and viruses, and enhanced the resistance of fish to parasitic infections. Moreover LF treatment reduced the stress response of aquatic organisms cultured under deteriorating conditions. As a natural protein LF shows very low toxicity, high biocompatibility and biodegradability, and is considered safe for the environment and consumer health as well. Although LF had no effect on the immune system of several fish species, its use as an immunostimulant in aquaculture is still a promising area.
Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 96
ró¿ne funkcje, jak dzia³anie: przeciwzapalne, przeciw-bakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, prze-ciwpaso¿ytnicze czy antynowotworowe, przy czym najszerzej zbadano do tej pory jego dzia³anie immu-notropowe. Wielokierunkowe oddzia³ywanie LF na uk³ad immunologiczny ssaków mo¿liwe jest dziêki obecnoci receptorów dla LF na wielu typach ssaczych komórek. Mimo ¿e do tej pory nie wykazano ani obec-noci LF, ani te¿ receptorów dla tego bia³ka w orga-nizmie ryb, korzystny wp³yw LF dodawanej do paszy na aktywnoæ uk³adu immunologicznego ró¿nych ga-tunków ryb zdaje siê potwierdzaæ podobny mechanizm jej oddzia³ywania na ich organizm, jak u ssaków (2, 6, 8).
Wp³yw laktoferyny na rybie leukocyty in vitro Stosunkowo nieliczne badania dotycz¹ wp³ywu LF in vitro na parametry odpornoci u ryb. Pozytywny i wielokierunkowy wp³yw tego bia³ka zanotowano u ryb z rodziny karpiowatych (Catla catla). LF wzma-ga³a odpowied proliferacyjn¹ limfocytów nerki g³o-wowej tego gatunku, stymulowanych Con A, produk-cjê anionów nadtlenkowych (RBA) i nadtlenku wo-doru oraz aktywnoæ bakteriobójcz¹ i fagocytarn¹ ko-mórek ¿ernych (8). U pstr¹ga têczowego (Oncorhyn-chus mykiss) komórki nerki g³owowej stymulowane LF wykazywa³y zwiêkszon¹ aktywnoæ fagocytozy i pinocytozy, choæ jednoczenie LF nie wp³ywa³a na zdolnoæ limfocytów do produkcji przeciwcia³ w wa-runkach in vitro (3, 16), za u dorady (Sparus auratus) LF wzmaga³a jedynie nasilenie wybuchu tlenowego (RBA), nie wp³ywaj¹c na poziom peroksydazy, zdol-noci fagocytarne czy aktywnoæ cytotoksyczn¹ ko-mórek (5). W badaniach w³asnych wykazano wzmo-¿on¹ proliferacjê limfocytów stymulowanych ConA u pstr¹ga têczowego i wêgorza europejskiego (Angu-illa angu(Angu-illa) i stymulowanych LPS u pstr¹ga têczo-wego w obecnoci bydlêcej LF, a tak¿e wiêksze nasi-lenie wybuchu tlenowego u pstr¹ga i suma pospolite-go (Silurus glanis) po stymulacji komórek fapospolite-gocytu- fagocytu-j¹cych tym bia³kiem (dane niepublikowane).
Laktoferyna jako dodatek paszowy w hodowli ryb Znacz¹ca iloæ badañ przeprowadzonych na rybach z zastosowaniem laktoferyny dotyczy przydatnoci tego bia³ka jako dodatku paszowego, przy czym bada-czy interesowa³y g³ównie takie oddzia³ywania LF, jak: wp³yw na wykorzystanie paszy i przyrosty, przebieg reakcji stresowej organizmu, wra¿liwoæ na czynniki zakane czy wreszcie parametry odpornoci nieswo-istej. W wiêkszoci przeprowadzonych dowiadczeñ dodatek LF do paszy nie wp³ywa³ na takie parametry, jak jej pobieranie i wykorzystanie, przyrosty czy wresz-cie naturalne straty w hodowli. Obserwacje te dotycz¹ takich gatunków ryb, jak: Epinephelus coioides, tila-pia nilowa (Oreochromis niloticus), dorada (Sparus auratus) i ³oso atlantycki (Salmo salar) (5, 12, 22, 23). Nie zaobserwowano równie¿ wp³ywu LF na
wskaniki hematologiczne u tilapii nilowej, poziom witaminy C w w¹trobie, poziom bia³ka ca³kowitego, ca³kowitej bilirubiny, LDH i GOT w surowicy wê-gorza japoñskiego (Anguilla japonica) czy poziom ¿elaza w w¹trobie i bia³ka ca³kowitego w surowicy ³ososia atlantyckiego. Natomiast wysokie dawki LF w paszy powodowa³y obni¿enie poziomu ¿elaza w plazmie i wzrost ca³kowitej zdolnoci wi¹zania ¿e-laza u tilapii nilowej (12, 14, 22).
Wp³yw LF na tolerancjê stresu rodowiskowego Niew¹tpliwie pozytywne skutki stosowania LF jako dodatku paszowego zwi¹zane s¹ z jej wp³ywem na tolerancjê stresu przez organizm. Efekt taki zaobser-wowano u ró¿nych gatunków ryb, zarówno morskich, jak i s³odkowodnych. U Epinephelus coioides LF po-dawana w paszy zwiêksza³a tolerancjê na stres zwi¹-zany z niskim zasoleniem i ekspozycj¹ na powietrze, co objawia³o siê obni¿eniem miertelnoci i zwiêkszo-nym poziomem bia³ka szoku termicznego (HSP70s) u badanych ryb (23). U Plecoglossus altivelis (ayu, azjatycka ryba s³odkowodna, spokrewniona ze le-dziem) LF zwiêksza³a odpornoæ na stres spowo-dowany niedotlenieniem i czynnikami chemicznymi, takimi jak siarczan miedzi i roztwór formaliny (24). U karpia (Cyprinus carpio) obni¿a³a odpowied na stres spowodowany przegêszczeniem b¹d niedotle-nieniem, co manifestowa³o siê obni¿eniem poziomu kortyzolu, adrenaliny i noradrenaliny w plazmie (7). Podobny by³ wp³yw tego bia³ka na stres zwi¹zany z przegêszczeniem u pstr¹ga têczowego. U japoñskiej fl¹dry (Paralichthys olivaceus) LF znacz¹co wyd³u-¿a³a czas prze¿ycia ryb poddanych letalnemu streso-wi termicznemu, za ryby poddane subletalnemu stre-sowi termicznemu wykazywa³y podwy¿szony poziom bia³ka szoku termicznego (HSP70s) w skórze (24). ¯adnego wp³ywu LF na odpowied stresow¹ orga-nizmu, mierzon¹ poziomem glukozy, mleczanów i kor-tyzolu nie zanotowano natomiast u tilapii nilowej (22).
Przypuszcza siê, ¿e zwiêkszenie odpornoci ryb na stres rodowiskowy po podaniu LF wynika z jedno-czesnego poprawienia kondycji zwierz¹t, obni¿enia odpowiedzi stresowej organizmu i wreszcie stymula-cji uk³adu odpornociowego, choæ oczywicie zawsze mo¿na spodziewaæ siê odmiennej reakcji, co wynika z ró¿nic gatunkowych, typu dzia³aj¹cego stresora, d³u-goci czasu podawania LF lub interakcji miêdzy po-wy¿szymi czynnikami.
Wp³yw LF podawanej w paszy na odpornoæ nieswoist¹ i wra¿liwoæ organizmu na zaka¿enia W przypadku licznych gatunków ryb otrzymuj¹cych LF w paszy zaobserwowano korzystny wp³yw tego bia³ka na badane parametry odpornoci nieswoistej. Niezale¿nie od zastosowanej dawki LF u Epinephelus coioides obserwowano wzmo¿on¹ produkcjê luzu, który stanowi naturaln¹ barierê organizmu, chroni¹c¹
Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 97
ryby przed infekcjami bakteryjnymi, inwazj¹ paso¿y-tów i bezporedni¹ ekspozycj¹ na stresory rodowi-skowe (23). Zwiêkszon¹ sekrecjê luzu pod wp³ywem LF obserwowano tak¿e u pagrusa czerwonego (Pagrus major) i karasia z³ocistego (Carassius auratus), u ga-tunku Plecoglossus altivelis zanotowano wzrost licz-by komórek wytwarzaj¹cych luz, za u japoñskiego wêgorza LF w po³¹czeniu z witamin¹ C stymulowa³a bójcz¹ aktywnoæ luzu w stosunku do E. coli (14, 23). LF podnosi³a równie¿ aktywnoæ komórek fagocytu-j¹cych, zarówno w zakresie poch³aniania i zabijania drobnoustrojów, jak i zdolnoci do wybuchu tlenowe-go u dorady, pstr¹ga têczowetlenowe-go i d³utlenowe-gow¹sa ¿abietlenowe-go (Clarias batrachus), a tak¿e naturaln¹ aktywnoæ cy-totoksyczn¹ leukocytów u dorady (5, 10, 11, 16, 17). Wyran¹ stymulacjê aktywnoci fagocytarnej leuko-cytów zanotowano równie¿ u transgenicznego amura bia³ego (Ctenopharyngodon idellus) z wprowadzonym genem ludzkiej laktoferyny (21). LF wp³ywa³a tak¿e na humoralne czynniki rezystencji, wzmagaj¹c aktyw-noæ surowiczego lizozymu u wêgorza japoñskiego i d³ugow¹sa ¿abiego, podnosz¹c poziom surowiczej peroksydazy u dorady, wzmagaj¹c aktywacjê dope³-niacza na drodze alternatywnej u pstr¹ga têczowego czy wreszcie aktywnoæ mieloperoksydazy i miano naturalnych hemaglutynin u d³ugow¹sa ¿abiego (5, 7, 10, 11, 14).
U niektórych gatunków ryb wywo³ana przez LF sty-mulacja odpornoci przek³ada³a siê na zwiêkszon¹ opornoæ organizmu na eksperymentalne zaka¿enia bakteryjne lub wirusowe. U tilapii nilowej otrzymuj¹-cej w paszy LF zanotowano istotnie wy¿sz¹ prze¿y-walnoæ ryb po zaka¿eniu Streptococcus iniae, u pstr¹-ga têczowego po zaka¿eniu Vibrio anguillarum, za u d³ugow¹sa ¿abiego zwiêkszon¹ opornoæ zwierz¹t na zaka¿enie Aeromonas hydrophila, przy czym u tego ostatniego LF nie wp³ywa³a na niewra¿liwoæ ryb wczeniej szczepionych na zaka¿enie (test challenge), nie obserwowano równie¿ stymulacji odpornoci swo-istej, mierzonej poziomem aglutynin u ryb zaszcze-pionych (11, 17, 22). Obni¿on¹ wra¿liwoæ organizmu na zaka¿enia obserwowano tak¿e u transgenicznego amura bia³ego z wprowadzonym genem ludzkiej LF, eksperymentalnie zaka¿anego Aeromonas hydrophila i GCHV (grass carp haemorrhage virus). U ryb trans-genicznych zaobserwowano du¿o póniejsze wyst¹-pienie objawów choroby w porównaniu z rybami kon-trolnymi, a tak¿e istotnie ni¿szy procent miertelnoci (21, 25).
Nieliczne prace wskazuj¹ tak¿e na lepsz¹ ochronê ryb otrzymuj¹cych w paszy LF przed paso¿ytniczymi orzêskami. Efekt taki udokumentowano u pagrusa czerwonego w stosunku do Cryptocaryon irritans oraz u karasia z³ocistego w stosunku do kulorzêska (Ich-thyophthirius multifiliis) (7).
Z drugiej strony, istniej¹ tak¿e doniesienia o braku wp³ywu LF na odpornoæ u niektórych gatunków ryb. U tilapii nilowej i ³ososia atlantyckiego bia³ko to nie
wywiera³o ¿adnego wp³ywu na badane parametry od-pornoci nieswoistej. U ³ososia nie wp³ywa³o równie¿ na odpornoæ przeciwzakan¹ ani w stosunku do tes-towanego czynnika bakteryjnego, ani wirusowego (12, 22). Powy¿sze ró¿nice w odpowiedzi organizmu na LF wynikaæ mog¹ z ró¿nic gatunkowych, a tak¿e za-stosowanej dawki bia³ka.
Laktoferyna jako adiuwant
Immunostymulatory stosowane s¹ w akwakulturze zazwyczaj samodzielnie, jako rodki podnosz¹ce od-pornoæ nieswoist¹ organizmu, tym niemniej niektóre z nich (zw³aszcza glukany) znalaz³y zastosowanie jako szczepionkowe adiuwanty. Kamilya i wsp. (9) jako pierwsi u¿yli bydlêcej laktoferyny w po³¹czeniu z for-malizowan¹ szczepionk¹ przeciw Aeromonas hydro-phila u Catla catla. Uzyskany efekt w postaci s³abej stymulacji swoistej odpowiedzi proliferacyjnej limfo-cytów i wytwarzania przez nie MAF oraz znacz¹co wy¿szego poziomu przeciwcia³ przeciw antygenowi szczepionkowemu wydaje siê wiadczyæ o adiuwa-cyjnym dzia³aniu LF. Z drugiej jednak strony, wysoki poziom przeciwcia³ uzyskany dziêki stymulacji orga-nizmu tym bia³kiem nie prze³o¿y³ siê na lepsz¹ ochro-nê szczepionych zwierz¹t przed zaka¿eniem w tecie challenge. Dla potwierdzenia ewentualnej przydat-noci LF na tym polu konieczne s¹ zatem dalsze ba-dania.
Laktoferyna w hodowli skorupiaków
Stosunkowo nieliczne badania przeprowadzone do tej pory na skorupiakach hodowlanych pozwalaj¹ przy-puszczaæ, ¿e LF mog³aby znaleæ zastosowanie rów-nie¿ w tej ga³êzi akwakultury. Intensywna hodowla skorupiaków wi¹¿e siê z wystêpowaniem podobnych problemów, jakie napotyka siê w hodowli ryb, tj. stre-su i zwi¹zanej z nim zwiêkszonej podatnoci na zaka-¿enia bakteryjne i wirusowe. Najczêciej spotykany-mi u tej gromady zwierz¹t czynnikaspotykany-mi zakanyspotykany-mi s¹ wirusy, choæ nierzadko problemy powoduj¹ tak¿e bak-terie oportunistyczne z rodzajów Vibrio i Pseudomo-nas. Atakuj¹ one przede wszystkim m³odociane osob-niki, prowadz¹c do masowych upadków i znacznych strat materialnych. W celu zwiêkszenia opornoci ho-dowlanych skorupiaków na patogeny do tej pory z po-wodzeniem stosowano takie immunostymulatory, jak glukany oraz bakteryjne peptydoglikany i lipopolisa-charydy (1, 18). Natomiast Chand i wsp. (4) wykazali korzystne dzia³anie LF podawanej w paszy na odpor-noæ s³odkowodnej krewetki Macrobrachium rosen-bergii. LF nie wp³ywa³a wprawdzie na iloæ hemocy-tów w hemolimfie badanego gatunku, podnosi³a nato-miast aktywnoæ fenolooksydazy, poziom hemagluty-nin i aglutyhemagluty-nin oraz szybkoæ usuwania bakterii z he-molimfy po zaka¿eniu eksperymentalnym. Ponadto krewetki ¿ywione pasz¹ z dodatkiem LF by³y mniej wra¿liwe na zaka¿enie A. hydrophila i stres azotyno-wy, co objawia³o siê znacznie ni¿sz¹ miertelnoci¹
Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 98
zwierz¹t. Korzystny wp³yw LF na reakcjê stresow¹, zwi¹zan¹ ze zbyt niskim zasoleniem, zanotowano rów-nie¿ u morskiej krewetki Penaeus japonicus (24).
Perspektywy zastosowania LF jako dodatku paszowego w akwakulturze Przy stosowaniu immunostymulatorów w akwakul-turze bardzo istotn¹ spraw¹, ze wzglêdu na stosunko-wo krótkotrwa³y efekt dzia³ania tych preparatów, jest moment ich podania zwierzêtom. Najkorzystniejszy z punktu widzenia minimalizacji strat spowodowanych chorob¹ jest okres przed jej wybuchem, choæ rodki te stosowane s¹ równie¿ w celu zniwelowania immuno-supresji wywo³anej przez stres. Kolejnymi czynnika-mi wp³ywaj¹cyczynnika-mi na oczekiwany efekt koñcowy s¹: droga wprowadzenia leku, jego dawka i d³ugoæ okre-su podawania. Niektóre preparaty stosowane s¹ ruty-nowo w iniekcji. Ta droga administracji jest czaso-i pracoch³onna, nara¿a zwczaso-ierzêta na dodatkowy stres manipulacyjny i staje siê zupe³nie nieprzydatna w przy-padku ryb o wadze poni¿ej 15 g. St¹d preferowane s¹ rodki, które mo¿na stosowaæ w immersji lub jako dodatek paszowy. Efekt dzia³ania immunostymulato-ra jest równie¿ zale¿ny od u¿ytej dawki. Wysokie daw-ki mog¹ nie tylko nie dzia³aæ stymuluj¹co, lecz wrêcz obni¿aæ odpowied immunologiczn¹ organizmu. Po-dobnie d³ugoterminowe stosowanie tych rodków powoduje obni¿enie ich efektywnoci. W zwi¹zku z powy¿szym przed zastosowaniem jakiegokolwiek immunostymulatora konieczny jest wczeniejszy do-bór dawki, czasu i drogi administracji preparatu dla ka¿dego gatunku zwierzêcia z osobna (15).
Powy¿sze ograniczenia dotycz¹ równie¿ laktofery-ny, o czym dobitnie wiadcz¹ ró¿nice w wynikach prze-prowadzonych do tej pory badañ. Z ca³¹ pewnoci¹ jednak LF cechuje szereg zalet, czyni¹cych j¹ dobrym immunostymulatorem, nadaj¹cym siê do zastosowa-nia w akwakulturze. Jako bia³ko naturalnego pocho-dzenia, LF jest rodkiem bezpiecznym dla hodowa-nych zwierz¹t, rodowiska naturalnego i zdrowia cz³o-wieka z powodu swojej biokompatybilnoci, biode-gradowalnoci i empirycznie potwierdzonej niezwyk-le niskiej toksycznoci. Ponadto, dziêki swojej stosun-kowo wysokiej opornoci na czynniki fizyczne i che-miczne, jest ona w stanie przetrwaæ warunki pro-dukcji paszy, kwane rodowisko ¿o³¹dka i proteolizê w jelitach, co zapewnia mo¿liwoæ jej masowego sto-sowania jako dodatku paszowego, bez wywo³ywania niepotrzebnego stresu manipulacyjnego u hodowanych zwierz¹t. Niew¹tpliw¹ zalet¹ LF jest równie¿ fakt, ¿e nie jest ona sta³ym sk³adnikiem diety ryb, jak np. wi-taminy, co czyni ³atwiejszym wprowadzenie jej do paszy w okrelonym stê¿eniu (11, 19, 20).
Pimiennictwo
1.Bachere E.: Shrimp immunity and disease control. Aquaculture 2000, 191, 3-11.
2.Brock J.: Lactoferrin: a multifunctional immunoregulatory protein? Immu-nology Today 1995, 16, 9, 417-419.
3.Cecchini S., Caputo A. R., Mecca F.: Evaluation of in vitro endocytosis and antibody synthesis by rainbow trout head kidney cells treated with bovine lactoferrin. J. Fish Biol. 2005, 66, 609-617.
4.Chand R. K., Sahoo P. K., Kumari J., Pillai B. R., Mishra B. K.: Dietary administration of bovine lactoferrin influences the immune ability of the giant freshwater prawn Macrobrachium rosenbergii (de Man) and its resistance against Aeromonas hydrophila infection and nitrite stress. Fish Shellfish Immunol. 2006, 21, 119-129.
5.Esteban M. A., Rodriguez A., Cuesta A., Meseguer J.: Effects of lactoferrin on non-specific immune responses of gilthead seabream (Sparus auratus L.). Fish Shellfish Immunol. 2005, 18, 109-124.
6.Farnaud S., Evans R. W.: Lactoferrin a multifunctional protein with anti-microbial properties. Mol. Immunol. 2003, 40, 395-405.
7.Kakuta I.: Reduction of stress response in carp, Cyprinus carpio L., held under deteriorating environmental conditions, by oral administration of bovine lactoferrin. J. Fish Dis. 1998, 21, 161-167.
8.Kamilya D., Ghosh D., Bandyopadhyay S., Mal. B. C., Maiti T. K.: In vitro effects of bovine lactoferrin, mushroom glucan and Abrus agglutinin on Indian major carp, catla (Catla catla) head kidney leukocytes. Aquaculture 2006, 253, 130-139.
9.Kamilya D., Maiti T. K., Joardar S. N., Mal B. C.: Adjuvant effect of mush-room glucan and bovine lactoferrin upon Aeromonas hydrophila vaccination in catla, Catla catla (Hamilton). J. Fish Dis. 2006, 29, 331-337.
10.Kumari J., Sahoo P. K.: Non-specific immune response of healthy and immunocompromised Asian catfish (Clarias batrachus) to several immuno-stimulants. Aquaculture 2006, 255, 133-141.
11.Kumari J., Swain T., Sahoo P. K.: Dietary bovine lactoferrin induces changes in immunity level and disease resistance in Asian catfish Clarias batrachus. Vet. Immunol. Immunopathol. 2003, 94, 1-9.
12.Lygren B., Sveier H., Hjeltnes B., Waagbo R.: Examination of the immuno-modulatory properties ant the effect of disease resistance of dietary bovine lactoferrin and vitamin C fed to Atlantic salmon (Salmo salar) for a short--time period. Fish Shellfish Immunol. 1999, 9, 95-107.
13.Magnadottir B.: Innate immunity of fish (overview). Fish Shellfish Immu-nol. 2006, 20, 137-151.
14.Ren T., Koshio S., Ishikawa M., Yokoyama S., Micheal F. R., Uyan O., Tung H. T.: Influence of dietary vitamin C and bovine lactoferrin on blood chemistry and non-specific immune responses of Japanese eel, Anguilla japonica. Aquaculture 2007, 267, 31-37.
15.Sakai M.: Current research status of fish immunostimulants. Aquaculture 1999, 172, 63-92.
16.Sakai M., Kobayashi M., Yoshida T.: Activation of rainbow trout, Oncorhyn-chus mykiss, phagocytic cells by administration of bovine lactoferrin. Comp. Biochem. Physiol. 1995, 110B, 755-759.
17.Sakai M., Otubo T., Atsuta S., Kobayashi M.: Enhacement of resistance to bacterial infection In rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum), by oral administration of bovine lactoferrin. J. Fish Dis. 1993, 16, 239-247. 18.Smith V. J., Brown J. H., Hauton C.: Immunostimulation in crustaceans: does
it really protect against infection? Fish Shellfish Immunol. 2003, 15, 71-90. 19.Steijns J. M.: Milk ingredients as nutraceuticals. Society of Dairy
Techno-logy, 2001, 54, 3, 81-88.
20.Tomita M., Wakabayashi H., Yamauchi K., Teraguchi S., Hayasawa H.: Bovine lactoferrin and lactoferricin derived from milk: production and ap-plications. Biochem. Cell Biol. 2002, 80, 109-112.
21.Weifeng M., Yaping W., Wenbo W., Bo W., Jianxin F., Zuoyan Z.: Enhanced resistance to Aeromonas hydrophila infection and enhanced phagocytic acti-vities in human lactoferrin-transgenic grass carp (Ctenopharyngodon idel-lus). Aquaculture 2004, 242, 93-103.
22.Welker T. L., Lim C., Yildirim-Aksoy M., Klesius P. H.: Growth, immune function, and disease and stress resistance of juvenile Nile tilapia (Oreochro-mis niloticus) fed graded levels of bovine lactoferrin. Aquaculture 2007, 262, 156-162.
23.Yokoyama S., Koshio S., Takakura N., Oshida K., Ishikawa M., Gallardo--Cigarroa F. J., Catacutan M. R., Teshima S.: Effect of dietary bovine lacto-ferrin on growth response, tolerance to air exposure and low salinity stress conditions in orange spotted grouper Epinephelus coioides. Aquaculture 2006, 255, 507-513.
24.Yokoyama S., Koshio S., Takakura N., Oshida K., Ishikawa M., Gallardo--Cigarroa F. J., Teshima S.: Dietary bovine lactoferrin enhances tolerance to high temperature stress in Japanese flounder Paralichthys olivaceus. Aquaculture 2005, 249, 367-373.
25.Zhong J., Wang Y., Zhu Z.: Introduction of the human lactoferrin gene into Grass carp (Ctenopharyngodon idellus) to increase resistance against GCH virus. Aquaculture 2002, 214, 93-101.
Adres autora: dr Joanna Ma³aczewska, ul. Oczapowskiego 13, 10-957 Olsztyn; e-mail: stenia@uwm.edu.pl
