RYSZARD BRYKÓW SK I
KOŚCIÓŁ PA RA FIA LN Y W PIO TR A W IN IE
N ajstarsza źródłowa wiadom ość dotycząca p a ra fii w P io tra w i- nie (pow. Opole L ubelskie, woj. Lublin) pochodzi z 1326 r. W ty m ro k u V italis plebanus ecclesiae de P atravin sk łada S tolicy Apo stolskiej św iętopietrze. N astępne w zm ianki pochodzą z lat 1354— 1355. W 1440 w m iejsce kościoła drew nianego pod wezw. św. Tomasza Ap., w ystaw ionego rzekom o przed 1076, ufundow ał k a rd y n a ł Zbigniew Oleśnicki kościół m u ro w an y pod wezw. św. S tanisław a Epa M ęczennika i św. Tom asza Ap. Kościół został przypuszczalnie już w ykończony i k o nsek ro w an y w 1441. Rów
48 R , B R Y K O W S K I
nocześnie, n a m iejscu kościoła drew nianego, k tó ry przeniesiony został do B iskupic, w zniesiono m u ro w an ą kaplicę. Około 1595
Ecclesia... indiges reform atione et reperatione... M iędzy 1603— 1611
przeprow adzono istotnie pew ne prace p rz y kościele, w la tach 1620— 1640 p rzy kaplicy. Je d n a k już p rzed 1650 stan kościo ła w ym agał ponow nego rem ontu.
W w. X V III, zapew ne w d ru g iej połowie, istn iały p ro jek ty rozbudow y lub w zniesienia nowego kościoła, k tó ry ch jed nak nie zrealizow ano. D ach n ad kościołem przełożono w 1791, nad kaplicą zm ieniono w 1798. Kościół w pierw szej poł. w. X IX był poważnie zagrożony. R e stau ro w a n y b y ł w lata ch 1858, 1866, 1867; rem ont „głó w n y ” przeprow adzono' w 1869, a n astęp n y w 1899. W nętrze odn aw ian e by ło w 1918 i 1930. W czasie działań w ojennych w 1944 kościół w raz z k aplicą został uszkodzony; w styczniu 1945 zabez pieczony a w n a stęp n y ch m iesiącach odbudow any.
K ościół u sy tuo w ano w pobliżu W isły, pośrodku cm entarza, w którego' części płd. z n a jd u je się kaplica, w płn.-w sch. w znie siona w 1798 dzw onnica. O rien to w an y . M urow any z cegły o u k ła d zie polskim z użyciem zendrów ki. Jednonaw ow y, trójprzęsłow y z w ęższym i niższym zam k nięty m trójbocznie prezbiterium , przy k tó ry m od płn. p ierw o tn a z a k ry stia sklepiona kolebką, od płd. w zniesiona w 1869 d ru g a „...nowa zak ry stia z sionką” (obecnie kaplica). W naw ie i p rez b ite riu m sklepienia sieciowe spięte zw or n ik am i z h erb am i Dębno. Z zew n ątrz kościół o p ięty skarpam i; sk a rp y n aro żn e p rz y elew acji zachodniej przem urow ane zapew ne w 1798 (cegła w ąska, barokow a o w y m iarach analogicznych z w y m iaram i cegły dzw onnicy). E lew acje ożyw ione obiegającym i wo kół n a trzech poziom ach pasam i fry zu z cegieł układanych na k a n t, o raz gzym sem , k tó ry tw orzą trz y w a rstw y cegły, stopniow o w y suw an ej. Z achow ane liczne otw ory m aczulcowe, W bryle ko ścioła zw raca uw agę p rzede w szystkim ele w ac ja zachodnia, na osi elew acji, ponad kam iennym , o strołukow ym portalem znajdo w a ł się otw ór o k ien n y zam k n ięty lukiem o stry m (obecnie znacz nie z a m u ro w a n y i za m k n ięty łu k iem odcinkow ym ); pom iędzy nim i przebiegał pas fry zu ceglanego, załam u jący się ponad portalem
K O Ś C IÓ Ł W P IO T R O W IN IE 49
w p ro stokątn e obram ienie. W 1791 dobudow ano do fasady zachod niej k ru ch tę, k tó rą w 1869 „...rozebrano a w m iejsce jej w znie siono nową, do sty lu kościoła dostosow aną...” . T ró jk ą tn y , ste rc zy
-Szczyt kościoła w Piotro winie. Fot. PIS.
nowy szczyt zachodni rozczłonkow any został sm ukłym i, dw usko- kow ym i w nękam i, zam k n iętym i łukiem o stry m (pierw otnie p ra w dopodobnie nietynkow ane), oraz laskam i z cegły na k an t. Na osi
50 R . B R Y K O W S K I
ponad środkow ą w n ęk ą zn ajd u je się k am ien n a tarcza z herbem Dębno (w ym ieniona w 1945). Szczyt w schodni tró jk ą tn y , z nie w ielkim otw orem na osi. Obok k ru c h ty zachodniej istn iała w końcu w. X V III d ru g a „...z południa... m iędzy szkarpam i k ru c h ta m u ro w a n a ”. K ru c h ta ta przed 1830 „zdezelow ana”, re m o ntow ana w 1837, została w d ru g iej połow ie w. X IX rozebrana.
Piotrowin, kościół. Szteic odrzwi. Wyk. R. Brykowski.
W raz z k ru c h tą został zniszczony (lub może jedynie zam urow any) boczny p o rta l k am ien n y , laskow any- tzw. ty p u długoszowego. Po sadzka w naw ie i p rez b ite riu m (1869), w zak ry stii kam ienna, s ta r
K O Ś C IÓ Ł W P IO T R O W IN I E 51
sza. D achy dw uspadow e, niższy n ad p rez b ite riu m , k ry te k a r- piówką. P ierw otn ie nad naw ą zn ajd o w ała się w ieżyczka n a sy g n a tu rk ę , k tó rą usunięto jeszcze przed 1650.
Z budow ana obok kościoła n a rzucie p ro sto k ą ta Cappella S. Sta -
nislai Episcopi Cracoviensis m a rty ris, beatissim i, ...lapida in suis Patris e x tru c ta de latere cocto m u ra ta et fornicata..., supra quam habentur Cam panile ex lignis c o n stru ctu m scadulis tectu m ... (wg
w izytacji z 1595, ...continens duas Cam panas et tertia Signatura. (wg w izytacji z 1603). Ówczesny w ygląd kaplicy, p rz y k ry te j b a n iastą kopułą przek azu ją obrazy w otyw ne z d ru g iej ćw ierci w. XVII, m alow ane realistycznie. P rz y k ry c ie to zostało zm ienione w 1798 na dach nam iotow y; zachow ano jed y n ie daw ne gzymsy. W sześćdziesiąt lat potem , w 1858, podwyższono ściany kaplicy i postaw iono „... dach z facy atą do sty lu kościoła dostosow aną...” W ygląd ten zachow ała k aplica do chw ili obecnej. N a uw agę zasłu gują analogiczne ja k w kościele dw a pasy fry zu ceglanego obie gające w okół ściany k ap licy oraz d w ie cegły na płd.-w sch. s k a r pie, któ ry ch plastyczną d ek o rację stanow ią sześciolistne gw iazdy. W ew nątrz zn ajd uje się gotycka nag ro b n a p ły ta legendarnego P io tra Strzem ieńczyka w m urow ana w płn. ścianę; pośrodku p ły ta z 1640 ufundow ana w m iejsce gotyckiej przez Szym ona K oludz- kiego re k to ra piotraw ińskiego.
Cechy form alne kościoła i kaplicy w P io traw in ie, ich d ek o ra cyjność i w ertyk alizm oraz d etal arch itek to n iczn y są ty p o w e dla piętnastow iecznej a rc h ite k tu ry gotyckiej. D ekoracyjność w y raża się w układzie żeber, kom pozycji szczytu zachodniego, dekoracji
ścian.
Coraz bardziej kom plikow ana sieć żeb er w y p iera proste, a dla tego okresu już za m asyw ne, sklep ienia krzyżow o-żebrow e. Analogiczny do piotraw ińskiego u k ład sieci żeber posiada kościół w Chotlu C zerw onym (1450), w y stę p u je on rów nież w Czechach (np. kościół w Suchodal ok. 1440). Rów nież n a tere n ie Czech w y stę p u ją identyczne p ro file żeber.
D ekoracyjno-plastyczne u k ształto w an ie kościelnych szczytów jest typow ą form ą a rc h ite k tu ry tego okresu. N a tere n ie M ałopol
52 R . B R Y K O W S K I
ski zary so w u ją się dw ie odręb ne grupy: „prow incjonalna”, sk ro m n a i surow a w w yrazie oraz bogatsza i dekoracyjniejsza „k ra k o w sk a ”. Cechą ch a ra k te ry sty c z n ą pierw szej g ru py jest roz członkow anie t r ó j k ą t n e j pow ierzchni szczytu w ydłużony m i w nękam i, tak, by na osi w y p ad ła w nęka. To osiowe ustaw ie n ie w nęk i zasadniczo odróżnia kom pozycję szczytów m ałopol skich od kom pozycji szczytów płn. (pomorskich, m azowieckich), gdzie na osi w y stę p u je zw ykle laska czy lizena. W nęki o podw ój n y m a n aw et p o tró jn y m uskoku zam knięte są łukiem ostrym , rzadziej półpełny m (w późniejszych), pierw otn ie nietynkow ane. U derza w przeciw ieństw ie do szczytów płn. zupełny b ra k podzia łów poziom ych. T aką kom pozycję posiadają szczyty kościoła św. M arka w K rakow ie (w. XV), kaplicy pod wezw. św. Jack a w O św ięcim iu (w. XV), kościoła w Odechowie (1459), dom u D łu gosza w S andom ierzu (1476), b u dy n k u gospodarczego p rzy kla sztorze b e rn a rd y ń sk im w Radom iu (druga połow a w. XV) i in. W nęka o p odw ójnym uskoku jest podstaw ow ym elem entem d ek o racy jn y m s c h o d o w y c h szczytów kościołów krako w skich, w zbogaconych dodatkow o sterczynam i i laskam i (szczyty kościołów: Bożego Ciała, D om inikanów sprzed pożaru w 1850, sk arb ca k a te d ry w aw elskiej, gm achu B iblioteki Jagiellońskiej, fa ry w Bieczu). Je d n a k podstaw ow a cecha g ru p y poprzedniej — w nęka na osi, nie jest tu przestrzegana.
C h a ra k te ry sty c zn y m p rzy k ład em szczytu z pogranicza płn. i płd. (M ałopolski i Mazowsza) je st szczyt kościoła w Szadku z w n ęką n a osi.
Szczyt kościoła w P io tra w in ie je st jed n y m z bardziej dekora cy jn y ch szczytów g ru p y p row incjonalnej, dzięki dodatkow em u w zbogaceniu przez w prow adzenie lasek pom iędzy w nęki, wycho dzących poza lin ię tró jk ą ta . Ten ry tm iczny u k ład następujących n a p rze m ia n po sobie pionow ych lasek i w ąskich w nęk, wzm aga w rażenie strzelistości a e fe k ty św iatłocieniow e potęgują w raże nie jego plastyczności.
D ekoracyjność kościoła została jeszcze bardziej podkreślona p rzy pom ocy pasów fry zu ceglanego oraz rzuconych m iejscam i
K O Ś C IÓ Ł W F IO T R O W IN IE 53
zendrów ek. Środkow y fry z załam u jący się w p ro sto k ą tn e ob ra m ienie ponad p o rtalem i otw oram i okiennym i naw iązu je do
obiegających wokół kościoły k am ien ny ch gzym sów kapnikow ych. A rc h ite k tu ra kościelna w. XV n ie p rzed staw ia jednolitego obrazu. N asycenie w ielkim i budow lam i okresu popred nieg o było znaczne zwłaszcza w w iększych ośrodkach, obecnie cały w ysiłek położono na w ykończenie i urządzenie już w zniesionych św iątyń. N atom iast na prow incji, po w siach, gdzie przew agę stanow iły drew nian e kościoły ru ch budow lany n ie ustaw ał. W arch id iak o nacie np. lubelskim w edług D ługosza było p rzed 1500 r. na 60 w iejskich kościołów zaledw ie 4 m u row an e (K azim ierz n a d Wisłą, Piotrow ice, Syrokom la, W ąwolnica). W ciągu w. X V na Lubelszczyźnie (poza Lublinem ) nie p rzybyw a jed n a k w iele no wych obiektów są to: jednonaw ow e kościoły w P io tra w in ie , P o toku W ielkim, U chaniach, trzy n aw ow y w K raśniku) tak , ja k np. na terenach sąsiednich (dzisiejsze k rakow skie czy kieleckie).
N ow opow stające kościoły wznoszono z fu n d ac ji szlachty i d u chow ieństw a dostosow ane są sw ym i w ym iaram i do p o trzeb i możliwości ich fundatorów . Kościół p io traw iń sk i re p re z e n tu je jeden z licnych a zarazem najczęstszych w arian tó w , takiego w ła śnie skrom nego m urow anego kościoła w iejskiego. J e s t on dokład nym, nieco na m niejszą skalę, pow tórzeniem w cześniej w zniesio nego kościoła w Siennie, ufundow anego w 1432 r. przez D obie sława, b ra ta Zbigniew a, a przez tego ostatniego ukończony i kon sekrow any. U kład rz u tu poziomego, u k ształto w anie fasad y za chodniej w czasie działań w ojen n ych w 1914 r. zniszczone zostały sklepienia oraz oba szczyty, rozm ieszczenie otw orów okiennych, skarp (obie środkow e sk arp y p rzy fasadzie zachodniej są pó źn iej sze) i frezów ceglanych jest w obu obiektach jednakow e. Z uwagi na w spólne cechy ja k i rodzinne w ięzy łączące obu fu n d ato ró w w ydaje się, że budow y ich dokonał te n sam bliżej nieokreślony w arsztat, będący na usługach K a rd y n a ła przejaw iającego ta k w ielce ożywioną działalność budow laną. (Być może, że ludow y m otyw rozety, w ystęp ujący n a cegłach kaplicy je s t znakiem
54 R . B R Y K O W S K I
Jeszcze bardziej ożyw ioną działalność niż O leśnickiem u p rzy p isu je się Długoszowi, którego nazw iskiem określono n aw et cha ra k te ry sty c z n ą g ru p ę p o rta li uskokow ych w. XV. W praw dzie m ecen at obu m ężów sta n u nie został dotąd opracow any, to jed n a k w św ietle zebranego m a te ria łu sp raw a ta w ygląda odw rot nie. Długosz szedł tu (jak zresztą i w w ielu innych spraw ach) za p rzy k ład em swego zw ierzchnika i nauczyciela. Z fu n d acji Zbi gniew a O leśnickiego p o w stają d rew n ian e kościoły w Jastrzęb iu (1436), W ojcieszkow ie (1437), B iskupicach (1444), m urow ane w P io tra w in ie (1440), B odzentynie (1440— 52), N ow ym Sączu (1446), k lasztory: p au liń sk i w Pińczow ie (1449), bern ard y ń sk i w K rakow ie. P rz y jego pom ocy został ukończony kościół w Sien nie. O leśnicki w znosi zam ek w Pińczow ie (1 poł. w. XV), pałace b isk upie w K rakow ie i K unow ie (zapew nie drew niane), szpital św. D ucha w Iłży (1448), b u rsę jerozolim ską w K rakow ie (1453). Bliżej n ie w yjaśn io n y je s t pego ud ział w odbudow ie klasztoru na Ś w ięty m K rzyżu i p rzy zam ku w Lipowcu. W zorując się n a nim Długosz fu n d u je m u ro w an e kościoły w C hotlu C zerw onym (1450), O dechowie (1459), Raciborow icach (1560— 76) i w Szczepanowie (1470), p rzebudow ę klasztoru P au lin ó w n a Skałce w K rakowie, dom y w W iślicy (1460) i Sandom ierzu (1476), bu rsę w K rakow ie (1480).
Kościół w raz z kaplicą w P io traw in ie w zniósł Oleśnicki jako w otum dziękczynne za otrzy m an ie bisk u pstw a krakow skiego, w y p ełn iając w te n sposób w cześniej uczynione ślubow anie. Osobno w zniesiona k aplica m iała nie tylko być kaplicą grobową P io tra S trzem ieńczyka, ale p rzede w szystkim po przez u trzy m y w an ie stałej i żyw ej tra d y c ji dokonanego tu cudu, p rom ieniu ją cym n a całą Polskę sa n k tu a riu m k u ltu św. Stanisław a. (Oleśnicki żyw ił n ie ty lk o osobisty k u lt do P a tro n a Polski, ale uw ażał się rów nież za naśladow cę i k o n ty n u ato ra jego idei politycznych. Po u su n ięciu go od w p ływ u na p rzebieg sp raw politycznych przez K azim ierza Jagiellończyka, b y ł już przez w spółczesnych porów n y w a n y z bpem Szczepanow skim .
K O Ś C I 0 Ł W F I O T R O W IN I E 55
F und ację p io traw iń ską u p a m ię tn iła tab lica erekcyjna. K lę czący Zbigniew w ręcza M adonnie in throno z D zieciątkiem na ręk u i w asyście św. Tom asza Ap. (patro n pierw otnego kościoła) m odel now ej św iątyni. Poza O leśnickim w głębi, jako jego p ro tek to r, a zarazem p a tro n now ej fu n d acji sto i św. Stanisław .
Szereg tablic erek cyjny ch pow stający ch n a p rze strz e n i w. XV podzielić można na dwie grupy: tablice fig u ra ln e i n iefigu raln e. Tablice figu ralne są jak b y echem rom ańskich tym panonów , b ę dących w zasadzie też tablicam i fu n d acy jn y m i (ogniw em po śred n im jest tab lica-ty m pan on z Radłow a 1337). Ich szczyt rozw
o-Sienino, kościół parafialny. Fot. PIS.
jow y osiągnięty został w tablicy z S ien n a fu n d acji D obiesław a Oleśnickiego. Pozostałe nie dorów n y w u ją ju ż jej an i poziom em w ykonania, ani zestaw em kom pozycji. W śród nich n a jb a rd zie j p ry m ity w n ą je st tablica piotraw ińska. K om pozycyjnie zbliżona je s t do niej tablica z C hotla Czerwonego.
56 R . B R Y K O W S K I
Obok om ów ionych w artości zabytkow ych kościół w P io tra - w inie posiada rów nież znaczenie jako jedno z w ielu ogniw wciąż żywego k u ltu P a tro n a Polski. „O pracow anie przejaw ów tej od w iecznej czci św. S tan isław a w sztukach plastycznych — pisał w 1927 r. J. Pagaczew ski — jest jed n ym z w ażniejszych postula tó w polskiej n a u k i”.
* * *
N iniejsza praca o p arta została na n astępujących m ateriałach: a r c h i w a l n y c h , znajdujących się w A rchiw um K urii M etro p olitalnej w K rakow ie (w izytacje kapitulne: t. 65 z 1592, t. 3 z 1595, t. 31 z 1611); K u rii Biskupiej w L ublinie (w izytacje kościo łów: t. 96 z 1603, t. 97 z 1650, t. 105 z 1781, t. 185 z 1801, t. 205 z 1830, t. IV b 180 inw en tarze z 1834 i 1837, t. IV b 87^90 in w en ta rz z 1923, t. IV b 180 protokoły z lat 1922— 1930, 1945— 1951 i w A rchiw um P arafii (inw entarz z 1855 i 1899); r ę k o p i s a c h : ks. K aro la Boniew skiego (A. K. B. w Lublinie), K azim ierza S tron- czyńskiego (G abinet R ycin U. W.), ks. Ja n a Am brożego W adow skiego (Biblioteka P. A. U. w K rakow ie); oraz ź r ó d ł a c h i k o n o g r a f i c z n y c h : obrazy w otyw ne z 2. ćw. w. XVII (9 obrazów) z przedstaw ieniem kaplicy oraz jed en z przedstaw ie niem fasad y zachodniej kościoła) i ry sunkach z lat: 1854 (rys. kor ścioła z k aplicą i bocznego po rtalu; A lbum Stronczyńskiego), 1869 (Kościół i kaplica, „T ygodnik Illu stro w a n y ”), 1876 (kaplica, „Kło sy ”), 1880 (rys. A ndriollego, kościół z kaplicą, „K łosy”).
