Piotr Karpuś, Andrzej Maśko
Handel zagraniczny w procesie
rozwoju gospodarczego Japonii po II
wojnie światowej : 1954-1984
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 93-119
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. XXI, 6 SECTIO H 1987
Katedra Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonomicznego UMCS
P i o t r K A R P U S , A n d r z e j M A S K O
Handel zagraniczny w procesie rozwoju gospodarczego Japonii po II wojnie światow ej (1954— 1984)
Внешняя торговля в процессе экономического развития Японии после II мировой войны (1954—1984)
Foreign Trade in the Process of Economic Developm ent of Japan after World War II (1954— 1984)
WPROWADZENIE
P olity k a i stra te g ia gospodarcza Jap o n ii stw orzyły uk ład ek span sji i zdolności k o n k u ren c y jn ej poszczególnych firm p rzy jednoczesnym ich podporządkow aniu procesow i realizacji długofalow ych celów gospodar czych w ytyczo n y ch przez rząd. F orm ułow anie ogólnych zadań i dobór narzędzi w Jap o n ii (zarówno rynkow ych, ja k i w pew nym stopniu ad m in istracy jn ych ), uw zględniają uw aru n k o w an ia w ew nętrzne i zew n ę trzne, przy czym w procesie ty m obserw uje się dążenie do w y k o rz y sty w ania w m ożliw ie szerokim zakresie w szystkich sp rzy jający ch czynni ków i sy tu a c ji oraz u n ik an ie n iekorzystnych. Poszczególne elem en ty re alizow anej p o lityk i (czy strategii) gospodarczej trak o w an e są jako części, które podporządkow uje się globalnem u zharm onizow anem u działaniu. W ażne m iejsce w ty m działaniu zajm u je h an d el zagraniczny.
W gospodarce o tw a rte j h an d el zagraniczny może stanow ić n arzędzie realizacji globalnej strateg ii gospodarczej lub może narzucać (wym uszać) realizację określonej strategii. H andel zagraniczny jako narzędzie re a li zacji globalnej stra te g ii może w ystępow ać w postaci biernej, gdy poprzez w ym ianę zapew nia niezbędny gospodarce im p o rt tow arów i u słu g te c h niki itd. lub a k ty w n e j, gdy zapew niając dodatnie saldo bilansu h a n d lo wego k re u je dodatkow y popyt w ew n ętrzn y , u ru ch a m ia now e in w esty cje, zapew nia ry n k i zb y tu dla now ych dziedzin w ytw ó rczy ch g w a ra n tu ją c y c h osiąganie „ re n ty w ied zy ” itd.
N atom iast h a n d e l zagran iczn y jako czynnik n a rzu cający o k reślo n ą strateg ię może w iązać się z podejm ow aniem działań rozw ojow ych p rze ciw działających ró żny m form om re s try k c ji zew n ętrzn ych lu b z d ziała niam i tw orzącym i dziedziny proek sp orto w e (w ty m i zw iązanych z „ re n tą w iedzy”).
Tab. 1. Stopień uzależnienia Japonii i w ybranych krajów kapitalistycznych od n ie których podstaw owych surow ców w 1982 roku
The degree of the dependence of Japan and selected capitalist countries on som e
basic raw m aterials in 1982. (#/o)
Wyszcze gólnienie
Japo
nia USA RFN Francja
WIk. Bryt. Udział Japonii w im por cie św ia tow ym a) Węgiel 82,9 —16,9 —0,6 56,9 —3,9 30,1 Ropa naftowa 99,8 32,9 94,7 98,3 —26,2 14,2 Gaz ziem ny 91,4 4,1 64,5 74,5 24,6 12,4 Ruda żelaza 99,7 23,8 96,7 31,8 95,3 40,1 Miedź 95,9 31,4 99,8 100,0 99,8 29,3 Ołów 87,0 52,7 91,1 97,0 98,5 6,0 Cynk 64,2 58,8 71,3 86,0 94,4 9,9 Cyna 98,3 99,8 100,0 100 59,6 20,8 Aluminium 100,0 79,9 100,0 —200,3 100,0 24,9 N ikiel 100,0 96,9 100,0 100,0 100,0 6,4 Drewno, tarcica a) 64,3 1,2 20,7 12,2 68,6 18,7
Objaśnienie: a) 1981 r’; stopień uzależnienia liczony jest jako stosunek (import- -eksport) do (produkcji+im port-eksport).
Źródło: Japan 1984. An International Comparison. Keizai Koho Center, Tokyo 1984, s. 69.
S trateg ia h a n d lu zagranicznego Jap o n ii d eterm ino w an a jest przez w ysoką zależność tego k ra ju od im p o rtu surow ców n a tu ra ln y c h (por. tab. 1.). Jap o n ia jak o k ra j ubogi w surow ce n a tu ra ln e m usi zapewnić ich dostaw y poprzez osiąganie w pływ ów z ek sp o rtu w yrobów w y tw a rzan ych na bazie im p o rto w an y ch surow ców . O płacalność tego ty p u ope ra c ji — niezb ęd n y ch dla Jap o n ii — zależy od stopnia przetw orzenia surow ców, a ty m sam ym od poziom u w iedzy i tech n ik i w y korzystyw a nej przy ich w y tw a rz an iu .
Po II w ojnie św iatow ej Jap o n ia znalazła się w sy tu acji w ystępow a nia luki technologicznej, poniew aż od końca la t trzy d ziesty ch była od cięta od św iatow ych nowości techn iczn y ch (zwłaszcza w obszarze p ro dukcji pokojow ej). W ty c h w a ru n k a ch h a n d e l zagraniczny m iał za za danie nie ty lk o zapew niać im p o rt n iezbędnych surow ców , ry n e k zb ytu dla eksportu, ale i u łatw iać dopływ n o w ych rozw iązań n auk ow o-tech nicznych g w a ra n tu ją c y c h unow ocześnienie gospodarki, a ty m sam ym zw iększanie opłacalności eksportu.
ROLA HANDLU ZAGRANICZNEGO W LATACH 1954—1973
W procesie rozw oju gospodarczego Ja p o n ii m ożem y w yróżnić trz y etapy. P ierw szy w iąże się z odbudow ą gospodarki po II w ojnie św iato wej i okresem okup acji am ery k ań sk iej. P rz y jm u je się, że okres te n trw a ł do ro ku 1953/1954 *. D rugi etap trw a ł do ro k u 1973, gdy Jap o n ia nie n a tra fia ła n a istotn e ograniczenia zew nętrzne. T rzeci rozpoczął się po k ry zy sie nafto w ym .
W naszym opracow aniu z a jm u jem y się analizą roli h a n d lu zagra nicznego w procesie rozw oju Jap o n ii po zakończeniu odbudow y gospo darki. W ro k u 1954 Jap o n ia była k rajem , w k tó ry m n iem ałą rolę od gryw ało rolnictw o, leśnictw o i rybołóstw o — 45,3% ogółu z a tru d n io nych i 20,4% tw orzonego GNP. Na p rzem ysł w ydobyw czy i p rzetw róczy przypadało 18,8% czynnych zawodowo i 23,8% G N P 2. W ty c h w a ru n kach Jap o n ia zdecydow ała się na przebudow ę s tru k tu ra ln ą w k ieru n k u dalszej in d u strializacji i m odernizacji.
„(•••) P la n y kształto w ane przez M ITI (M inisterstw o H an dlu Z agra nicznego i P rzem y słu ) zakładały m odernizację, rozbudow ę i u sp raw n ie nie h u tn ictw a żelaza, stw orzenie przem y słu petrochem icznego (1955), prom ow anie i usp raw n ian ie ciężkiego p rzem y słu m aszynow ego i sam o chodowego (1956), popieranie przem y słu elektronicznego i gum owego (1957) oraz w skrzeszenie przem y słu lotniczego (1958)” 3. S tra te g ii gos
1 Zob. S. T s u r u : Szkice o ekon omii p olityc zn e j i gospodarce Japonii. PWN, W arszawa 1983, s. 392 i 442. GNP per capita z okresu przedwojennego (1934—1936) osiągnęła Japonia w 1954 roku, w olum en eksportu w 1958 a wolum en importu w 1956. Zob. W. W. L o c k w o o d (ed): The S tate and Economic Enterprise in
Japan. Essays in the Political Economy of Growth. Princeton 1965, s. 447 i in.
2 B. D o b r o w i ń s k i j , S. U l j a n i c z e w : P ie riestrojk a struktu ry japońskoj
ekonomiki i jejo nauczno-tiechniczeskoje obiespieczenije. „Mirowaja Ekonomika
i M ieżdunarodnyje O tnoszenija” 1982, z. 6, s. 66.
8 L. B. K r a u s e , S. S e k i g u c h i : Japan and the World Economy. [W:]
A sia ’s N ew Giant. H ow the Japanese Economy Works. The Brookings Institution,
podarczej nastaw ionej n a zbudow anie podstaw rozw oju przem ysłu p o d porządkow any został han d el zagraniczny.
R ealizacja strateg ii szybkiej in dustrializacji przez Japon ię w y m a gała zapew nienia niezbędnych środków n a rozw ój. N astępow ało to drogą dynam icznego w zrostu nakładów in w esty cy jn y ch na bazie w e w n ę trz n e j a k u m u la c ji4. U dział inw estycji w dochodzie narodow ym (GDP), k tó ry w ro k u 1955 w ynosił 19,9% wzrósł do 33,7°/o w 1962 r. (a w ięc o 2 p u n k ty rocznie). W następnych latach udział inw estycji w z ra sta ł ale już znacznie w olniej i osiągnął w 1973 r. 36,6°/o5. Św iadczy to o tym , że ry n e k w e w n ętrzn y (zwłaszcza do ro k u 1962) stanow ił głów ne źródło pobudzające w zrost gospodarczy. H andel zagraniczny w ty m okresie za p ew niał dopływ niezbędnej technologii i dóbr inw estycyjnych. E fektem tak iej strateg ii h an d lu zagranicznego był u jem n y bilans handlow y do 1964 roku.
R yn ek zew n ętrzn y nie stanow ił dla Japon ii w ty m okresie głów nego czynnika pobudzającego w zrost, natom iast u łatw ia ł ten w zrost. P o tw ierdza to obliczony dla lat 1960— 1973 test Cavesa. Test ten pozw ala stw ierdzić czy proces rozw oju w yw oływ any jest głów nie czynnikam i zw iązanym i z ry n k ie m w ew nętrznym , czy też zew nętrznym . B azuje on na k o relacji m iędzy zm ianam i cen i w olum enu eksportu 8. U jem n y w skaźnik dla lat 1960— 1973 (— 0,237) świadczy, że dla procesu w zrostu w ażniejszą rolę odgryw ał w ty m okresie ry n ek w ew nętrzny. Oczywiście nie neguje to roli h an d lu zagranicznego w procesie rozw oju, k tó ry w pływ a na ten rozw ój poprzez korzyści skali, specjalizacji, im p o rt technologii i t p 7.
Jak k o lw ie k ry n e k zew nętrzny nie odgryw ał roli dla okresu 1955— 1973 głównego im pulsu pobudzającego w zrost Japonii, to jed n a k stano w ił w ażny czynnik stabilizujący wzrost. W okresie tym , w lata ch 1958, 1962, 1965 i 1971 w y stąp ił spadek tempa w zrostu G NP w porów naniu do in n y ch lat. Równocześnie znacznem u obniżeniu uległa dynam ika n a kładów inw estycyjnych. W ty ch w arun kach hand el zagraniczny staw ał się czynnikiem k reu ją cy m popyt i zw iększającym produkcję. W w ym ie n ion y ch latach bilans handlow y Japonii ulegał popraw ie w porów naniu 4 H. B. Chenery dokonując klasyfikacji strategii szybkiego wzrostu zaliczył Japonię do grupy krajów, które w latach 1950— 1970 realizow ały strategie małej zależności zewnętrznej. Popatrz jego: Growth and Structu ral Change. „Finance and D evelopm ent”. 1971, z. 3, s. 23.
6 Zob. tab. 9.
6 Zob. K r a u s e , S e k i g u c h i : op. cit., s. 400.
7 S. Tsuru ustosunkowując się do ujemnego testu Cavesa, jaki uzyskali L. K rause i S. Sekiguchi dla Japonii za okres 1961—1971 słusznie twierdzi, że w skaźnik ten nie zawsze odzwierciedla rolę rynku zewnętrznego. Wydaje się jednak, że wskaźnik ten inform uje tylko, z którego rynku (wewnętrznego czy zewnętrznego) w yw odzą się w iększe impulsy pobudzające proces rozwoju.
do roku poprzedniego odpow iednio o: 1270 m in doi, 853 m in doi, 1546 m in doi i 3870 m in d o i 8.
W ażnym czynnikiem przyspieszającym proces rozw oju Ja p o n ii b y ł im p ort now ych technologii, k tó re u zu p ełn iały w łasne prace n au k o w o- b a d a w c z e i pozw alały n a szybką lik w id ację lu k i technologicznej w po rów n an iu z czołów ką św iatow ą. W lata ch 1950— 1974 firm y japońskie, pod ścisłą k o n tro lą państw ow ą, zak u p iły i w dro żyły 18 834 licen cji i do k u m en tacji te c h n o lo g ic z n y c h 9.
R ealizacja przez h a n d e l zag raniczny stra te g ii gospodarczej w ym aga dostosow ania s tr u k tu ry ek sp o rtu i im p o rtu do s tr u k tu ry gospodarczej k ra ju . S tra te g ia in ten sy w n ej in d u stria liz a cji spow odow ała nie ty lk o isto tn y w zrost ud ziału przem y słu w dochodzie narodow ym , ale i znaczne przesunięcia w s tru k tu rz e branżow ej przem ysłu . W la ta c h 1950— 1973 nastąp ił isto tn y w zro st udziału w pro d u k cji globalnej — p rzem ysłu ele ktrom aszynow ego z 20,4% do 45,8% , h u tn ic tw a z 8,1% do 10,2% oraz w y raźn y spadek ud ziału przem y słu w łókienniczego z 20,8% do 8,7% , spożywczego z 11,3% do 6,2%, drzew nego z 8,4% do 2,0% i w y d o b y w czego z 5,0% do 0 ,6 % 10.
Z m iany w s tru k tu rz e p rzem y słu w y w a rły w p ły w na s tru k tu rę ek s p o rtu i im p o rtu . W la ta c h 1951— 73 w eksporcie w zrósł udział m aszyn, u rządzeń i środków tra n sp o rto w y c h o 41,4 p u n k ta, m ate ria łó w i p ro duktów chem icznych o 3,1 p u n k ta, zaś spadł udział g ru p y ob ejm u jącej pozostałe a rty k u ły przem ysłow e o 36,9 p u n k ta, surow ców o 5 p u nk tów . N atom iast w im porcie w ty m okresie w zrósł udział paliw m in e raln y c h i pochodnych o 13,9 p u n k ta, pozostałych a rty k u łó w p rzem ysłow ych o 14,7 pu n k ta; m aszyn i u rządzeń o 5,3 p u n k ta, zaś obniżył się udział su ro w ców o 28,2 p u n k ta i to w aró w rolno-spożyw czych o 8,9 p u k n ta (por. tąb . 2.).
In te resu jąc e zm iany w s tru k tu rz e ek sp o rtu Jap o n ii w b ad an y m o k re sie n astąp iły z p u n k tu w idzenia chłonności czynników w y tw ó rczy ch (por. tab. 3.). N astąp ił spadek u d ziału w yrobów pracochło nn y ch (o 21,5 punkta), zaś w zrost udziału n auk o ch ło nn y ch (o 6,7 punkta), k a p ita ło chłonnych (o 19,6 punkta).
W latach 1960— 1973 średnie roczne tem po w zrostu w artości ek sp o r tu w ynosiło 18,5% w olum enu ek sp o rtu 14,9% i cen w eksporcie 0,7% . Dla im p o rtu odpow iednie w skaźniki w ynosiły: 17,9%, 14,7% i 0 ,8 % n . D ane te w skazują, że d ecyd u jący w p ły w na ro zm iary
obro-8 Zob. tab. 9.
9 Japonija w sistiem ie m ir o w yc h choziajstwiennych sw ia zie j, M oskwa 1977, s. 21.
10 R azw ity je kapitalisticzeskije strany. M oskwa 1979, s. 47.
11 Obliczenia w łasne w oparciu o dane: Rocznik S ta ty s ty k i M ię dzyn arodow ej
Tab. 2. Struktura importu i eksportu Japonii w latach 1951—1983 w edług grup The structure of import and export in Japan betw een 1951— 1983 according to the
Grupy towarowe
Struktura importu
1951 1960 1970 1973 1974
Surowce (bez rolniczych) 60,2 49,2 35,4 32,0 23,1
P aliw a m ineralne i pochodne 7,8 16,5 20,7 21,7 39,3
M aszyny, urządz. i sprzęt transp. 2,8 9,0 11,3 8,2 6,9
M ateriały i prod. chemiczne 1,8 5,9 5,3 4,9 4,3
Pozostałe art. przemysłowe 2,8 7,2 13,7 17,5 13,3
Towary rolno-spożywcze 24,6 12,2 13,6 15,7 13,1
Źródło: Rocznik S ta ty s ty k i M iędzyn arodow ej 1984, Warszawa 1985, s. 300—303;
tów m iędzynarodow ych Ja p o n ii m iał w zrost w olum enu. U dział jego we wzroście ek sp o rtu w ynosił około 82% , a w im porcie 80% . N iew ielki w pływ m iał w zrost poziom u cen (4,5% w eksporcie i 4,0% w im porcie). Z m iana s tru k tu ry ekspo rtu i im p o rtu w k ie ru n k u zw iększenia udziału w yrobów rela ty w n ie droższych pow odow ała w zrost eksportu o ok. 13,5% i im p o rtu o ok. 16%.
C zynniki k sz ta łtu jąc e w zrost obrotów m iędzynarodow ych Jap o n ii w lata ch 1961— 1971 były m iędzy in n y m i przedm iotem badań L. K rausa i S. Sekiguchiego. W edług nich w zrost ek sp o rtu Jap o n ii w ty m okresie zdeterm ino w an y był: w 46,4% w zrostem św iatow ego dochodu i handlu; w 12,4% w zrostem k o n k uren cyjn o ści cen japo ńsk ich tow arów ; w 35,0% rozw ojem stru k tu ra ln y m Jap o n ii oraz w 6,2% liberalizacją polityki h an d lu zagranicznego. N atom iast w zrost im p o rtu Jap o n ii w ty m sam ym okresie w yw ołany został w 81,1% w zrostem dochodu Japon ii, w 9,0% w zrostem cen im p o rtu , w 7,2% s tru k tu ra ln y m i p rzesunięciam i w pro d ukcji oraz w 2,7% lib eralizacją im p o rtu japońskiego 12.
O ceniając rolę h a n d lu zagranicznego w procesie rozw oju Jap onii w latach 1955— 1973 n ależy podkreślić, iż przek ształcał się on z n a rz ę dzia głównie zaspokajającego p o trzeby rozw ojow e (im port dóbr in w esty cyjnych, licencji, surowców), w czynnik k re u ją c y popyt w ew nętrzny i w ym uszający w zrost i doskonalenie produk cji. W procesie ty m w yróż n iają się tak ie daty, jak 1962 — rok zw olnienia dynam iki w zrostu udzia łu inw estycji w dochodzie narodow ym ; 1965 — pierw szy ro k dodatnie go bilansu handlow ego; 1968 — rok, po k tó ry m w skaźnik testu Cavesa
towarowych (w °/o) groups of articles (in °/o)
Struktura eksportu 1980 1983 1951 1960 1970 1973 1974 1980 1983 17,7 14,4 6,9 3,8 1,8 1,9 2,1 1,2 0,9 50,1 46,6 0,1 0,4 0,3 0,3 0,5 0,4 0,3 6,0 7,5 7,9 23,0 40,5 49,3 45.4 58,6 57,9 4,2 19,7 2,7 4,2 ‘ 6,4 5,8 7,3 5,1 4,7 11,5 77,3 62,0 47,6 40,4 43,2 33,5 0,9 10,5 11,8 5,1 6,6 3,4 2,3 1,5 1,2 35,3
Japan 1984, op. cit., s. 42.
p rzy jm u je poziom dodatni. Od początku la t siedem dziesiątych h an d el zagraniczny poprzez znaczny dodatni bilans h an d lo w y (4,3 m ld w 1971 r. i 5,1 m ld w 1972 r.) w ym uszał w zro st p ro d u k cji w Japonii.
ZNACZENIE HANDLU ZAGRANICZNEGO DLA GOSPODARKI JAPONII PO 1973 ROKU
Pod koniec 1973 r. gospodarką św iatow ą w strz ą sn ą ł k ry zy s energe tyczny. C ena ropy, k tó ra jeszcze 1.10.1973 ro k u w ynosiła 3,011 doi. za bary łk ę, zaczęła gw ałto w n ie rosnąć od 16 p aźd ziern ika i 1.01.1974 ro ku u k ształto w ała się na poziom ie 11,651 doi za bary łk ę. Rów nocześnie n a stąpił w zrost cen n a surow ce n a tu ra ln e . S p raw iło to, że u k ształtow an a w lata ch 1954— 1973 s tru k tu ra gospodarcza Ja p o n ii nie w pełni odpo w iadała now ej sy tu acji w gospodarce św iatow ej. W iązało się to zwłaszcza z n ad m ie rn y m rozw ojem gałęzi o dużej m ateriałochłonności, n a d m ie r nie zanieczyszczanym środow iskiem n a tu ra ln y m , jed n o stro n n y m uzależ n ieniu od ro py naftow ej oraz pojaw ieniem się sprzeczności m iędzy u tw o rzoną s tru k tu rą w ytw órczą a zm ieniającym się c h a ra k te re m p opytu w ew nętrznego i zew nętrznego 18.
Po ro k u 1973 Ja p o n ia nie osiąga ju ż w skaźników w zrostu z la t 1954— 1973, niem niej jed n a k d y nam ika jej rozw oju je st n ad al wyższa niż w in n y ch wysoko ro zw in ięty ch k ra ja c h k ap italisty czn y ch . W latach 1973— 1979 śred nie roczne tem po w zro stu G D P Jap o n ii w ynosiło 3,5%, a w la ta c h 1979— 1984 4,2% . W ty c h sam ych okresach odpow iednie
Tab. 3. Struktura eksportu Japonii w latach 1955—1973 według grup wyrobów (w °/o) The structure of export in Japan b etw een 1955— 1973 according to the groups of
(in •/•) goods
Grupy w yrobów 1955 1965 1973
Wyroby nauko- i kwalifikacjochłonne 3,0 4,0 5,8
zaawansowane wyposażenie elektryczne 0,5 1,8 3,1
optyczne i precyzyjne instrum enty 1,0 1,1 1,3
specjalne m aszyny nieelektryczne 1,5 1,2 1,4
Wyroby nauko- kapitało- i kw alifikacjo
chłonne 5,5 9,0 9,4
w yroby chemiczne i z gumy syntetycz
nej 4,5 6,5 6,1
generatory w ielkiej mocy 0,5 0,8 2,9
wyposażenie fotograficzne 0,5 1,7 0,5
Wyroby kapitało- i kwalifikacjochłonne 18,5 20,6 28,8
wyroby przem ysłu mineralnego 1,5 0,5 0,3
stal i żelazo 11,5 12,4 11,0
m etale nieżelazne 3,0 1,1 0,6
traktory, konstrukcje i m aszyny rolnicze 0,5 0,5 1,8
sam ochody i części zamienne 0,5 3,2 10,7
papier, w yroby syntetyczne 1,5 3,0 3,4
Pozostałe wyroby kapitałochłonne 3,0 7,9 8,4
sztuczna przędza 1,0 1,2 0,3
elektryczne dobra konsumpcyjne — 4,5 6,0
pozostałe urządzenie nieelektryczne 2,0 2,2 2,1
Wyroby pracochłonne 65,0 52,8 43,5
wyroby w łókiennicze i odzieżowe 36,0 15,7 6,3
m ateriały budowlane 2,5 1,8 1,2
pozostałe wyroby m etalowe 2,0 2,7 2,7
narzędzia m etalowe i pozostałe urządze
nia elektryczne 4,0 5,1 7,0
motocykle, statki i inne 5,0 11,2 14,0
żywność, napoje i tytoń 7,0 4,0 2,2
pozostałe 8,5 12,2 10,1
Wyroby niesklasyfikowane 5,0 5,7 4,1
Razem 100,0 100,0 100,0
Źródło: I. K r a u s e , S. S e k i g u c h i : Japan and the World Economy..., s. 409.
w skaźniki w ynosiły dla S tanów Z jednoczonych 2,6% i 2,1% a dla RFN 2,3% i 0,9% 14.
W Jap o nii po roku 1973 n a stą p ił spadek udziału inw estycji w docho dzie narodow ym z 36,6% do niecałych 29% w 1983 roku. Inw estycje 14 Zob. Kapitalisticzeskaja ek onomik a w 1984 g. „Mirowaja Ekonomika i Mież- dunarodnyje Otnoszenija” 1985, z. 3, s. 63; Japan 1984, op. cit., s. 11.
zrńniej szyły sw oje znaczenie jako czynnik k re u ją c y w zrost pop ytu w ew nętrznego i m u siały zostać zastąpione przez inne narzędzia. W ażną rolę w tym zakresie o dgryw a polityka długu publicznego. Jap o n ia po roku 1973 w dużym stop n iu w y k o rzystała to narzędzie. N a początku tego o k re su skum ulow any dług w e w n ętrzn y w ynosił 55,4 m ld doi., tj. 11,3% GNP. W zrósł on w ro k u 1983 do 590,2 m ld doi, tj. do 51,0% GNP. W zględne w ew n ętrzn e zadłużenie Jap o n ii je st obecnie jed n y m z n ajw y ż szych w śród k rajó w wysoko rozw iniętych. W 1983 ro k u w ynosiło ono w S tan ach Z jednoczonych 42,6% GNP, R FN 20,4%, w e F ra n cji 14,3% 15. Proces dalszego zadłużenia w ew nętrznego Jap o n ii może więc n a tra fia ć na ograniczenia społeczno-gospodarcze.
Isto tn y m czynnikiem pobudzającym w zrost p o py tu i p ro d u k cji jest w zrost poziom u płac. W Jap o nii p rzeciętne płace rosną szybciej niż w innych k ra ja c h k a p italisty czn y ch i w 1983 rok u b y ły wyższe niż w e F ra n cji, W. B ry tan ii, zbliżone do poziom u RFN, ale niższe niż w S ta nach Zjednoczonych. D alszy ich d ynam iczny w zrost może obniżyć po ziom k o n k u rency jn o ści eksportow ej Japonii.
Dla gospodarki k ra ju k apitalistycznego ek sp an sja eksportow a stanow i w ażny czynnik p o b u dzający p ro d uk cję i p o py t w ew n ętrzn y , k tó ry z r e g u ły nie w y w o łu je ograniczeń w ew n ętrzny ch. Jap o n ia, k tó ra w roku 1974 m iała u je m n y b ilans h an d lo w y w w ysokości 6,6 m ld doi (co było sk utk iem w zro stu cen n a im po rtow ane surow ce), podjęła szereg posu nięć akty w izacji ek spo rtu . E fektem ty ch przedsięw zięć było osiągnięcie dodatniego bilansu, £ tó ry w ro k u 1983 w ynosił 31454 m in d o i 16.
Znaczenie h a n d lu zagranicznego dla procesu rozw oju gospodarczego Jap o n ii po ro k u 1973 w y raźn ie wzrosło. W skazuje n a to m iędzy innym i dodatn i te s t C avesa ( + 0,259) dla la t 1974— 1983, co św iadczy, że w zrost gospodarczy w ty m okresie był w w iększym stopniu w yw ołan y przez ry n e k z ew n ętrzn y niż w ew n ętrzny .
H andel zag ran iczn y w y w ierał tak że isto tn y w p ływ na stra te g ię roz w o ju Japo n ii. Z m ian a w a ru n k ó w otoczenia zew nętrznego w ym usiła na gospodarce Ja p o n ii podjęcie działań obniżających energo-i m ate ria ło chłonność. O efektyw ności ty ch posunięć może św iadczyć fakt, że zu życie ropy n afto w ej na jed n ostk ę realnego G N P obniżyło się z poziom u p rzyjęteg o za 100 w 1973 rok u do 58,3 w 1983. Z g ru p y 7 najw yżej u przem ysłow ionych k rajó w k ap italisty czn y ch lepsze e fe k ty uzyskała ty lk o F ra n cja 17.
Zm iana w a ru n k ó w zew n ętrzn y ch p rzyczyniła się do podjęcia re s tru k 15 Japan 1984, op. cit., s. 83.
16 Ibid., s. 47. W stępne w yniki wskazują, że balans ten w roku 1984 w yniósł 44,3 mld. doi. Por. Kapitalisticzeskaja ekonomik a w 1984 g., op. cit., s. 72.
tu ra liz a cji gospodarki w k ie ru n k u zw iększenia u działu dziedzin o w yso kim poziomie naukochłonności. K ie ru n k i planow anych zm ian zostały opublikow ane w p ro g ram ach K eid anren, K eizai D oyukai i R a d y ds. S tru k tu r y P r z e m y s łu 18. W la ta c h siedem dziesiątych gospodarka Jap on ii znacznie ograniczyła sw oje zdolności w ytw órcze w dziedzinach energo- i m ateriało ch ło n ny ch zw łaszcza ty ch , k tó ry c h eksp ort n a tra fia na znaczne trudności. W lata ch 1970— 1983 zm niejszono pro du kcję w yrobów te k sty ln y c h o około 50% , statk ó w o 40% , stali o 30% , alum inium o 70% , ciężkiej chem ii o 24— 3 6 % 19. Rów nocześnie dąży się do zw iększenia p ro d uk cji gałęzi b azu jący ch n a zaaw ansow anych technologiach. Ocenia się, że do ro k u 1990 p ro d u k cja w ielu now oczesnych dziedzin znacznie w zro śnie. N a p rzy k ład p ro d u k cja o p to elektro nik i w zrośnie z 159,8 m ld jenów w 1981 r. do 2123,9 m ld; robotów p rzem ysłow ych z 78 m ld jen ó w do 520— 570 m ld jenów , k o m p u teró w z 1361 m ld jenów do 4271 m ld je n ó w 20. P roces dostosow yw ania się Ja p o n ii do now ych w aru n k ó w z e w n ę trz n y ch w y w a rł w p ływ n a s tru k tu rę w ym iany. W lata ch 1974— 1983 w eks porcie w zrósł u dział m aszyn, u rząd zeń i środków tra n s p o rtu o 8,6 p u n k ta. W im porcie n ato m iast n a stą p ił w zro st udziału paliw a m ineralneg o i po chodnych o 24,9 p u n k ta oraz spadek udziału zw łaszcza surow ców o 17,6 p u n k ta (por. tab. 2).
Z m iany w s tru k tu rz e w y m ian y w edług w yrobów w lata ch 1973— 1983 (por. tab . 4) w skazują, że h an d el zag raniczny uw zględniał zm iany w realizow anej stra te g ii gospodarczej Japonii. W eksporcie zw iększa się udział now oczesnych arty k u łó w n aukochłonnych, zaś zm niejsza udział a rty k u łó w p raco- i kapitało ch ło n n ych . W ro k u 1963 stosunek udziału ek sp o rtu w yrobów n au k o ch ło n n ych Jap o n ii do u działu ek sp o rtu ty ch w yrobów k rajó w k ap italisty czn y ch w ynosił 0,56. W skaźnik ten w ynosił dla S tanów Zjednoczonych 1,29 dla RFN 1,21. N ato m iast w ro k u 1980 w ynosił on dla Jap o n ii 1,41, S tanó w Zjednoczonych 1,20, R F N 0,99 J a ponia stała się k ra je m e k sp o rtu ją c y m stosunkow o dużo w yrobów n au k o chłonnych i osiąga w te j g ru p ie w yrobów d od atni bilans, w ty m i ze S tan am i Zjednoczonym i (5,7 m ld doi w 1978 r., 4,3 m ld doi w 1979 r . ) 2t.
Szereg trw a ły c h dóbr k o n su m p cy jn y ch pro du k o w an y ch je st w Japo nii głów nie n a eksport. W 1983 ro k u n a ek sp o rt przeznaczono 84% w y pro
-18 Zob. D o b r o w i ń s k i j , U l j a n i c z e w : op. cit., s. 68. 19 Land of the Setting Sun. „The Econom ist” z 30.06.1984, s. 66.
20 Zob. „Problemy N auki i Techniki a Rozwój Gospodarczy” 1984 z. 1, s. 20
i z. 2, s. 41.
21 Zob. „Jours d’Europe”, October 1983.
22 J. O s i p o w : Japono-amierikanskoje sopierniczestw o na rynkach nau- kojem noj produkcyi. „Mirowaja Ekonomika i M ieżdunarodnyje O tnoszenija” 1984,
Tab. 4. Struktura towarowa Japonii w latach 1968— 1983 (w %>) The structure of goods in Japan between 1968— 1983 (in °/o)
W yszczególnienie 1968 1973 1975 1981 1982 1983
Żywność 3,33 2,28 1,4 1,14 1,01 0,95
Wyroby włókiennicze 15,24 8,88 6,7 4,72 4,49 4,50
Wyroby chemiczne 6,21 5,81 7,0 4,50 4,58 4,75
Metale 18,09 18,47 22,5 14,77 15,28 12,50
— w tym stal i wyr.
stalow e 13,20 14,36 18,3 10,96 11,27 8,74 Maszyny i urządzenia 43,60 55,14 53,8 65,88 65,20 67,76 — w tym: odbiorniki radiowe i TV 5,30 5,01 3,8 3,39 2,80 2,66 — pojazdy mechaniczne 5,40 9,78 11,1 17,44 17,69 17,78 — statki 8,36 10,34 10,8 4,78 4,95 4,08 — urządzenia optyczne 2,87 2,63 2,5 3,63 3,49 3,70 — m agnetowidy — — — 2,54 3,12 3,61
Dobra przem ysłowe
razem 93,93 94,07 96,61 96,61
Źródło: O bliczenia w łasne na podstaw ie Japan 1984, op. cit., s. 42.
d u k o w an y ch m agnetow idów i k am er 35 m m ; 82% zegarków , 77% k a l k u lato ró w , 71% piecyków m ikrofalow ych, 66% ap a ra tó w telefonicznych, 5 5% m otocykli, 53% telew izorów kolorow ych i sam ochodów oso bow ych 2S.
W la ta c h 1974— 1983 śred n ia roczna d y nam ika w zro stu w artości e k sp o rtu Ja p o n ii w ynosiła 14,7%, w olum enu ek sp o rtu 7,9% , cen ekspor to w y ch 5,0% . N atom iast dla im p o rtu w skaźniki te k ształto w ały się od pow iednio: 11,5%, 0,2% i 1 1 ,9 % 24. D ecydującym czynn ikiem w zrostu w arto ści e k sp o rtu był w zrost w olum enu (w 54%) i w zrost cen (w 38%), zaś w e w zroście w arto ści im p o rtu w zrost cen (w 103% — m iało bow iem m iejsce przesunięcie w s tru k tu rz e im p o rtu w k ie ru n k u zakupu tańszy ch dób r i usług). Jap o n ia stab ilizując w zasadzie w olum en im p o rtu dąży do w zro stu G N P i eksportu.
R yn ek z ew n ętrzn y w y w iera w pływ zarów no n a całą gospodarkę J a ponii, ja k i na poziom p ro d u k cji poszczególnych firm . D la w ielu z nich e k sp o rt stanow i w ażny ry n e k zbytu. W ro k u 1983 n ajw iększy ek sp o rt osiągnęła firm a T oyota M otor i w yniósł on 9517 m in doi (46% w artości
2S Japan 1984, op. cit., s. 22 i 35.
24 Obliczono na podstawie: Rocznik Statystyki M iędzynarodowej 1984, s. 300— 304; Japan 1984, s. 47.
sprzedaży ogółem). N a dalszych m iejscach znalazły się N issan M otor — 8042 m in doi. ek sp o rtu (55% sprzedaży) i H onda M otor — 5330 m in doi. (69% sprzedaży). Do w iększych firm japońskich, k tó re pow yżej połow y sw ojej sprzedaży n o tu ją na ry n k ach zew n ętrzny ch zalicza się: Sony, S harp, V ictor (JVC), M azda, Sanyo Electric, K o m a ts u 2S.
Z aprezen to w an a an aliza pozwala stw ierdzić, że lata 1973— 1984 sta now iły dla Jap o n ii okres, w którym h an d el zagraniczny z jed n ej stro n y w ym uszał na gospodarce dostosow yw anie się do zm ieniających się u w a ru n k o w ań zew nętrzn y ch , z drugiej zaś zapew niając w ysokie dodatnie saldo i ry n k i zb y tu dla firm przejął n a siebie fun kcję „lok o m oty w y ” w zrostu gospodarczego.
SPOSOBY REALIZACJI ZADAŃ STOJĄCYCH PRZED HANDLEM ZAGRANICZNYM JAPONII PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Dotychczasow e rozw ażania w skazują, że h and el zag raniczn y Jap o n ii zarów no u łatw ia ł realizację ogólnej stra te g ii rozw oju, ja k i w ym u szał zm iany w tej stra te g ii w k ieru n k u dostosow ania się gospodarki do a k tu a lny ch u w a ru n k o w a ń gospodarczych. In te resu jąc a w ty m u kładzie staje się analiza sposobów i m etod realizacji w p rak ty c e tak iej roli h a n d lu zagranicznego dla Japo n ii. Analiza ta w ym aga om ów ienia działań podej m ow anych zarów no na szczeblu państw a, ja k i p rzed siębio rstw w za kresie reg u lacji w y m ian y m iędzynarodow ej i dostosow yw aniu jej do potrzeb realizow anej globalnej strategii gospodarczej.
W spółdziałanie przedsiębiorstw z in sty tu cja m i państw ow ym i p rzy czyniło się do osiągnięcia przez przem ysł Jap o n ii najw yższego w św iecie poziom u konku ren cy jn ości. Szw ajcarska organizacja E uropejskie F orum ds. Z arządzania n a podstaw ie 284 k ry te rió w o bejm u jących 10 g ru p doko n u je oceny poziom u konkurencyjności przem ysłów poszczególnych k ra jów OECD. W o sta tn ic h latach pierw sze m iejsce z ajm u je Jap o n ia przed S zw ajcarią, S tan am i Zjednoczonym i i RFN 26.
J e d n ą z p rzyczyn sukcesów eksportow ych Japo nii u p a tru je się w ko rzy stn y m k ształto w an iu się relacji w ydajności p racy i płacy. Do połow y lat siedem dziesiątych płace w Jap o nii kształto w ały się n a poziom ie znacznie niższym niż w inn y ch wysoko ro zw in ięty ch k ra ja c h k a p ita li styczn ych (por. tab. 5). N a tle niskich płac w ydajność p racy była re la ty w n ie w ysoka. P rz y jm u ją c za 100 relację p rzeciętn ej płacy do w y d a j ności p racy w przem yśle przetw órczym Ja p o n ii w ro k u 1970 w skaźnik
25 Japan 1984, s. 44.
Tab. 5. Poziom pracy robotniczej i wydajność pracy mierzonej wartością dodaną w przem yśle przetwórczym w wybranych krajach w latach 1960—1983
(Japonia = 100)
The level of the w orkers’ w ages and work efficiency m easured by the added value in processing industry in selected countries between 1960—1983
Poziom płacy godzinowej Wydajność pracy
Lata Japo nia USA RFN W iel ka Bryta nia Japo nia USA RFN W iel ka Bry tania 1960 1970 1975 1978 1983 a) 100,0 100,0 100,0 100,0 100 923,2 389,0 177,8 122,4 152 260,9 195.6 155,2 124.7 103 286,3 139,7 93,6 69,2 82 100,0 100,0 100,0 100,0 100 154,6 138,5 114,9 122 110,1 105,0 89,6 92 69,7 61,6 52,9 53 Źródło: Economic S u rv ey of Japan 1977— 1978, Economic Planning Agency, Tokyo 1978, s. 172; White Paper on International Trade, Japan 1981, Tokyo 1981, s. 18;
Japan 1984, s. 70 i 74.
ten w ynosił w S tan ach Zjednoczonych 252, w W ielkiej B ry tan ii 200 i RFN 178.
O becnie poziom płacy w Jap o n ii zbliżony jest do poziomu in ny ch w ysoko rozw in ięty ch k rajó w k ap italisty cznych. N adal jed n a k stosunek płacy do w ydajności p racy w Jap o n ii k sz ta łtu je się korzystnie. W roku 1983 w skaźnik ten b y ł w yższy o 25°/o w S tan ach Zjednoczonych, o 11% w RFN i o 54% w W ielkiej B ry tan ii niż w Japo nii. Jak k o lw iek w y d a j ność p racy w całym p rzem yśle p rzetw ó rczym w Jap o n ii jest niższa niż w S tan ach Zjednoczonych, to Jap o n ia osiąga wyższą w ydajność w nie k tó ry c h gałęziach (hutnictw o żelaza i stali, przem ysł samochodowy), a w szeregu dalszych zbliżoną (urządzenia elektroniczne, precyzyjne, przem ysł c h e m icz n y )27. U łatw ia to eksp ansję eksportow ą w ielu gałęzi p rzem ysłu Japonii.
Sukcesy eksportow e Jap o n ii w znacznym sto pniu są w ynikiem dzia łań podejm ow anych przez rząd Japon ii, k tó re m ają na celu u łatw ianie ek sp o rtu i ochronę gospodarki przed n a d m iern ą k o n k u ren cją zew n ętrz ną. P ierw szy m z obszarów działań pań stw a jest k ształtow anie k o rzy stn e go dla ek sp o rtu k u rsu jena. U stalo ny w k w ietn iu 1949 roku k u rs w a lu tow y na poziom ie 360 jenów za dolar u trz y m ał się do roku 1971. W ty m
27 Japan 1984, s. 75.
czasie w zrost w ydajności pracy, unow ocześnienie oferty eksportow ej spowodowały, że k u rs jena stał się zaniżony, co stym ulow ało eksport. Obecnie pomimo giełdowego kształtow ania się kursów w alu t k rajó w k a p italisty czny ch jen nad al jest tani, co zwiększa ko n kuren cyjn ość p ro d u k cji japońskiej na ry n k u św iatow ym .
D rugim sposobem oddziaływ ania na eksport są p ra k ty k i podw ójnego system u cen. Jap o n ia dla zapew nienia sobie rynków zby tu w w ielu p rzy padkach u stala ceny eksportow e na poziomie niższym niż ceny w ew n ętrzne. W ro k u 1970 np. cena na odbiornik OTVC (19) w ynosiła na ry n k u w ew n ętrzn y m 150 tys. jenów , na eksport 68 tys. jenów , p rzy koszcie w łasnym 30 tys. jenów; cena w ew n ętrzn a na sam ochód m ało litrażow y w ynosiła 640 tys. jenów, zaś eksportow a 300— 400 ty s. jenów , przy koszcie w łasnym 200 tys. jenów 28.
K. O hkaw a i H. Rosovsky tw ierdzą naw et, że w zrost ek sp o rtu japo ń skiego d eterm in o w an y był przez tzw. „efekt cenow y” (price e ffe c t)29. E fekt ten zw iązany jest z pewnego rodzaju paradoksem , k tó ry polegał na tym , że w zrostow i cen krajow ych tow arzyszył jednocześnie spadek cen eksportow ych i im portow ych, k tó ry ch spadek był w dużym stopniu niezależny od gospodarki japońskiej (por. tab. 6). Taki stan rzeczy u p a tru ją oni w dualnej stru k tu rz e gopsodarki japońskiej. Ogólnie rzecz biorąc ceny dóbr produkow anych w sektorze now oczesnym w ykazy w ały ten d en cję spadkową, podczas gdy ceny dóbr p rodukow anych w sektorze tra d y c y jn y m w ykazy w ały tendencję rosnącą. Ceny k rajo w e (general ex p e n d itu res prices) określone były głównie przez dobra pochodzące z sek tora trad ycy jn eg o, toteż indeks ich w ykazyw ał sy stem aty czn y w zrost. N atom iast to w ary przeznaczone na eksport produkow ane b yły głów nie w sektorze now oczesnym osiągającym w ysoki poziom w ydajności pracy, co w pływ ało na spadek tych cen. To z kolei pozwalało na opanow yw anie ry n k u zagranicznego.
Po roku 1973 zarów no ceny krajow e, jak i eksportow e i im portow e w y k azu ją ten d en cję rosnącą, niem niej jed n ak dynam ika ich w zrostu jest zróżnicow ana. W roku 1983 w porów naniu do rok u 1973 nastąp ił w zrost indeksu cen im portow anych o ponad 200%, d etalicznych o 109%, h u rto w y ch o 80% i eksportow ych o około 63% (tab. 6). Z m iany te w y raźnie świadczą, że ceny w Japonii w y ko rzysty w ane są z jednej stron y do ograniczania im p o rtu a z drugiej do preferow an ia i popierania
eks-28 A. I. D i n k i e w i c z : Oczerki ekonomiki sowriemiennoj Japonii. Moskwa 1972, s. 73; Dalsze przykłady podwójnego system u cen w Japonii przytacza S. Tsuru. Ibid., s. 460—462.
29 K. O h k a w a , H. R o s o v s k y : Japanese Economic Growth. Trend Ac
portu. Oczywiście sam a k o n k u ren c ja cenow a nie jest w stanie zapew nić znacznych sukcesów eksp orto w y ch J a p o n ii30.
Trzecim k ieru n k iem oddziaływ ania p aństw a na handel zagraniczny jest prow adzenie re s try k c y jn e j polityki ochrony ry n k u w ew nętrznego. P olity ka ta pozw alała n a u trz y m an ie w zględnej rów now agi bilansu p łat niczego, stw arzała m ożliw ość zapoczątkow ania procesu niezależnej odbu dowy gospodarki, chroniąc nowo pow stałe przedsiębiorstw a przed tańszą i lepszą p ro d u k cją zagraniczną, w reszcie pozw alała na w ykorzy stan ie w łasnych re z e rw siły roboczej.
Tab. G. Indeksy wzrostu cen eksportowych, importowych i w ew nętrz nych Japonii w latach 1953— 1983
Indices of price growth for exported, imported and home articles in Japan 1953— 1983 Lata Ceny eksportowe Ceny importowe Ceny w ewnętrzne 1953 100,0 100,0 100,0 1955 86,3 93,6 105,1 1960 79,9 74,6 118,5 1965 57,9 61,0 149,1 1973 100 100 100 1983 163 308 209
Źródło: K. O h k a w a , H. R o s o v s ky : op. cit., s. 179, Japan 1984, op.
cit.} s. 78; Rocznik S ta ty s ty k i M iędzyn arodow ej 1984, s. 300—304.
Tab. 7. Porównanie w ysokości taryf celnych (Custom Duty Ratios) w wybranych krajach w latach 1975—1979
Comparison of the value of customs duty ratios in selected countries betw een 1975—1979 1975 1976 1977 1978 1979 Japonia 2,9 3,3 3,8 4,1 3,1 USA 3,4 3,6 3,4 4,1 3,9 RFN 4,7 3,9 3,8 4,1 4,0 Francja 2,8 2,3 2,3 2,7 2,3
Źródło: Japan As an Export Market, Jetro M arketing Series 4, 1983, s. 8.
30 J. Bossak stwierdza, że ,,(...) siła konkurencyjności japońskiego eksportu w y nika z jego jakościow ego ulepszenia, a dopiero na drugim m iejscu z konkurencji cenow ej”. Patrz jego Export, Expansion and Sta te Economic Policy of Japan
1955—1971, Osaka 1974, s. 23.
Japo ń sk i system k o n tro li im portu do początku la t siedem dziesiątych składał się z 3 system ów ;
1. Import Quota (IQ) — k tó ry obejm ow ał to w a ry ko n tyngentow ane. L istę tow arów ustalał m in iste r han d lu zagranicznego i przem ysłu (MITI). W ram ach tego sy stem u im p o rter m usiał każdorazow o uzyskać zezw ole nie M ITI (tzw. im port q u o ta certificate), k tó re n astępnie p rzedstaw iał bankow i dew izow em u w raz z w nioskiem o udzielenie licencji im portow ej.
2. Automatic Approvel System (AAS) — m iał od 1960 roku zastoso w anie w p rzy p ad k u im p o rtu tow arów objętych liberalizacją (tj. takich, na k tó re zniesione zostały ilościowe ograniczenia przyw ozu). Od system u IQ, AAS odróżniał się tym , że licencje im portow e na zakup tow arów w y daw ane były autom aty czn ie przez bank dewizowy, bez zgody MITI.
3. Automatic Import Quota (AIQ) — od X 1959 m iał zastosow anie także do tow arów nie podlegających ograniczeniom ilościow ym przyw ozu. Z jednej stro n y podobny on był do AAS — poniew aż k w oty im portow e przyznaw ane były bez ograniczeń. Z drugiej do IQ — poniew aż im o rter m usiał form alnie zabiegać o zezw olenie MITI, k tó re w ydaw ane było w ty m przyp ad k u autom aty czn ie 31.
W m iarę upły w u czasu i um acniania się pozycji gospodarczej Japo nii pełna kontrola im portu spotykała się ze w zrastającą k ry ty k ą jej p a rtn e rów handlow ych. P arad o k sem jest fakt, że najo strzej reagow ały USA, pod k ieru n k iem k tó ry c h ustanow iono system k on tro li im po rtu ja pońskiego.
Zgodnie z u stalen iem „R undy K en n ed y ’ego” Jap on ia obniżyła z dniem 1 VII 1968 staw ki celne na 1917 pozycji tow arow ych o 40°/o, kolejne transze o 20% globalnej obniżki przeprow adzone zostały w lata ch 1970— 1971 32.
W 1972 roku zm ieniono system kontro li im p ortu (Im port T rade Con tro l O rdinance), likw id u jąc system AAS i AIQ w prow adzając następu jące system y:
1. IQ — na dotychczasow ych w arunkach.
2. Import Declaration System (IDS) — k tó ry nie w ym agał licencji im portow ej — ty lk o d ek laracji (spełnienie określonych w arunków ).
3. Free Import System (FIS) — bez licencji i d ek laracji — tylko odpow iednie o p łaty celne s\
Dalsze „o tw arcie” Jap o n ii nastąpiło w w yn iku „R u nd y T okijskiej”. Je j rez u lta te m było obniżenie staw ek celnych o 15,6% na 1653 pozycji
31 Patrz W. S. H u n s b e r g e r : Japan and. the United S tates in World Trade. N ew York 1964, s. 131—134.
32 Por. J. P i e w z n i e r : Gosudarstwo w ekonomike Japonji. Moskwa 1973, s. 193— 196.
tow arow ych, tj. ok. 60% tow arów objęty ch ta ry fą celną. X II 1982 pod naciskiem ek spo rteró w z USA i EWG Jap o n ia obniżyła ta ry fy celne na dalsze 99 tow arów *4.
W m inionym dw udziestoleciu (od 1964) Jap o nia obniżyła przeciętne staw ki celne z 7,7 do 2,5%. Jeszcze w iększy spadek nastąp ił w grupie tow arów ob jęty ch system em ta ry f celnych, z 20,0 do 4 ,3 % 8S.
Obecnie staw ki (tary fy ) celne w Jap o n ii są niższe niż w w ielu inn ych k rajach . W 1980 roku 80% tow arów im p o rto w an ych przez Jap on ię było obciążone staw ką celną poniżej 5% , podczas gdy w USA 73%, a w E u ropie Z achodniej tylk o 55% (por. tab. 7 ) 38.
W ażnym sposobem oddziaływ ania p ań stw a na han del zagraniczny jest regulow anie m iędzynarodow ych stosunków ekonom icznych. Rząd obserw u jąc działalność sek to ra p ry w atn eg o w u k ład ach m iędzynarodo w ych, w p ływ a na zak res i s tru k tu rę w y m ian y z zagranicą. Szacuje się, że udział „regulow anego” h an d lu Ja p o n ii w ynosił 65,1% w 1974 roku i 59,4% w 1980, zaś udział ten dla w szystkich k rajó w OECD w ynosił odpow iednio 36,3% i 44,3% 37. Z reg u lacją w y m ian y m iędzynarodow ej w iąże się problem tzw . „d o brow olnych” ograniczeń w eksporcie szeregu tow arów japońskich. Szczególnie rozbudow any jest on w eksporcie J a ponii do S tanów Z jednoczonych. Po raz pierw szy S ta n y Zjednoczone „zm usiły” Jap o nię do ograniczenia ek sp o rtu tk an in baw ełnian ych w ro ku 1956. Od roku 1963 ograniczenia eksportow e rozszerzono na tk a n in y w ełniane. W lata ch sześćdziesiątych S ta n y Zjednoczone rozszerzyły re gulację im p o rtu japońskiego na stal, w yroby odzieżowe, a w lata ch sie dem dziesiątych na sam ochody m ałolitrażow e, n iek tó re ty p y radioodbior ników , telew izorów , sprzęt gospodarstw a domowego, sprzęt sportow y itp *8.
Rząd Jap o n ii w celu ograniczenia n eg a ty w n y ch skutków zw iązanych z „d obrow olnym ” zm niejszeniem ek sp o rtu szeregu w yrobów do Stanów Z jednoczonych i szeregu k rajó w EWG p o d ejm u je działania zm ierzające do re s tru k tu ra liz a c ji gospodarki w k ieru n k u rozw oju now oczesnych dziedzin naukochłonnych, na k tó re nie n ak ład an e są ograniczenia w w y m ianie m iędzynarodow ej.
D alszym narzędziem prom ow ania ek sp o rtu przez państw o je st jego kred y to w an ie. E ksporterzy, zw łaszcza dóbr przem ysłow ych są obligow ani do sprzedaży k red y to w ej. E ksport na ty c h w a ru n k a ch uzależniony jest
*4 Japan As an Export Market. Jetro, Tokyo 1983, s. 7—8. 35 Ibidem.
86 Ibidem.
37 „Journal of Common Market S tu d ies”, 1981, vol. XX, nr 1, s. 29.
*8 Zob. Japonija w sistiemie m irow yc h choziajstwiennycjx swiaziej. Moskwa 1977, s. 126— 130.
od kred y tow ej pom ocy państw a. W Jap on ii w 1971 roku 49°/o ek sp o rto w an y ch tow arów ob jęty ch zostało kred y tem eksportow ym u d zielonym przez państw ow e b an k i i in sty tu cje ubezpieczeniowe. W in nych k ra ja c h poza F ra n cją (40%) i W lk. B rytan ią (38%) pomoc k red y to w a p ań stw a była znacznie niższa i kształtow ała się na poziomie około 10% w arto ści eksportu. W roku 1978 pomoc k redytow a państw a w ram ach ek sp o rtu Jap o n ii nad al k ształto w ała się na dość w ysokim poziomie (3 5 % )39. S p rze daż tow arów japoń sk ich na dogodnych w aru n k ach k red y to w y ch (co jest m ożliw e w w y n ik u pom ocy kredytow ej państw a) przyczynia się do zw ięk szenia ek sp ortu Japonii.
Do in stru m en tó w oddziaływ ania państw a na w zrost ek sp o rtu Jap o n ii należy zaliczyć także;
1) ulgowe k re d y ty przydzielone na rozwój pro du kcji eksportow ej, np. w okresie p ro sp e rity eksportow ej przem ysł stoczniow y o trzy m y w ał k re d y ty oprocentow ane o 1— 2 p u n k ty m niej niż przeciętnie,
2) tw orzenie rezerw ow ych funduszy z zysku dla rozszerzenia zagra nicznych ryn k ó w zb y tu (w wysokości 0,5— 2,3% kapitału), któ re nie b yły przez 5 lat opodatkow ane.
3) system ulgow ych odpisów am o rty zacyjn ych dla firm e k sp o rtu ją cych swoje w y ro b y 40.
Sposoby oddziaływ ania państw a na k ształtow anie w ym iany m iędzy narodow ej Jap o n ii ulegały istotnym zmianom . Początkow o p refero w ano tak ie in stru m e n ty , ja k niski k u rs jena, niskie ceny eksportow e, ad m in i s tra c y jn e sposoby ochrony produkcji k rajo w ej. W m iarę rozw oju gospo darczego głów ny ak cen t położono na rozwój now oczesnych dziedzin ba zujących na udoskonalonych technologiach japońskich zap ew niający ch w ysoki poziom konkurencyjności eksportow ej w y tw arzan y ch w yrobów .
W zw iększaniu eksp o rtu zainteresow any je st nie tylko R ząd Japon ii, ale i poszczególne firm y, gdyż dla w ielu z nich ry n e k z e w n ętrzn y sta now i m iejsce lok aty około 50% w artości produkcji. P rzed sięb iorstw a ja pońskie w celu zdobycia zagranicznych ry nk ów zb y tu po d ejm u ją szereg spójnych i w zajem nie uzupełniających się posunięć. P u n k te m w yjścia ty c h działań jest w stępn a pen etracja ściśle o kreślonych segm entów r y n ku. Po w szechstronnym rozpoznaniu Japończycy poprzez n isk ą cenę i w ysoką jakość dążą do opanowania danego segm entu. N astęp nie p rzy stę p u ją do um ocnienia swojej pozycji i obecności na ry n k u oraz w poje nia poczucia w artości p ro d u k tu poprzez w prow adzenie coraz to now ych innow acji w yrobów . Dla zapew nienia sobie w ysokiej zdolności k o n k u ren cyjności dążą do oszczędności we w szystkich obszarach pow staw ania
39 Ibidem.
kosztów. O panow aw szy d an y segm ent przechodzą do działań zw iązanych z n astęp n y m segm entem . W procesie zdobyw ania ry nk ó w zbytu w y k azu ją orien tację n a ry n e k glo b alny tj. tra k tu ją cały św iat jako p o ten cjaln y ry n e k zb y tu 41.
P o jaw iające się tru d n o śc i w w y m ian ie m iędzynarodow ej, a zwłaszcza re stry k c y jn e k w o ty eksportow e n ak ład an e na Japonię, zm usiły jej p rze d siębiorstw a do podjęcia szeregu now ych działań m ających na celu om i janie ty c h trudności. Je d n y m z tak ic h sposobów je st tw orzenie filii w k ra ja c h w p ro w ad zający ch kw otow e ograniczenia dla określonych p ro duk tó w japońskich. P ozw ala to na u trz y m an ie dany ch ry n k ó w zb y tu przy jednoczesnym im porcie szeregu d etali i u trz y m an iu więzi techno lo gicznych z firm am i m acierzystym i w Japo nii. P rz y k ła d e m może być sy tu ac ja, jak a pow stała po podpisaniu w roku 1977 trzy letn ieg o porozum ie nia m iędzy S tan am i Zjednoczonym i a Ja p o n ią w spraw ie ograniczenia ek sp o rtu telew izorów kolorow ych. F irm y japońskie szybko u tw o rzy ły filie i rozw inęły p ro d u k cję i sprzedaż swoich telew izorów na ry n k u am e ry k ań sk im poza kw otam i oficjalnego ek sp o rtu ujętego w ty m po rozum ieniu 42.
D rugim sposobem om ijania re s try k c ji eksportow ych jest w spółpraca z firm am i k rajó w stosu jący ch ograniczenia. Ten sposób działania jest k o rzy stn y z uw agi na lansow ane w k ra ja c h w ysoko rozw in iętych hasło: k u p u j to, co zostało w y tw o rzo n e w k ra ju o ile nie pochodzi z filii k o r p o racji zagranicznych. W spółpraca z firm am i, k tó re pow inny być odle głym i k on k u ren tam i, pozw ala na zdobyw anie ry n k ó w trzecich i częścio w e ko rzy stan ie z ry n k u k ra ju , z którego firm ą się w spółpracuje. W spół praca g w a ra n tu je bow iem ek sp o rt szeregu części, z k tó ry ch w y tw a rz a n y je s t p ro d u k t fin a ln y na bazie przek azan ych technologii japońskich, a ponadto pozwala osiągać w szystkie kcrzyści stw arzan e przez państw o dla firm k r a jo w y c h 4S. P rz y k ła d e m takiego działania jest podpisanie po rozum ienia m iędzy JV C a fran cu sk ą firm ą T hom pso n-B rand t w zakresie
p ro d u k cji i sprzedaży m agnetow idów w e F ran cji, zapew niając stronie fran cu sk iej docelow y udział części składow ych do 75% w artości w y robu gotow ego 4\
41 Taktyka zdobywania w ąskiego segm entu rynku, jego um acnianie oraz roz szerzenie sw oich w pływ ów na now e segm enty nosi nazw ę taktyki lasera. Por. „European Trends” 1982, nr 70 i 71.
42 A. C h ł y s t o w : SSza — Japonija — Za.padna.3a J ew ropa na n ow ych fron tach elektr onnoj w ojny. „Mirowaja Ekonomika i M ieżdunarodnyje O tnoszenija”
1985, nr 4, s. 124.
43 Zob. W. O. K i s t a n o w : Ekonomiczeskoje proniknowienije Japonii w Łatinskuju Am ieriku. M oskwa 1982, s. 98—99.
Procesy pogłębiającego się zadłużenia szeregu k rajó w przy czyn iły się do pow stania now ych form w y m ian y m iędzynarodow ej. T akie form y w y m iany jak b a rte r (tow ar za tow ar); b u y -b ack (im port in w e sty c y jn y spła cany pro d u k tam i w y tw arzan y m i z w yb udow anych zakładów ); off-set (zw rot przez ek sp o rtera części k o n tra k tu w postaci in w esty cji bezpośred niej w k ra ju im portera); co u n ter-p u rch ase (wymóg zakupu określonych tow arów w k raju , do którego dostarczone są w y rob y eksportow e); sw itch -trad in g (w ielostronne um ow y z udziałem kilku krajów ) obejm u ją około 30% w ym ian y m ię d z y n a ro d o w e j45.
W s tru k tu rz e organizacyjnej gospodarki japońskiej isto tn ą rolę od g ry w a ją ugrupow ania ty p u konglom eratow ego — tzw . k eiretsu . W iodącą rolę w k eiretsu spełniają banki i o rganizacja handlow a sogo s h o s h a 46.
P rzedsiębiorstw a h a n d lu zagranicznego w Jap o n ii odznaczają się spe cyficznym i cecham i n iesp o ty k any m i gdzie indziej. Są to przedsiębiorstw a, k tó re specjalizują się nie ty lk o w w ym ianie z zagranicą (eksport/im port), ale działają rów nież na ry n k u k rajo w ym . M ają więc one c h a ra k te r p rzedsiębiorstw u n iw ersaln y ch zajm u jący ch się nie tylko działalnością
stricte handlow ą, ale rów nież (dotyczy to najw iększych) inw estycy jną,
k red ytow ą i usługow ą. W przeciw ieństw ie do w ysoko specjalistycznych przedsiębiorstw tego ty p u na Zachodzie, japońskie o feru ją p ełny aso rty m en t tow arów produkow anych w dany m k eiretsu , czyli prak ty czn ie praw ie w szystko to co p ro d u k u je się w Japonii.
W ielu autorów podkreśla, że ta specyficzna organizacja h an d lu za granicznego m iała istotne znaczenie w japońskiej ekspansji e k s p o rto w e j47. P rzedsiębiorstw a handlow e (tradin g com panies) zw iększają w o sta t n ich latach swój udział w han d lu zagranicznym W roku 1980 przypadało na nie 62,8% japońskiego ek sp o rtu i 64,6% im po rtu. 37,2% eksportu i 35,4% im p o rtu było udziałem korp o racji przem ysłow ych.48
Obecnie (1983) działa w Japo n ii 8500 p rzedsiębiorstw handlow ych, w k tó ry ch przew ażają o peracje eksportow o-im portow e. 9 najw iększych tw o rzy tzw . grupę p rzedsiębiorstw „u n iw ersaln y ch ” (G eneral T rading
45 Better Ball B e am in gs than Bad Debt. „The Econom ist” 1984, nr 1215. 46 Keiretsu (kei — grupa; retsu — w porządku hierarchicznym) — organizacje typu konglom eratowego pow stałe po II w ojnie św iatow ej na bazie dawnych za- ibatsu. Dominującą rolę odgrywają: Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo, Fuji, Sanwa i D ai-Ichi Kangyo. Por. S. P. Sethi: Japanese Business and Social Conflict. A Com
parative Analysis of Response Patterns w ith Am erican Business, Combridge, Mass.
1975, s. 166—196.
47 Por. m. in. S e t h i , op. cit., s. 166; P i e w z n i e r : Gosudarstwo..., s. 180— 181 oraz M. D o b r o c z y ń s k i : Ś w ia to w a ekspansja gospodarki japońskiej. W arsza wa 1975, s. 75.
48 The Role of Trading Companies in International Commerce. Jetro Marke ting Series 2, Tokyo 1983, s. 6.
Com panies) zw anych po jap o ń sk u sogo-shosha. P rzy p ad a na nie 40,1% ek sp o rtu z ogólnego u działu p rzedsiębiorstw h andlow ych — 62,8%. Stanow i to 63,9% o p eracji w szystkich przedsiębiorstw . Im p ort 47,4% z udziału 64,6%, co stanow i 73,4% (por. tab. 8.). Św iadczy to o w zględnie w ysokim stopniu ko n cen tracji. Sogo-shosha k o n tro lu ją bow iem 2/3 eks-Tab. 8. Obroty organizacji handlow ych typu sogo shosha w latach 1972 i 1982 Turnover of trade organizations of the sogo shosha type betw een 1972—1982
(Tryl. Y) Nazwa przedsiębiorstwa Wartość obrotów (annual turnover) 1982 1972 Przynależność do keiretsu
M itsubishi Corp. 14,7 5,1 Mitsubishi
Motsui Co. 13,2 5,0 Mitsui
C. Itoh Corp. 12,3 3,2 DKB (Dai-Ichi
M arubeni 11,5 3,4
Kangyo Bank) Fuji
Sumitomo Shoji 11,0 2,5 Sumitomo
N issho-Iwai 7,4 2,4 DKB i Sanwa Tomen 3,7 1,5 DKB i Mitsui Kanem atsu-Gosho 3,3 1,2 DKB Nichim er 2,9 1,2 Sanwa Ogólna wartość obrotów (9-tki) 80,0 27,0 % GNP 32,0 28,0
®/o eksportu japońskiego 41,0 51,1
% importu japońskiego 48,0 63,0
% udziału na rynku
krajowym 21,0 20,0
Źródło: The Role of Trading Companies, op. cit., s. 8, i obliczenia własne.
p o rtu i 3/4 im po rtu , niem niej m ałe p rzedsiębiorstw a handlow e odgry w a ją znaczną rolę zwłaszcza w eksporcie i im porcie żywności (1000 przedsiębiorstw ), w yrobów te k sty ln y c h (900), w yro by z drzew a (500), w y ro b y przem ysłu m aszynow ego (1000).4®
M ałe przed sięb io rstw a re a liz u ją m ałe zam ów ienia, k tó re dla sogo shosha są nieopłacalne. P o n ad to p o d ejm u ją się realizacji specjalistycz n y c h zam ów ień i to zarów no z dziedziny p rzem ysłu precyzyjnego i m a szynowego, ja k i tekstylno-odzieżow ego (krótkie serie, moda).
Tab. 9. Wybrane wskaźniki wzrostu gospodarczego Selected indexes of economic growth
Lata Stopa wzrostu G N P/ GDP 1 Udział inw e stycji w GNP/ GDP 2 D yna mika nakła dów in w esty cyjnych Dyna mika wartości eksportu Dyna mika w olu menu eks portu 1954 5,0 21,6 0,0 27,8 55 10,1 19,9 5,5 23,4 56 9,7 23,5 22,1 24,4 57 9,6 26,1 18,5 14,3 58 4,7 25,9 3,5 0,7 59 9,7 26,9 22,2 20,1 1960 15,8 30,3 28,5 17,3 61 17,7 32,7 27,8 4,5 0 62 5,7 33,7 11,3 16,0 21 63 9,7 31,9 10,4 10,9 18 64 14,6 32,4 16,7 22,4 20 1965 4,3 30,0 3,2 22,6 29 66 9,8 31,1 13,4 15,6 13 67 12,9 32,9 8,2 6,8 6 68 13,4 33,9 20,0 24,2 24 69 10,8 35,7 18,9 23,3 17 1970 10,9 35,4 16,9 20,8 15 71 4,6 34,1 4,3 24,3 21 72 8,8 34,0 10,4 19,0 7 73 8,8 36,6 13,7 29,1 6 74 — 1,0 34,7 —9,1 50,8 18 1975 2,3 32,2 —1Д 0,6 0 76 5,3 30,8 3,0 20,4 22 77 5,3 29,9 4,8 19,7 9 78 5,0 31,0 9,4 21,2 1 79 5,1 32,0 6,3 5,6 —3 1980 4,9 31,5 1Д 26,0 19 81 4,2 31,1 4,0 17,1 11 82 3,0 29,9 1,8 —8,6 —4 83 3,0 28,5 —0,5 5,6 10 1984 5,9 28,0 —0,2 15,7 15
Objaśnienie: 1) Dla lat 1954— 1965 GNP w c. 1960; lata 1966— 1970 GNP w c. 2) Dla lat 1954—1970 udział inw estycji brutto (gross dom estic fixed capital fo Źródło: Oprać, na podstaw ie K. O h k a w a , H. R o s o v s k y : Japanes Econo
Japonii w latach 1954— 1984
in Japan betw een 1954—1984 (®/o, doi. USA)
Dynamika wartości importu Terms of Trade rok poprz. = 100 Dyna mika w olu menu importu Bilans HZ mld. doi. Udział w GNP Eksport Import (°/o) —0,5 —770 3,0 —460 11,7 11,0 30,1 —729 32,6 —1426 —29,2 —156 18,7 — 143 24,8 —436 11,1 11,0 29,4 97 35 —1574 —3,0 101 0 —721 19,5 96 15 —1284 17,8 100 16 —1264 2,9 94 0 + 282 11,2 10,0 16,6 100 17 + 253 22,5 103 23 —1221 11,4 102 11 —15 15,7 105 17 + 966 25,7 99 19 + 437 11,9 10,6 4,4 98 0 +4306 11,6 11,0 19,1 108 12 +5120 11,5 10,8 63,2 96 32 — 1384 11,4 10,9 62,1 75 —6 —6574 15,1 15,6 —6,8 94 —12 —2037 13,9 14,0 11,9 96 8 +2426 14,5 13,8 9,3 102 3 +9816 13,9 12,3 12,1 115 7 + 18794 11,7 9,9 39,5 85 11 —7640 27,0 80 —6 — 10721 15,2 16,1 1,9 104 —2 +8740 - 7 , 9 103 0 +6900 14,9 14,1 —4,2 102 1 +20534 11,5 6 1970 r.; dla lat 1971— 1984 GDP w c. 1975 r.
rmation) w GNP w c. bieżących; lata 1971—1984 udział inw estycji w GDP
