Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki : wnioski dla Polski

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 707. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Michał Gabriel Woźniak Katedra Ekonomii Stosowanej. Łukasz Jabłoński Katedra Ekonomii Stosowanej. Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki. Wnioski dla Polski 1. Kapitał ludzki jako czynnik wzrostu gospodarczego Założenia ekonomii neoklasycznej sprowadzały fenomen wzrostu produkcji per capita do funkcji akumulacji kapitału fizycznego K. W rezultacie, w teorii neoklasycznej proces wzrostu napędzany był tempem zmian czynnika resztowego TFP (total factor productivity), abstrakcyjnie uwzględniającego każdą zmienną związaną z szeroko rozumianą technologią, tj. know-how, wiedzą, kwalifikacjami pracowniczymi (model Solowa). Podstawowe założenia teorii neoklasycznej uniemożliwiały jednak analizowanie współzależności między determinantami wzrostu implikowanymi bezpośrednio do modelu, tj. kapitałem fizycznym (K) i pracą (L), a tymi ujmowanymi w ramach TFP . Ponadto, współwystępowanie tylko dwóch czynników produkcji stanowiło barierę dla wyjaśniania różnic w produktywności pracowników różnych krajów, która zależy nie tylko od wyposażenia pracownika w kapitał fizyczny, czyli technicznego uzbrojenia pracy. Nowa teoria wzrostu dowodzi, że nie mniej ważne jest wyposażenie go w wiedzę, kwalifikacje R.M. Solow, Technical Change and the Aggregate Production Function, „Review of Eco�� nomic�� and Statistics” 1957, t. 39, September. . M. Rogers, A Survey of Economic Growth, „The Economic Record” 2003, vol. 79, nr 244, March, s. 112–135. .

(2) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 26. i umiejętności. Ten komplementarny czynnik decydujący o poziomie produktywności kapitału fizycznego był jednak pomijany w dwuczynnikowej funkcji produkcji opartej na założeniach ekonomii neoklasycznej. Dopiero uwzględnienie ograniczonej substytucji między zasobami pracy i kapitału fizycznego umożliwiło wyodrębnienie reszty Solowa, determinowanej w długim okresie zmianami technologii. Stąd wyłoniło się pytanie o zmierzenie wkładu wiedzy do stopy wzrostu gospodarczego i wyodrębnienie głównej siły napędowej technologii w modelach neoklasycznych. W poszukiwaniach odpowiedzi na te pytania szczególną wagę przykładano do kapitału ludzkiego H, wchodzącego albo bezpośrednio do funkcji produkcji, obok kapitału rzeczowego K i pracy fizycznej L, albo pozostającego w silnych zależnościach korelacyjnych z ogólnospołeczną technologią i wiedzą oraz kapitałem fizycznym. Tabela 1. Rola kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie i gospodarce poziom mikro. Rola kapitału ludzkiego. 1) Kształcenie na poziomie szkolnym determinuje poziom uzyskiwanych dochodów oraz status obywateli na rynku pracy – każdy dodatkowy rok kształcenia zwiększa poziom wynagrodzeń w krajach UE o ok. 6,5%. 2) Szkolenia zawodowe pozytywnie wpływają na poziom wynagrodzeń – każdy dodatkowy rok szkoleń zawodowych zwiększa poziom wynagrodzeń o ok. 5%. 3) Wiedza uosobiona w pracownikach zwiększa produktywność przedsiębiorstw, gdyż stanowi źródło dla innowacji oraz konkurencyjności firm w długim okresie. 4) Kwalifikacje pracownicze istotnie wpływają na poziom wynagrodzeń szczególnie w warunkach wysokiego tempa postępu technicznego. 5) Wykwalifikowany pracownik stanowi częściowy substytut dla zasobów materialnych firmy.. poziom makro. 1) Kapitał ludzki pozytywnie wpływa na tempo wzrostu gospodarczego. 2) Kapitał ludzki pozytywnie wpływa na wzrost produktywności – każdy dodatkowy rok kształcenia zwiększa produktywność o ok. 5%. 3) Kapitał ludzki przyspiesza tempo zmian i dyfuzji technologii. 4) Kapitał ludzki może być częściowym substytutem kapitału rzeczowego. 5) Polityka wspierająca akumulację kapitału ludzkiego sprzyja spójności społecznej. 6) Akumulacja kapitału ludzkiego ogranicza nierówności dochodowe.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. de la Fuente, A. Ciccione, Human Capital in a Glo bal and Knowledge-Based Economy, Final Report, Instituto de Analisis Economico (CSIC), Universitat Pompeu Fabra, May 2002, s. 4–10.. Różnorodna optyka analizy sprzężeń między kapitałem ludzkim a wzrostem gospodarczym w skali makro oraz kapitałem ludzkim a wartością rynkową.

(3) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 27. i konkurencyjnością firm w skali mikroekonomicznej skutkuje odmiennym jego definiowaniem (tabela 1). Przegląd najbardziej reprezentatywnych definicji kapitału ludzkiego pozwala rozpatrywać go w wąskim i szerokim ujęciu. W wąskim ujęciu kapitał ludzki wiąże się z wiedzą, poziomem wykształcenia oraz indywidualnymi kompetencjami obywateli w osiąganiu założonych zadań i celów społecznych. Szerokie ujęcie kapitału ludzkiego pozwala analizować zasoby wiedzy, umiejętności, poziom zdrowia i energii witalnej zawarte w poszczególnych osobach, społeczeństwie lub narodzie jako całości. Współcześnie w ramach tej kategorii ekonomicznej uwzględnia się także sferę B+R. Definiowanie kapitału ludzkiego na potrzeby rozważań teoretycznych i empirycznych wymaga stałego rozszerzania jego znaczenia. Choć kapitał ludzki tym różni się od abstrakcyjnej wiedzy, że jest wyłączalny, tzn. istnieje możliwość niedopuszczenia innych do korzystania z niego, to jednak często odnosi się wrażenie, iż pojęcia te się pokrywają. Wynika to z faktu, że kapitał ludzki jest wieloaspektowym przejawem inwestowania w ludzi, a przez to może być rozpatrywany w ramach kilku komponentów, tj.: – umiejętności ogólnych, przejawiających się znajomością pisania i czytania, czyli odzwierciedlających zdolność przetwarzania informacji i wykorzystywania ich do rozwiązywania problemów oraz nauki, – umiejętności specjalistycznych, związanych z zastosowaniem określonych technologii lub procesów produkcyjnych o różnym stopniu złożoności, – wiedzy technicznej i naukowej, odnoszącej się do dysponowania przez organizacje naukowe wiedzą zorganizowaną i technikami analitycznymi związanymi z produkcją. Sposób oddziaływania kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy opiera się na hipotezie, że wiedza i umiejętności ucieleśnione w pracowniku bezpośrednio zwiększają jego produktywność i przez to zdolność całej gospodarki do rozwoju N. Bontis, National Intellectual Capital Index: A United Nation Initiative for the Arab Region, �� „Journal�� of Intellectual Capital” 2004, vol. 5, nr 1. . R.S. Domański, Kapitał ludzki w rozwoju Polski – uwagi do problemu [w:] Wzrost gospodar czy w Polsce. Perspektywa średniookresowa, red. J. Lipiński, W. Orłowski, PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 86. . P. Romer, Endogenous Technological Change, „Journal of Political Economy” 1990, nr 98, s. 71–102; zob. także: M.G. Woźniak, Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004, s. 123–125. . Stwierdzenie to stanowi motto książki G.S. Beckera, Human Capital, a zostało przez niego zaczerpnięte z dzieła A. Marshalla, Principles of Economics; cytat przytoczono za: R.S. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1993, s. 40. . A. de la Fuente, A. Ciccione, op. cit., s. 9.. .

(4) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 28. oraz adaptowania nowych technologii. Hipoteza ta formalizowana jest w postaci efektu poziomu i efektu stopy. Efekt poziomu ujmuje zasób kapitału ludzkiego H jako dodatkowy nakład w standardowej funkcji produkcji łączącej zagregowany produkt Y z nakładami (pracy L i kapitału fizycznego K) oraz indeksem TFP (A) [Y = f (A, K, H, L)]. W rezultacie, zmiany kapitału ludzkiego są skorelowane ze wzrostem produktu. Efekt stopy uwzględnia zasób kapitału ludzkiego (H) jako determinantę akumulacji innych czynników produkcji, np. wiedzy lub technologii (A)10, akumulacji kapitału (K )11. Podejście takie wymusza rozpatrywanie funkcji postępu technicznego, uwzględniającej jako dodatkowe argumenty zmienne związane z inwestycjami w sferę B+R oraz luką technologiczną pomiędzy krajami zapóźnionymi a najbardziej zaawansowanymi technologicznie. Poziom H oddziałuje tu trwale na stopę wzrostu produktu. W praktyce, rola akumulacji kapitału ludzkiego w procesie wzrostu jest na tyle istotna, że istnieje możliwość wystąpienia dwóch efektów równolegle. Jakość czynnika pracy może zarówno wpływać na poziom produktu bezpośrednio przez funkcję produkcji, jak i wzmacniać proces postępu technologicznego. Przyczyna tego leży w złożoności tej kategorii ekonomicznej. Poszczególne komponenty kapitału ludzkiego (umiejętności podstawowe, specjalistyczne, wiedza techniczna i naukowa) bardziej korespondują albo z efektem stopy, albo z efektem poziomu12. Przykładowo rozważania Lucasa13 bardziej odnoszą się do edukacji poziomu podstawowego, natomiast Nelsona-Phelpsa14, do kwalifikacji i umiejętności specjalistycznych, które wpływają na absorpcję innowacji i technologii głównie w krajach rozwiniętych. Warto podkreślić, że rozpatrywanie kapitału ludzkiego jako czynnika wzrostu, głównie przez pryzmat jego oddziaływania na produkt, jest wielce kontrowersyjne z powodu braku konsensusu co do odpowiednich mierników kapitału ludzkiego. Wobec tego, pozorna jasność rozgraniczenia efektów poziomu i stopy w zależnoś-. Ibidem, s. 23.. . M. Rogers, op. cit., s. 112–135.. 10. P. Romer, op. cit., s. 71–102.. R. Nelson, E. Phelps, Investment in Humans, Technological Diffusion and Economic Growth, „American Economic Review” 1966, nr 56, s. 69–75. 11. 12 H.J. Engelbrecht, Human Capital and Economic Growth: Cross-Section Evidence for OECD Countries, „The Economic Record” 2003, vol. 79, June, s. 40–41.. 13 R.E. Lucas, On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Econo �� mics�� ” 1988, nr 22, North-Holland. 14. R. Nelson, E. Phelps, op. cit., s. 69–75..

(5) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 29. ciach przyczynowo-skutkowych między kapitałem ludzkim i wzrostem stanowi złożony problemem teoretyczny i analityczny. Próby kwantyfikowania wartości kapitału ludzkiego podjęto dopiero w latach 60. Wcześniej nie było to możliwe. Statystyki oficjalne koncentrowały się na kapitale fizycznym i zasobach pracy, stąd brakowało wystarczająco długich szeregów niezbędnych do empirycznej weryfikacji założeń i wniosków późniejszych modeli teoretycznych endogenicznego wzrostu. Późniejsze próby pomiaru kapitału ludzkiego na poziomie mikro- i makroekonomicznym ograniczały się zwykle do liczby lat przeznaczonych na kształcenie na poszczególnych poziomach w całej populacji lub do wydatków na edukację. Większość studiów empirycznych nawiązuje jednak tylko do edukacji formalnej15, gdyż jest ona najłatwiejsza do zmierzenia (tabela 2). Tabela 2. Wykorzystywane mierniki kapitału ludzkiego (H) w badaniach empirycznych, oraz kwantyfikacja zależności między akumulacją kapitału ludzkiego a tempem wzrostu gospodarczego Autor G. Mankiw, D. Romer, D. Weil (1992). Raport Banku Światowego (1991). J. Benhabib, M. Spiegel (1992). Miernik kapitału ludzkiego Liczba uczniów na średnim poziomie kształcenia, jako przybliżenie akumulacji kapitału ludzkiego (liczba uczniów tego poziomu kształcenia wykazuje zależność liniową z akumulacją kapitału ludzkiego) Zmiany przeciętnej liczby lat edukacji zasobów ludzkich. Zależność między akumulacją H a wzrostem gospodarczym 0,28. 0,04–0,09 –0,021. P. Romer (1990). Znajomość pisania i czytania. 0,204. L.J. Lau, D.T. Jamison, F.F. Louat (1991). Zmiany logarytmów przeciętnej liczby lat edukacji zasobów ludzkich. 0,016. R. Barro, J. Lee (1992). Logarytm przeciętnej liczby lat edukacji zasobów ludzkich. 0,021. Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Judson, Do Low Human Capital Coefficient Make Sense? A Puzzle and Some Answers, „Federal Reserve Board” 1995, June. Zob. m.in.: D. Landau, Government Expenditure and Economic Growth: A Cross-Country Study, „Southern Eeconomic Journal” 1983, January, s. 783–792; W. Baumol, S.A. Batey Black�� man�� , E. Wolf, Productivity and American Leadership: The Long View, MIT Press, 1989; R. Barro, Economic Growth in a Cross Section of Countries, „Quarterly Journal of Economics” 1991, vol. CVI, nr 2, s. 407–443; G. Mankiv, D. Romer, D. Weil, op. cit., s. 407–437. 15.

(6) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 30. Wśród metod szacowania wartości kapitału ludzkiego H, ciekawe podejście zaprezentowane zostało przez R. Judson16. W nawiązaniu do metodologii UNESCO, autorka wykorzystuje udział wydatków na edukację w PKB (Sit ) dla wszystkich poziomów kształcenia Sit = Eijt  Yit ,. gdzie: Sit – wydatki na edukację jako procent PKB, Eijt – wydatki na j-ty poziom kształcenia w walucie krajowej, Yit – poziom PKB w t-tym okresie. Wartość kapitału ludzkiego na pracownika hit wyznaczana jest jako iloczyn stopy wydatków na ucznia do PKB per capita (sijt ) oraz przeciętnej liczby siły roboczej uczestniczącej w kształceniu (aijt ), tj.:. hit = / sijt yijt aijt . j. Z czego poziom kapitału ludzkiego Hit otrzymuje się jako: Hit = hit Lit ,. (1). (2). gdzie Lit wyraża zasoby pracy w t-tym okresie. Powstaje jednak pytanie, czy wydatki rządowe na kształcenie, podobnie jak inne wydatki na edukację, są dobrym miernikiem także jakości samego kształcenia. D. Card17 i A. Krueger18 wykazali, że miary jakości kształcenia są pozytywnie skorelowane z przyszłymi dochodami. W celu oceny jakości kształcenia posłużyli się oni liczbą lat edukacji, liczbą uczniów przypadających na nauczyciela oraz płacami nauczycieli. Ich zdaniem, poziom tych wskaźników może zostać poprawiony jedynie przez zwiększenie wydatków na kształcenie. Dlatego szacowanie poziomu kapitału ludzkiego wyłącznie przez pryzmat wydatków na kształcenie stanowi również dobre przybliżenie dla jego jakości. Ten sposób pomiaru kapitału ludzkiego wydaje się wysoce niedoskonały. Abstrahuje się tu od wpływu na jakość kształcenia „źródeł” jego finansowania, sposobu dystrybucji środków publicznych na edukację, związków programów edukacji formalnej z praktyką, systemów rekrutacji na poszczególne szczeble kształcenia itp.. 16 Zob. R. Judson, Do Low Human Capital Coefficient Make Sense? A Puzzle and Some Answers, „Federal Reserve Board” 1995, June, s. 18.. D. Card, The Casual Effect of Education on Earnings [w:] Handbook of Labour Economics, red. O. Ashenfelter, D. Card, vol. 3, North Holland, 1999, s. 1801–1863. 17. A. Krueger, M. Lindahl, Education for Growth: Why and for Whom?, „Journal of Economic Literature” 2001, nr 39, s. 1101–1136. 18.

(7) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 31. O potrzebie uwzględniania lepszych sposobów pomiaru jakości kapitału ludzkiego świadczy fakt, że istnieją kraje dysponujące podobnymi poziomami wydatków na edukację, lecz różniące się produktywnością ich zasobów. Istnieją również inne kwestie pomiaru jakości kapitału ludzkiego, na które zwraca uwagę wielu autorów, także w literaturze polskiej19. Ponadto, współczesne mierniki kapitału ludzkiego nie uwzględniają pełnego rachunku jego korzyści i kosztów. Pomijane są np. bezpośrednie korzyści z konsumpcji, jakości środowiska naturalnego, pieniężny i niepieniężny zwrot z wolnego czasu i wykonywanych prac domowych oraz wpływ polityki edukacyjnej na spójność społeczną, które decydują o jakości pracy i życia pracowników. Istotną kwestią w kwantyfikacji wartości kapitału ludzkiego są także subiektywne wyznaczniki jego akumulowania. Przykładowo, na jakość kapitału ludzkiego poszczególnego pracownika wpływają indywidualnie postrzegane strumienie wartości płynące z otoczenia20 (państwo, samorząd, miejsce pracy, rodzina), tj. możliwość posiadania pracy, możliwość nawiązywania kontaktów, uznanie, samorealizacja. Strumienie te obok kształcenia formalnego wydają się także wpływać na zasób kapitału ludzkiego. Indywidualne postrzeganie tych strumieni sprawia, że niezwykle trudne jest przypisanie im obiektywnych wartości kwantyfikowalnych. Wobec trudności związanych z pomiarem kapitału ludzkiego oraz sfer, których on dotyka, tj. nie tylko ekonomicznej, ale także społecznej, ekologicznej, kulturowej i psychologicznej, powstaje problem, czy kapitał ludzki w szerokim znaczeniu może być rozpatrywany jako kategoria ekonomiczna kompatybilna z ekonomią wzrostu. Niestety, analiza zasobu kapitału ludzkiego w ramach modeli wzrostu gospodarczego możliwa jest jedynie w jego wąskim ujęciu i odnosi się do obszarów, które mogą być skwantyfikowane na podstawie statystyki kształcenia formalnego (edukacja szkolna i szkolenia w zakładach pracy). Skutkuje to jednak niepełnym wyjaśnieniem zależności relacyjnych między rozpatrywanymi kategoriami – kapitałem ludzkim i wzrostem gospodarczym. Szerokie ujęcie kapitału ludzkiego odnoszące się do obszaru ekonomicznego, społecznego, ekologicznego, kulturowego i psychologicznego wydaje się bardziej zasadne w rozważaniach nawiązujących do rozwoju gospodarczego. Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym niż wzrost. Obejmuje on obszary, które pokrywają Przegląd tych problemów przestawiają: R. Bolonek, D. Firszt, Osiągnięcia w zakresie pomiaru kapitału ludzkiego i intelektualnego z perspektywy ekonomii stosowanej (zob. niniejszy Zeszyt Naukowy, s. 5). 19. J. Czekaj, M. Jabłoński, Metodyczne aspekty analizy kapitału intelektualnego organizacji, „Przegląd Organizacji” 2004, nr 10, s. 11–14. 20.

(8) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 32. się z szeroko postrzeganym kapitałem ludzkim. W tym jednak przypadku istnieje problem odpowiedniego modus procedenti w pomiarze kapitału ludzkiego. 2. Płaszczyzny analizy konwergencji Podobnie jak kapitał ludzki, również konwergencję, czyli proces upodabniania się lub inaczej tworzenia się zbieżności, można rozpatrywać w szerokim i wąskim znaczeniu. W szerokim znaczeniu konwergencja rozumiana jest jako proces ograniczania nierówności ekonomicznych pomiędzy krajami i regionami21. Nawiązuje ona do problematyki tempa wzrostu gospodarczego i poziomu PKB per capita, sfery fiskalnej i monetarnej (deficytu budżetowego, wydatków publicznych, poziomu inflacji, rachunku obrotów bieżących i bilansu handlu zagranicznego), strukturalnych zmian społeczno-gospodarczych (infrastruktury technicznej i ochrony środowiska, przemysłu i rolnictwa, rynku pracy, podziału dochodów ogólnych w społeczeństwie). Takie podejście do konwergencji plasuje to pojęcie w obszarze zainteresowania ekonomii rozwoju. Konwergencję w wąskim znaczeniu utożsamiać można z procesem ograniczania nierówności pomiędzy krajami w zakresie generowanego tempa wzrostu i poziomu produktu. W ujęciu tym konwergencja rozpatrywana jest na podstawie modeli wzrostu gospodarczego. Dlatego wyjaśnianie na gruncie teoretycznym zbieżności wzrostu lub jego braku następuje w oparciu o kształtowanie się podstawowych agregatów makroekonomicznych modeli i polega na analizowaniu dynamiki zmian np.: zasobów kapitału fizycznego i ludzkiego, zasobów pracy, technologii, wiedzy. Konwergencja stóp wzrostu gospodarczego sformułowana została na gruncie neoklasycznej teorii wzrostu22. Przyjęcie założenia o malejących przychodach z zaangażowanych czynników produkcji (głównie kapitału fizycznego) umożliwiało wyjaśnienie, dlaczego kraje biedne szybciej zmierzają do ścieżki zrównoważonego wzrostu niż kraje bogate. Tempo zbieżności gospodarki w modelu Solowa do poziomu kapitału fizycznego zapewniającego poruszanie się po ścieżce zrównoważonego wzrostu jest bowiem proporcjonalne do odległości dzielącej dany kraj od zasobu kapitału zgodnego ze „złotą regułą”23. W rezultacie, dany kraj bardziej 21 M. Marini, Convergence of Candidate Countries to European Union: An Analysis on Indus trial Production Using Dynamic Factor Model, Working Papers and Studies, European Commis�� sion�� , 2004, s. 1.. Zob.: F.E. Kydland, E.C. Prescott, Business Cycles: Real Facts and a Monetary Myth, „�� Federal�� Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review” 1990, Spring, vol. 14, nr 2, s. 3–18. 22. 23 Zasób kapitału odpowiadający „złotej regule” jest to taka wielkość kapitału na jednostkę efektywnej pracy, jaka występuje w sytuacji, gdy gospodarka porusza się po ścieżce zrównoważonego wzrostu..

(9) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 33. odległy od potencjalnego (docelowego) poziomu wzrostu powinien realizować wyższe tempo wzrostu niż kraj mający krótszy dystans do pokonania. Podważenie hipotezy utrzymania konwergencji w dużej grupie krajów w latach 80. dało początek formalizowaniu nowego podejścia do wzrostu24. Rozszerzanie, modyfikowanie i zmiana założeń neoklasycznych w ramach nowej teorii wzrostu skutkowały podejmowaniem licznych prób wyjaśnienia fenomenu konwergencji. Szeroki zakres prowadzonych studiów nad problematyką konwergencji wzrostu w ramach neoklasycznej i nowej teorii wzrostu spowodował wyróżnienie kilku wymiarów tego zjawiska tak w ujęciu teoretycznym, jak i empirycznym 25, tj.: konwergencji warunkowej i bezwarunkowej, konwergencji stóp wzrostu i poziomów dochodów, konwergencji typu β i σ, konwergencji globalnej oraz klubów konwergencji. Najbardziej wyraźne rozgraniczenie występuje między konwergencją warunkową i bezwarunkową (absolutną). Bazując na neoklasycznej funkcji produkcji Cobba-Douglasa, ścieżkę zrównoważonego wzrostu dla dochodu y* można wyrazić wzorem26: α. 1– α s y = A0 e e n + g + δ o , *. gt. (3). gdzie: s – stopa oszczędności, g i n – stopy wzrostu odpowiednio technologii A i pracy L, α – udział kapitału fizycznego w produkcie, δ – stopa deprecjacji kapitału fizycznego K. Z równania (3) wynika, że poziom dochodu na ścieżce zrównoważonego wzrostu zależy od sześciu parametrów, tj.: A 0 , s, n, g, δ oraz α. Zakładając, że rozpatrywane gospodarki są podobne strukturalnie, tzn. mają takie same wartości parametrów równania (3), dążyć one będą do wspólnej ścieżki zrównoważonego D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych, PWN, Warszawa 2000. Badania konwergencji prowadzili m.in.: R.J. Barro, Human Capital and Economic Growth [w:] Policies for Long ‑Run Economic Growth, A symposium sponsored by the Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole, Wyoming, August 27–29, 1992, s. 199–216; E. Andrade, M. Laurini, R. Madalozzo, P. Valls, Testing Convergence across Municipalities in Brazil Using Quantile Regression, Ibmec Working Paper, WPE, 14, 2002; C.I. Plosser, The Search for Growth [w:] Policies for Long-Run Economic Growth, A symposium sponsored by the Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole, Wyoming, August 27–29, 1992, s. 57–86; K.A. Chrystal, S. Price, Controversies in Macro economics, 3rd ed., Harvester–Wheatsheaf, 1994, s. 226. 24. N. Islam, What Have we Learned from the Convergence Debate? „Journal of Economic Surveys” 2003, vol. 17, nr 3, s. 309–362. 25. R.M. Solow, Growth Theory and After, „The American Economic Review” 1988, vol. 78, nr 3, June, s. 307–317; N. Islam, op. cit., s. 309–362. 26.

(10) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 34. wzrostu wyznaczonej przez odpowiedni poziom k* i y*. Jeżeli w przypadku pewnych zakłóceń (wojna, zaraza) niektóre kraje cechować się będą niższym pozioK , to wówczas, mem kapitału fizycznego na jednostkę efektywnej pracy k = AL zgodnie z modelem Solowa, wykazywać będą one wyższe tempo wzrostu kapitału na pracownika k i przez to także dochodu y niż kraje bogatsze27. Hipoteza głosząca, że kraje biedne wykazują wyższe tempo wzrostu niż kraje bogate, oznacza występowanie konwergencji bezwarunkowej (absolutnej)28. Analiza tego typu konwergencji sprowadza się do porównywania zmian odpowiednich agregatów per capita. Przyjmując za yi i yj logarytmy produktu krajowego brutto per capita odpowiednio krajów i oraz j, tezę o konwergencji ich ścieżek wzrostu uznaje się za słuszną, jeżeli29: dla lim E _ yit - y jt - α i = 0, α = 0, oraz. t"3. oraz. (4). dla tlim D _ yit - y jt i = σ 30. "3. (5). ko = sf _ k* i - _ n + g + δ i k, . (6). Konwergencja warunkowa z kolei zakłada występowanie wielu ścieżek zrównoważonego wzrostu. Dlatego parametry gospodarki na ścieżce dochodu różnią się pomiędzy krajami. Zatem każdy kraj wykazuje zbieżność z indywidualną ścieżką zrównoważonego wzrostu31. Gospodarka w modelu Solowa napędzana jest dynamiką wzrostu zasobu kapiK , którą zapisać można równaniem: tału fizycznego na pracownika k = AL. gdzie: ko – przyrost zasobu kapitału fizycznego na pracownika, k* – zasób kapitału fizycznego na pracownika na ścieżce zrównoważonego wzrostu. W pobliżu ścieżki zrównoważonego wzrostu równanie dynamiki kapitału przybiera postać: 27. N. Islam, op. cit., s. 309–362.. R. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London 2004, s. 44–45. 28. 29 B. Amable, M. Juillard, The Historical Process of Convergence, http://www.cepremap.ens. fr/~amabli/convergence.pdf, stan na 11.07.2003; za: S. Hall, D. Robertson, M. Wickens, How to Measure Convergence with an Application to the EC Economies, Discussion Paper No. DP 19–93, Centre for Economic Forecasting, London Business School, 1993.. Założenie, iż wariancja różnicy produktu per capita σ 2 powinna zanikać asymptotycznie, jest zbyt silne. Dużo bardziej realistyczne wydaje się oczekiwanie, że wariancja jest wykorzystywana do obliczenia istotnej zmienności produktów per capita poszczególnych krajów. 30. Zob. np. R.J. Barro, Human capital…, s. 202.. 31.

(11) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 35. ko = 9 sf l_ k* i - _ n + g + δ i C _ k - k* i .. (7). ko = a 8 f l^ k* h k* f _ ko* i B - 1k _ n + g + δ i ^ k - k* h .. (8). ko = λ _ k* - k i, gdzie λ = ] - α g _ n + g + δ i .. (9). Podstawiając za s wyrażenie sf (k*) = (n + g + δ) k* otrzymujemy:. Ponieważ kapitał wynagradzany jest swym produktem krańcowym, wyrażenie: f l^k*h k* f ^ko *h jest równe α. Podstawiając α do równania (8) i przekształcając je otrzymujemy:. Wyrażenie λ przedstawia tempo zbieżności gospodarki do poziomu kapitału na ścieżce zrównoważonego wzrostu i określane jest w literaturze przedmiotu stopą konwergencji32. Mimo iż teoria neoklasyczna koresponduje z konwergencją pojedynczej gospodarki do ścieżki zrównoważonego wzrostu, to na jej gruncie była ona często odnoszona do porównywania tempa odrabiania dystansu rozwojowego między różnymi krajami33. Ponieważ w ujęciu teorii neoklasycznej w generowaniu technologii innowacyjnych nie potrzebne są jakiekolwiek zasoby34, wszyscy odnoszą z nich jednakowe korzyści oraz brak jest kosztów związanych z wykorzystywaniem technologii innowacyjnych, to przeniesienie tych założeń na poziom gospodarki globalnej powoduje, iż wszystkie kraje mają równą stopę postępu technicznego oraz mogą wzrastać w tym samym tempie na ścieżce zrównoważonego wzrostu. Taka interpretacja teorii neoklasycznej formułuje hipotezę o konwergencji stóp wzrostu35. Dodanie do powyższych założeń występowania identycznej funkcji produkcji dla wszystkich krajów powoduje, że kraje zmierzają do identycznego poziomu dochodu na ścieżce zrównoważonego wzrostu (konwergencja poziomów dochodu). Występowanie identycznych funkcji produkcji dla różnych krajów wynika z założeń modelu Solowa, który wyjaśnia, iż gospodarki zmierzają do wspólnej ścieżki zrównoważonego wzrostu. Wobec czego, po uzyskaniu „pełnej” konwergencji gospodarki światowej, wszystkie kraje cechować się będą takimi samymi współczynnikami wzrostu agregatów makroekonomicznych36. Zob. D. Romer, op. cit.. 32. N. Islam, op. cit., s. 309–362.. 33. 34 Ibidem; Postęp techniczny nie jest jednak „manną z nieba”. Wprawdzie model Solowa nie wyjaśnia źródeł postępu technicznego, przez co niejako abstrahuje od kosztów jego generowania, to jednak opierając go np. na kapitale ludzkim, trzeba ponosić koszty jego akumulacji; zob. szerzej: M.G. Woźniak, Wzrost gospodarczy…. N. Islam, op. cit., s. 309–362.. 35. 36. R. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit., s. 44..

(12) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 36. R. Barro i X. Sala-i-Martin w analizie zbieżności wzrostu zaproponowali z kolei rozróżnienie konwergencji typu β i σ. Konwergencja typu β wyrasta z założenia malejących przychodów, które wymusza wyższą produktywność krańcową kapitału fizycznego w krajach biednych. Przy takich samych częściach oszczędzanego dochodu kraje biedne będą zbliżać się szybciej do krajów bogatych. Dlatego korelacja między poziomem początkowego dochodu a stopą wzrostu gospodarczego powinna być ujemna37. Konwergencja typu σ występuje natomiast w sytuacji, gdy dysproporcje, mierzone np. odchyleniem standardowym logarytmów dochodu per capita lub produktu pomiędzy krajami, zmniejszają się w czasie38. Choć dokonuje się wyraźnego rozróżnienia konwergencji typu β i σ, to jednak występują między nimi zależności przyczynowo-skutkowe. Zbieżność typu β (kraje biedne cechują się wyższymi stopami wzrostu niż kraje bogate) jest warunkiem koniecznym, lecz nie wystarczającym dla konwergencji typu σ (zmniejszenie nierówności generowanych dochodu lub produktu per capita między krajami)39. Jedną z własności teorii neoklasycznej jest założenie o występowaniu unikalnej ścieżki zrównoważonego wzrostu. Zgodnie z konwergencją bezwarunkową, istnieje jeden punkt równowagi wspólny dla wszystkich gospodarek. Konwergencja warunkowa z kolei zakłada, że każda gospodarka posiada swoją indywidualną ścieżkę docelową. Z koncepcji konwergencji warunkowej wynika zjawisko określane mianem klubów konwergencji, które wskazał po raz pierwszy W.J. Baumol40. Koncepcja klubów konwergencji przyjmuje odmienne założenie. Opiera się ona bowiem na występowaniu wielu punktów równowagi (klubów). Umiejscowienie się danej gospodarki w ramach danego klubu zależy od początkowych uwarunkowań strukturalnych gospodarki (produktywności pracowników, oszczędności, poziomu zasobu kapitału fizycznego). Takiemu podejściu często towarzyszy rozpatrywanie klubów konwergencji absolutnej. W szczególności dotyczy to krajów, które funkcjonują w zbliżonych warunkach, np. kraje afrykańskie, europejskie itp.41. 37 Dlatego ujemna wartość regresji β jest potwierdzeniem występowania konwergencji typu β zarówno z punktu widzenia stóp wzrostu, jak i poziomów dochodu (R. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit., s. 242). 38 M. Próchniak, Analiza zbieżności wzrostu gospodarczego województw w latach 1995–2000, „Gospodarka Narodowa” 2004, nr 3, s. 27–44.. 39 Problem ten jest jednak bardzo kontrowersyjny; zob. R. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit., s. 242.. Zob. W.J. Baumol, Productivity Growth, Convergence and Welfare: What the Long-Run Data Show?, „American Review” 1986, nr 76, s. 1072–1085. 40. A. Desdoigts, Patterns of Economic Development and the Formation of Clubs, „Journal of Economic Growth” 1999, nr 4, s. 322. 41.

(13) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 37. 3. Kapitał ludzki w procesie zbieżności wzrostu: ujęcie teoretyczne* Model Beckera-Murphy’ego-Tamuraya42 opiera się na założeniach malthusiańskich i neoklasycznych. Uwzględnia on bowiem endogeniczny przyrost naturalny n (płodność) oraz malejące stopy zwrotu z inwestycji w kapitał fizyczny Rk (K) w miarę wzrostu jego zasobu. Krytycznym założeniem modelu są rosnące stopy zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki Rh (H) w miarę wzrostu jego zasobu. Ponadto, wyższa płodność obecnego pokolenia n zwiększa stopę dyskontową przyszłej konsumpcji per capita [a(n)] –1. Dlatego wyższa płodność osłabia inwestycje w kapitał ludzki H i kapitał fizyczny K. Założenia modelu generują różne ścieżki zrównoważonego wzrostu: ścieżkę niedorozwoju (malthusiańską) z niewielkim kapitałem ludzkim (H = 0) oraz ścieżki rozwoju z dużo wyższą stopą wzrostu oraz dużym, być może rosnącym zasobem kapitału ludzkiego (H = H*). Na ścieżce zrównoważonego wzrostu (niedorozwoju) H = 0 stopa zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki Rh (H) jest niższa niż stopa dyskontowa w przyszłości, [a(n u )] –1 > Rh , gdzie nu jest przyrostem naturalnym na ścieżce zrównoważonego wzrostu. Tak ukierunkowana nierówność stanowi warunek wystarczający dla stabilności ścieżki niedorozwoju dla niewielkiego H. Dzieje się tak dlatego, że stopa dyskontowa przyszłej konsumpcji [a(n)] –1 jest wysoka, ponieważ altruizm rodziców w stosunku do dzieci a(n) zależy ujemnie od płodności n 43. Na ścieżce H = 0 stopa zwrotu z kapitału fizycznego R k (K) jest bardzo wysoka. Dlatego stopa równowagi K równa się endogenicznej stopie dyskontowej: [a(nu )] –1 = Rk , gdy H = 0, K = Ku , gdzie Rk jest stopą zwrotu z inwestycji w K. Stabilność ścieżki niedorozwoju (H = h = 0) wynika z ogólnej zależności użyteczności międzypokoleniowej z tytułu dzietności rodzin44, realizowanej konsumpcji,. W artykule wykorzystano jedynie dwuczynnikowe modele uwzględniające kapitał fizyczny i kapitał ludzki. *. Szerzej zob. G.S. Becker, K.M. Murphy, R. Tamura, Human Capital, Fertility, and Eco nomic Growth, „Journal of Political Economy” 1990, vol. 98, nr 5, part 2, October. 42. 43 Wysoki przyrost naturalny (płodność) powoduje, że rodzice poświęcają swój interes osobisty dla dużej liczby dzieci. Dlatego im wyższy jest przyrost naturalny, tym altruizm rodziców na rzecz jednego dziecka jest mniejszy.. Zależność międzypokoleniowej konsumpcji wyraża się wzorem: -σ u l_ct i c = α- ntε d tc+ n $ Rht = + rht , t au l_ct + i. 44. natomiast stopa zwrotu H wyznaczona jest równaniem: Rht = A (T – vnt + 1 ) = A (lt + 1 + ht + 1 nt + 1 ) 2, gdzie: u _ct i = ctσ σ – uproszczona funkcja użyteczności; ct – konsumpcja per capita rodziców;.

(14) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 38. stopy inwestycji w H oraz warunku pierwszego rzędu dla dzietności rodzin (płodności)45, tj.: _ T - vnu i H 0 - fnu σ _ - αnu- ε i (10) = ε , 0 ] - ε g αnvH + f u. gdzie: H0 – wyposażenie dzieci w H, nu – przyrost naturalny (płodność) na ścieżce zrównoważonego wzrostu, α – stopień czystego altruizmu, 0 ≤ ε < 1 – stała elastyczność altruizmu przypadająca na dziecko, jeśli n > 0, σ – elastyczność konsumpcji względem użyteczności (0 ≤ σ < 1), A – produktywność inwestycji w H, T – godziny pracy dorosłych, v – czas przeznaczony na wychowanie dzieci, h – czas przeznaczony na inwestycje w H, f – dobra przeznaczone na wychowanie dzieci. Równanie (10) wyjaśnia, że odpowiednio wysoka stopa zwrotu z posiadania dzieci (lewa strona równania), tj. stopa konsumpcji dorosłych do konsumpcji poświęconej na rzecz wychowania dzieci – może motywować społeczeństwo do tak dużej liczebności rodzin nu , iż ograniczane są jakiekolwiek inwestycje w kapitał ludzki dzieci. Wyższa płodność podnosi stopę dyskontową przyszłej konsumpcji [a(n u )] –1 oraz obniża stopę zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki Rh (H). Efekty te redukują intensywność inwestycji oraz sprowadzają gospodarkę na ścieżkę zrównoważonego wzrostu przy H = 0. W rezultacie gospodarka trwale funkcjonuje w przedziale niskich dochodów i konsumpcji. Na ścieżce zrównoważonego wzrostu dla wyższych wartości zasobu kapitału ludzkiego H = H*, ilość inwestowanego kapitału ludzkiego i stopa zwrotu Rh (H) zaczyna wzrastać wraz ze wzrostem jego zasobu. Ścieżka zrównoważonego wzrostu pojawia się, gdy H jest odpowiednio wysoki i spełnia warunek: [a(n* )] –1 = = Rh (H* ), gdzie n* jest stopą płodności na ścieżce zrównoważonego wzrostu. Jeśli produktywność inwestycji A oraz wartości: kosztów stałych czasu przeznaczanego na dzieci v, altruizmu rodziców ε oraz elastyczność konsumpcji σ są odpowiednie46, wówczas ilość zainwestowanego kapitału ludzkiego H znacznie ct + 1 – konsumpcja per capita dzieci; l – czas dorosłego przeznaczony na wyprodukowanie jednostki dobra.. Warunek pierwszego rzędu dla dzietności rodzin wyraża się równaniem: ^ - εh αn-t ε Vt + = = u l_ct i9_v + ht i_ H 0 + Ht i + f C , gdzie: Vt + 1 – użyteczność międzypokoleniowa z tytułu dzietności rodzin. 45. Model nie określa precyzyjnych wartości zasobu kapitału ludzkiego H, który „wyprowadza” gospodarkę ze ścieżki malthusiańskiej (H = 0) na ścieżkę z wysokim zasobem kapitału ludzkiego 46.

(15) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 39. przewyższy jego zasób początkowy. Wówczas Ht nie zmniejsza się w czasie do H = 0, lecz nadal wzrasta. Zaś początkowy zasób kapitału ludzkiego H 0 staje się mało istotny w stosunku do H, a koszty dóbr posiadania dzieci f w odniesieniu do kosztów czasu, (v + h) H. W takich warunkach gospodarka zmierza do ścieżki zrównoważonego wzrostu. Przy czym gospodarka ta charakteryzuje się stałą stopą płodności n*, stałym czasem h* przeznaczanym na inwestycje w kapitał ludzki H oraz stałymi stopami wzrostu tego kapitału47 i konsumpcji na ścieżce zrównoważonego wzrostu c(g* ) w czasie. Oznacza to, że spełnione są warunki opisane równaniami:. c Ht + + g* = tc+t = H = Ah* t. (11). σvA h* = + g* = - σ - ε ,. (12). gdzie: ct – konsumpcja per capita rodziców, ct + 1 – konsumpcja per capita dzieci. Wzrost produktu na ścieżce zrównoważonego wzrostu wyrażony stopą g* występuje wówczas, gdy wartość formuły (12) z odpowiednimi wartościami: A, v, ε oraz σ przewyższa 1. Na ścieżce zrównoważonego wzrostu wzrost produktywności inwestycji A podnosi tak wzrost produktu g*, jak i płodność n*. Wyższe koszty stałe czasu przeznaczane na wychowanie dzieci v lub wyższa elastyczność altruizmu przypadająca na dziecko ε obniża stopę płodności n* oraz podnosi stopę wzrostu gospodarczego g* w sytuacji, gdy rodziny zmniejszają liczbę dzieci. Występuje wówczas substytucja liczebności rodzin na rzecz wyposażenia ich w kapitał ludzki. Ścieżka zrównoważonego wzrostu przy wyższym i niższym poziomie H odnosi się do krajów odpowiednio rozwiniętych i pozostających na niższym poziomie rozwoju. Kraj generujący niższe dochody per capita cechuje się niższą akumulacją kapitału ludzkiego H i kapitału fizycznego K per capita oraz wyższą stopą przyrostu naturalnego n. (H = H * ). Ponadto, siłą sprawczą przesunięcia się gospodarki z H = 0 do H = H * są czynniki zewnętrzne. Dlatego założenia tego modelu nawiązują tylko do pewnych odpowiednio wyższych: A, v, ε oraz σ, które determinują uplasowanie się kraju na ścieżce zrównoważonego wzrostu z wysokim zasobem kapitału ludzkiego H i przez to z wyższymi stopami wzrostu gospodarczego.. Ilość kapitału fizycznego per capita na ścieżce z H = H* jest większa niż na ścieżce przy H = 0, ponieważ stopa dyskontowa jest niższa. Dzieje się tak mimo tego, że równowaga zasobu kapitału fizycznego per capita zależy także od stopnia komplementarności lub substytucyjności w produkcji K i H. Jeśli H wzrasta według stałej stopy na ścieżce zrównoważonego wzrostu, podobnie jest z zasobem równowagi kapitału fizycznego. 47.

(16) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 40. W modelu Beckera-Muprhy’ego-Tamuraya kluczowym czynnikiem konwergencji gospodarki zapóźnionej w rozwoju do ścieżki przy H = H* jest poziom zakumulowanego kapitału ludzkiego. Gospodarka pozostająca na niższej ścieżce wzrostu pozostanie tam do momentu, gdy jakaś nowoczesna technologia lub inny czynnik nie „wypchnie” jej ponad ścieżkę zrównoważonego wzrostu dla H = 0 lub zwiększy zasób kapitału ludzkiego powyżej wartości krytycznej, która umożliwi osiągnięcie stabilnej ścieżki wzrostu przy wyższym poziomie kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki posiada bardziej fundamentalną rolę w procesie doganiania niż kapitał fizyczny. Dzieje się tak dlatego, że stopa zwrotu z akumulowanego kapitału ludzkiego Rh wzrasta wraz ze wzrostem jego zasobu H, podczas gdy stopa zwrotu z akumulowanego kapitału fizycznego Rk obniża się w miarę wzrostu kapitału fizycznego K. Przy danej funkcji inwestycji w kapitał ludzki, początkowy poziom kapitału ludzkiego per capita określa miejsce docelowe, gdzie zmierzać będzie gospodarka48. C. Azariadis oraz A. Drazen49 dokonali modyfikacji modelu Diamonda, w którym wyizolowali czysty efekt progu zewnętrznego (thresholds externalities) będący rezultatem akumulacji kapitału ludzkiego. Po okresie dostosowawczym gospodarka może osiągnąć alternatywne punkty równowagi stacjonarnej. Efektywne świadczenie pracy xti+ przez i-tego pracownika wzmacniające zasób pracy w okresie t + 1 wyraża się równaniem: xit + = xt h _ τ it , xt i , h (0, x) ≥ 0 dla każdego x ≥ 0,. (13). gdzie: h _ τ it , xt i – ewolucja przeciętnej jakości pracy50, τ it ∈ (0, 1) – czas zainwestowany w okresie t w jakość pracy (edukacja formalna, szkolenia, opieka zdrowotna), xt – przeciętna jakość usług pracy t-tego pokolenia. Rolę kapitału ludzkiego w procesie wzrostu opisać można wykorzystując warunki oczyszczania rynków, tj.: a) warunek pierwszego rzędu dla indywidualnego wyboru jakości pracy dokonywanego przez homogeniczne jednostki: 48 Chociaż zasób kapitału fizycznego może oddziaływać na stopę zwrotu z inwestycji w H, to jednak wzrost kapitału fizycznego może albo zwiększyć, albo zmniejszyć stopę zwrotu z kapitału ludzkiego zależnie od stopnia substytucji pomiędzy K i H zarówno w produkcji, jak i w konsumpcji.. Szerzej zob. C. Azariadis, A. Drazen, Threshold Externalities in Economic Development, „The Quarterly Journal of Economics” 1990, vol. CV, nr 2, May, s. 501–526. 49. 50 Ponieważ wszystkie jednostki mają równy dostęp i równą zdolność kredytową (doświadczając tego samego rozkładu h oraz tej samej stopy procentowej), wybierać będą taki sam poziom inwestycji..

(17) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 41. Rt = (wt + 1  wt ) hτ (τt , xt );. (14). xt + 1 = xt h (τt , xt ),. (15). h (τi, x) = 1 + γ (x) τi,. (16). b) ewolucję przeciętnych umiejętności xt + 1 będących rezultatem indywidualnych decyzji:. gdzie: wt , wt + 1 – wynagrodzenia na pracownika w okresie t i t + 1, R – funkcja oszczędności. Założenie rosnących korzyści skali z kapitału ludzkiego umożliwia generowanie alternatywnych punktów równowagi51. W opisanych przez model warunkach gospodarki, mogą uplasować się w dwóch punktach równowagi: (1) przy braku szkoleń oraz (2) przy szkoleniach dodatnich (gdy prywatne stopy zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki zależą dodatnio od przeciętnej jakości zasobów ludzkich). Przyczyną osiadania gospodarek na odmiennych ścieżkach wzrostu są efekty zewnętrzne (externalities) związane z technologią akumulacji kapitału ludzkiego H:. gdzie: γ – prywatne zapotrzebowanie na H, będące rosnącą funkcją x osiągające pewne maksimum γt , jeśli x → ∞. Równanie (16) wyjaśnia, że występowanie ścisłej zależności między pewnymi stałymi sekwencjami τ oraz stopami wzrostu xt (tzn. jeśli h jest jednostkowo elastyczna względem xt ) 52, generuje trajektorię wzrostu (rozwoju) zgodną z koncepcją etapów wzrostu Rostowa53. Wówczas gospodarka zmierzać będzie do ścieżki zrównoważonego wzrostu z maksymalnym prywatnym zapotrzebowaniem na kapitał ludzki odpowiadającym poszczególnym etapom wzrostu gospodarczego54. 51 Są dwa sposoby generowania przez kapitał ludzki więcej niż jednego punktu równowagi i przez to wyjaśnienia postępu w rozwoju: (1) osiągnięcie pewnego poziomu wiedzy albo wspiera pomnażanie wiedzy w przyszłości (formalnie, funkcja h jest rosnąca w x, być może z pewnym silnym wzrostem przy pewnej wielkości krytycznej), albo (2) kapitał ludzki indukuje ostry wzrost możliwości produkcyjnych (At wzrasta w ostatnim etapie). Oba te sposoby akcentują thresholds externalities osiągnięte w wyniku wygenerowania krytycznej masy kapitału ludzkiego. 52 Model zakłada, że postęp techniczny opiera się na zasobie pracy. Dlatego czynnik skali At (czynnik postępu technicznego) w zagregowanej funkcji produkcji jest równy jedności.. Zob. W. Rostow, The Stages of Economic Growth, Cambridge University Press, Cambridge. 53. 1971.. Dla utrzymania wielorakich ścieżek zrównoważonego wzrostu trzeba zmodyfikować równanie (16) w taki sposób, aby różne stałe sekwencje τ generowały albo różny poziom xt (jeśli h jest 54.

(18) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 42. Równowaga stacjonarna gospodarki zależna jest od przeciętnej jakości świadczonej pracy xt . Jeśli jakość pracy xt przekroczy pewną wartość krytyczną x*, gospodarka zaczyna przemieszczać się do nowego punktu równowagi z wyższym zapotrzebowaniem na kapitał ludzki γ1 , który generuje wyższe stopy wzrostu. Gdy gospodarka znajduje się w pobliżu danej ścieżki wzrostu j, jakość pracy wzrasta według stopy zbliżonej do γ j τ*j do momentu osiągnięcia kolejnej wartości progowej. W tym punkcie generowanie kapitału ludzkiego wzrasta raptownie, co wprowadza gospodarkę na wyższą ścieżkę zrównoważonego wzrostu. Proces etapowego wzrostu jest zakończony, gdy jakość pracy osiąga najwyższą możliwą wartość, a system osiada na ostatecznym etapie wzrostu. Endogeniczny model R. Tamuraya55 wyjaśnia konwergencję dochodów, która uzależniona jest sensu stricto od akumulacji i zbieżności kapitału ludzkiego pojedynczych pracowników (agentów). Model zakłada, że przeciętny poziom kapitału ludzkiego w społeczeństwie jest nakładem agentów w procesie akumulowania kapitału ludzkiego. Inwestycje w kapitał ludzki wykazują efekty zewnętrzne (spillover) 56: H Ht +i = A d H t n Hti τti- δ, δ. ti. (17). gdzie: H t – przeciętny zasób kapitału ludzkiego w społeczeństwie, Hti – zasób H posiadany przez i-tego agenta, τti – czas zainwestowany przez i-tego agenta np. w edukację, δ > 0 – wyraża efekt spillover, A – technika akumulowania H przez i-tego agenta, mierzona np. jakością systemu kształcenia. δ W równaniu (17) A _ H t Htii wyraża efektywne zdobywanie wiedzy przez i‑tego agenta. Ponieważ kluczowym założeniem modelu są malejące stopy zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki H 57, dlatego agenci z niższym jego zasobem niż średnia (społeczna) doświadczają wyższych stóp zwrotu z inwestycji w H niż agenci z jego zasobem wyższym niż średnia.. bliskie elastyczności zerowej), albo różne stopy wzrostu x (jeśli prywatna stopa zwrotu zależy od τ bardziej niż od x). 55 Szerzej zob. R. Tamura, Income Convergence in an Endogenous Growth Model, „Journal of Political Economy” 1991, vol. 99, nr 31, s. 523–540.. Efekt spillover w odniesieniu do kapitału ludzkiego rozumiany może być jako zdolność do samopomnażania się w procesie jego wykorzystywania. 56. W przypadku występowania stałych stóp zwrotu z inwestycji w H, nie wystąpiłaby konwergencja indywidualnych zasobów kapitału ludzkiego. 57.

(19) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 43. W celu wykazania wpływu kapitału ludzkiego na zbieżność stóp wzrostu zakłada się, iż agenci dzielą się na dwie grupy: i-tą oraz j-tą; takie, że Htj > Hti . Grupa i-ta oraz j-ta stanowią odpowiednio s oraz (1 – s) części populacji. s W rezultacie, zasób kapitału ludzkiego przeciętnego agenta H t wynosi H tis H tj . Ponadto zależność czasu przeznaczanego na akumulację kapitału ludzkiego oraz na konsumpcję i-tego oraz j-tego agenta, który stanowi jeden z warunków modelu, przedstawia się jako58: τti, j β ]1 - δ g (18) & τi = τ j = β ]1 - δ g , 1-τ =1-τ ti, j. t +1i, j. gdzie: τti, j – zainwestowany czas w edukację (niezależne od zasobu kapitału ludzkiego przeciętnego agenta H t oraz całkowitego zasobu kapitał ludzkiego Ht ), β – parametr reprezentujący przewidywany okres konwergencji, δ > 0 – wyraża efekt spillover. Równanie (18) wskazuje, że czas inwestowany w akumulację kapitału ludzkiego przez dwie grupy agentów nie zależy od czynnika nauki A. Natomiast efekty spill over δ słabną w miarę wzrostu zasobu kapitał ludzkiego pojedynczego agenta. Przyjmując za Htj  Hti wyrażenie Zt , stopa konwergencji wyrażona jest wykładnikiem równania: Zt + = Z t - δ .. (19). Jeśli stopy inwestycji w zasób kapitału ludzkiego dwóch typów agentów w gospodarce są równe, niezależnie od obranej ścieżki zrównoważonego wzrostu, gospodarka wzrasta według tych samych stóp. Zachowuje się ona tak jak reprezentatywny agent nawet w przypadku, gdy zasób kapitału ludzkiego nie jest homogeniczny. Wówczas tempo wzrostu gospodarki λ z pozytywnymi efektami wzmacniania kapitału ludzkiego spillover wynosi: H t+ - δ = λ = A 7 β ] - δ g A . Ht. (20). Dla porównania, tempo wzrostu takiej samej gospodarki tylko bez efektu spillover (δ = 0) wynosi Aβ (iloczyn techniki akumulowania kapitału ludzkiego A oraz parametru wyrażającego przewidywany okres konwergencji β). Gospodarka z pozytywnymi efektami spillover wzrasta szybciej, jeśli β – δ > (1 – δ) – (1 – δ). Zgodnie z założeniami modelu, istnieją takie parametry A i β, że gospodarka z efektami spillover generuje wyższe stopy wzrostu niż gospodarka, w której efekty te nie występują.. 58. R. Tamura, op. cit., s. 523–540..

(20) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 44. Sposób zróżnicowania kapitału na fizyczny i ludzki R. Lucasa wykorzystany został przez S. Rebelo59 do opisania endogenicznego modelu wzrostu gospodarki z liniową funkcją technologii. Osiągnięcie ścieżki bezustannego wzrostu w modelu wymaga występowania jedynie krajowych dóbr kapitałowych, które wytwarzane są przy stałych stopach zwrotu z technologii oraz przy braku czynników nieodtwarzalnych (np. ziemia). Gospodarka wytwarza dobra kapitałowe It i konsumpcyjne Ct w ramach jednego sektora. Produkcja opisana jest funkcją typu Cobba-Douglasa i polega na łączeniu części Φt kapitału fizycznego Kt z Nt Ht efektywnymi jednostkami pracy, składającymi się z Nt przepracowanych godzin przez pracowników z Ht jednostkami kapitału ludzkiego: A1 (Φt Kt ) 1 – γ (Nt Ht ) γ = Ct + It ,. (21). gdzie: γ – udział pracy w produkcji dóbr kapitałowych, A1 – technologia akumulowania kapitału fizycznego K. Na ścieżce wzrostu zrównoważonego w takim samym tempie wzrasta wielkość konsumpcji Ct , dóbr kapitałowych It , kapitału fizycznego Kt oraz kapitału ludzkiego Ht . Każdy pracownik dysponuje w każdym okresie jedną jednostką czasu, którą przeznacza na Nt liczbę godzin pracy, L godzin odpoczynku oraz (1 – L – Nt ) godzin akumulacji kapitału ludzkiego. Kapitał fizyczny K i kapitał ludzki H deprecjonuje się według stopy δ 60. Przy tych założeniach, optimum gospodarki występuje w sytuacji zrównania się stóp zwrotu z generowanego kapitału fizycznego rt oraz kapitału ludzkiego r *t 61: _ - γ i A e. _ Φt Kt i. Nt Ht. -γ. o. = βA >. _ - Φt i Kt. _ - L - Nt i Ht. H. - β. ] - L g ,. (22). gdzie: β – udział pracy w produkcji kapitału ludzkiego, A2 – technologia akumulowania kapitału ludzkiego H, Φt – część kapitału fizycznego łączona z efektywnymi jednostkami pracy Nt Ht , Φt Kt  Nt Ht – uzbrojenie w kapitał fizyczny Φt Kt jednostki efektywnej pracy Nt Ht . Szerzej zob. S. Rebelo, Long-Run Policy Analysis and Long Run Growth, „Journal of Political Economy” 1991, vol. 99, nr 31. 59. Równania przyrostu zasobu kapitału fizycznego i kapitał ludzkiego (na jednostkę efektywnej -β β pracy): Ko t = It - δKt , Ho t = A 8 Kt _ - Φt iB 8_ - L - Nt i Ht B - δHt . 60. 61. Zob. S. Rebelo, op. cit..

(21) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 45. Jeśli optimum gospodarki (równanie 23) wyrażone zostanie jako techniczne uzbrojenie pracy Φt Kt  Nt Ht , wówczas poprzez wyznaczenie stopy procentowej z generowanego kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego otrzymuje się wyrażenie Ψ, które jest rosnącą funkcją β oraz γ. Przy danej stopie procentowej r, stopę wzrostu dochodu, określonego jako Yt = Ct + It – δKt , wyraża się jako:. gy = max <. ΨAv A- v ] - L g- v - δ - ρ , -δ F , σ. (23). gdzie: ρ – stopa preferencji czasu, σ – elastyczność substytucji międzyokresowej, v – udział pracy L wspierający technologię akumulacji dóbr kapitałowych K wyrażone jako v = (1 – β)  (1 – β + γ). Na ścieżce zrównoważonego wzrostu (przy inwestycjach > 0), stopa wzrostu gospodarki zależy od technologii akumulowania kapitału fizycznego A1 i kapitału ludzkiego A 2 , a natura inwestycji (zarówno w K i H) określa niższe granice dla stopy wzrostu. Z rozwiązania modelu wynika, że stopa wzrostu gospodarki wzrasta w miarę wzrostu całkowitej liczby godzin pracy zarówno w sektorze produkcji dóbr, jak i akumulacji kapitału ludzkiego. Dlatego kraje przeznaczające relatywnie więcej czasu na pracę generować będą wyższą stopę wzrostu i tym samym szybciej doganiać kraje wyżej rozwinięte. Model S. Rebelo wyjaśnia również mechanizm ujemnego wpływu opodatkowania na tempo wzrostu gospodarczego na ścieżce zrównoważonego wzrostu. Ujemny wpływ podatków na tempo wzrostu dochodu wyjaśniony jest nie tylko w sytuacji konwergencji gospodarki do ścieżki zrównoważonego wzrostu, ale także po osiągnięciu optymalnego tempa wzrostu. W celu wyizolowania wpływu podatków zakłada się, że wydatki publiczne realizowane dzięki wpływom podatkowym nie oddziałują na możliwości produkcyjne oraz krańcową użyteczność z konsumpcji sektora prywatnego. Wprowadzenie podatku dochodowego wywołuje podobny efekt jak ujemny postęp techniczny. W rezultacie obniża się techniczne uzbrojenie pracy (KL) w sektorze wytwarzającym dobra kapitałowe i konsumpcyjne. Dotyczy to głównie tych rodzajów produkcji, które bazują na czynnikach opodatkowanych (produkcja dóbr kapitałowych). Stopa wzrostu dochodu na ścieżce zrównoważonego wzrostu jest analogiczna do równania (24) uwzględniającego jedynie wpływ wprowadzonego podatku dochodowego τi , tj.:. gy = max <. _ - τi i ΨAv A- v ] - L g. σ. - v. -δ-ρ. , -δ F ,. (24).

(22) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 46. gdzie: v = (1 – β)  (1 – β + γ), Ψ – rosnąca funkcja β oraz γ, τi – stopa jednolitego podatku dochodowego. Siła oddziaływania opodatkowania na tempo wzrostu w punkcie równowagi zależy od stopnia zaangażowania zasobów pracy w sektor wytwarzający kapitał ludzki. Ujemny efekt opodatkowania jest tym słabszy, im wyrażenie v = (1 – β)/ (1 – β + γ) jest bliższe zeru. Wynika z tego, że im gospodarka jest bardziej zorientowana na wykorzystywanie i generowanie kapitału ludzkiego, w tym mniejszym stopniu opodatkowanie obniża stopę wzrostu na ścieżce zrównoważonego wzrostu. Opierając się na założeniach neoklasycznych R.J. Barro i X. Sala-i-Martin62 zbudowali model BS, w którym wykorzystali założenia klasycznego modelu Ramsey’a wyodrębniając do rozważań kapitał fizyczny K i kapitał ludzki H. Przy założeniu malejących stóp zwrotu z akumulacji kapitału fizycznego K i kapitału ludzkiego H, model umożliwia porównanie tempa konwergencji gospodarki zamkniętej i otwartej funkcjonującej w ramach ograniczonego rynku kredytowego. Model BS opiera się na funkcji produkcji typu Cobba-Douglasa angażującej dwa rodzaje nakładów: ! ! ! ! α !η y = f _ k , h i = Ak h , 0 < α, η < 1 oraz 0 < α + η < 1,. (25). gdzie: ! ! k i h – odpowiednio kapitał fizyczny i ludzki na jednostkę pracy, α i η – udziały kapitału fizycznego i kapitał ludzkiego w produkcie63, A – technologia łączenia nakładów, ! y – produkt na pracownika. Gospodarka składa się z jednego sektora technologii produkcji, w którym jednostka produktu może być przeznaczana na konsumpcję bądź akumulację kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego. Kapitał fizyczny i ludzki deprecjonuje się według stałej stopy δ. Wersja modelu z gospodarką otwartą zakłada występowanie ograniczonego międzynarodowego rynku kredytowego, tj. umożliwiającego finansowanie jedynie składników kapitału fizycznego, charakteryzującego się stałą stopą procentową r. Zadłużenie zagraniczne d danej gospodarki może być dodatnie, lecz nie większe niż zasób kapitału fizycznego. Kapitał fizyczny będąc dostatecznym zabezpieczeniem dla kredytów zagranicznych może być w części finansowany ze źródeł zagranicznych.. 62. Zob. R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit.. Miary α i η mierzone są krańcowym produktem odpowiednio K i H.. 63.

(23) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 47. Równania konwergencji modelu BS zapisać można: a) dla gospodarki zamkniętej64: 1. 2 1–α – η δ + ρ + θx 3 – ζ, 2β = )ζ + 4 · · δ + ρ + θx · – δ + η + x _ i _ i θ α+η 2. (26). gdzie: α, η – odpowiednio parametry udziału kapitału fizycznego oraz ludzkiego, ρ – stopa dyskontowa, θ – elastyczność substytucji międzyokresowej, n – stopa wzrostu nakładu pracy L oraz ζ, wyraża faktyczną stopę dyskontową, tj. stopę dyskontową skorygowaną o wzrost nakładów pracy n oraz zmianę preferencji międzyokresowej konsumpcji warunkowany wzrostem technologii wspierającej nakład pracy x, wyrażony jako: ζ = ρ – n – (1 – θ) x > 0, x – stopa wzrostu technologii wspierająca nakład pracy L 65. b) dla gospodarki otwartej z ograniczonym rynkiem kredytowym66: 2β =. 1. 2 1 – η _1 – α i δ + ρ + θx = *ζ2 + 4 · · δ + ρ + θx · – δ + n + x – ζ, f p 4 _ i _ i θ η _1 – α i. (27). gdzie: η(1 – α) – parametr udziału kapitału H i K w produkcji (stopa konwergencji nie zależy od poziomu technologii produkcji). Równania (26) i (27) wskazują, że gospodarka częściowo otwarta (tylko na kredytowanie przez zagranicę kapitału fizycznego) na zagraniczny rynek kredytowy cechuje się wyższą stopą konwergencji niż gospodarka zamknięta. Wyższe tempo konwergencji wynika z większego udziału kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego w produkcie η(1 – α) gospodarki otwartej niż gospodarki zamkniętej (α + η), tj.: η(1 – α) < α + η. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, stopa konwergencji zależy odwrotnie proporcjonalnie od udziału kapitału (mniejszy udział kapitału oznacza, że malejące przychody względem skali pojawiają się znacznie szybciej 67 ). Po drugie, zakładając pewne α oraz η, relacja kapitałów fizycznego i ludzkiego kh 64. R. J. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit., s. 167.. Model BS opiera się na modelu Ramseya, w którym funkcja produkcji przybiera postać: ! ! Y = F _ K, L i , gdzie: L = Le xt / L · T^ t h – nakład efektywnej pracy, T(t) – poziom technologii wzrastający według stopy x > 0, K – nakład kapitału, L – nakład pracy wzrastający według stopy n. Dlatego wzrost nakładów efektywnej pracy wynosi (x + n). 65. R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit., s. 168–171. 66. Zob. ibidem, s. 171–172.. 67.

(24) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 48. w gospodarce zamkniętej jest stała, natomiast w gospodarce otwartej kh zmniej! sza się. Na początku okresu k w gospodarce otwartej jest względnie wysoki, ponieważ dostępność finansowania zagranicznego umożliwia szybkie pozyskiwanie dodatkowego kapitału fizycznego. Spadek k/h w czasie powoduje pojawienie ! się szybciej malejących stóp zwrotu z h 68. 4. Wnioski dla polityki gospodarczej Współczesny dorobek endogenicznej teorii wzrostu doczekał się licznych modeli, które zakresem rozpatrywanych determinant wzrostu, ich założeniami oraz zakresem analizy argumentowały istotność kapitału ludzkiego w szybkości konwergencji gospodarki do ścieżki zrównoważonego wzrostu69. Paradoksalnie jednak, nowa teoria wzrostu, choć szczegółowo wyjaśnia sposoby wyjścia gospodarki na wyżej położoną indywidualną ścieżkę zrównoważonego wzrostu z wyższym produktem i dochodem per capita, to jednak nie opisuje mechanizmu, według którego kraje biedne zbliżać mogą swój poziom PKB do krajów bogatych. Modele zakładające występowanie wielu ścieżek zrównoważonego wzrostu (spillover, threshold externalities, etapów wzrostu) dla pojedynczej gospodarki dowodzą, że kraje z różnym początkowym poziomem kapitału ludzkiego będą wprawdzie wykazywać konwergencje stóp wzrostu H, jednak nie będą w stanie zrównać poziomów zasobu kapitału ludzkiego70. Przyjmowanie z kolei założenia o rosnących korzyściach skali z akumulowanego kapitału ludzkiego skutkuje pojawianiem się efektów spillover, napędzających jeszcze bardziej proces pomnażania zasobów wiedzy ucieleśnionych w pracownikach71. Ponieważ dynamika produktu i dochodu, wyjaśniana w modelach bazujących na kapitale ludzkim, jest funkcją jego akumulacji (kapitału ludzkiego), dlatego modele endogeniczne nie są w stanie wyjaśnić mechanizmów bezwarunkowej konwergencji poziomów produktu i dochodu w skali międzynarodowej. Zależności relacyjne pomiędzy kapitałem ludzkim i tempem konwergencji gospodarki sformułowane przez teorię wzrostu pozwalają sądzić, że akumulacja kapitału ludzkiego jest krytycznym czynnikiem zarówno trwałego wzrostu gospo68 Jeśli (α + η) dąży do 1, wówczas η(1 – α) także zmierza do 1. W rezultacie β dąży do 0. Wówczas jeśli nie pojawi się malejący zwrot z kapitału krajowego (α + η = 1), model nie będzie wykazywał konwergencji.. 69 M.in.: S. Rebelo, op. cit.; C. Azariadis, A. Drazen, op. cit.; R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit.; R. Tamura, op. cit.; G.S. Becker, K.M. Murphy, R. Tamura, op. cit.; M. Rogers, op. cit.. J. Caballe, M.S. Santos, On Endogenous Growth with Physical and Human Capital, „�� Journal�� of Political Economy” 1993, vol. 101, nr 6, s. 1042–1067. 70. Wiedza i umiejętności nie podlegają prawu malejących przychodów, dlatego ich przyrosty są wprost proporcjonalne do częstotliwości ich wykorzystywania. 71.

(25) Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki…. 49. darczego w długim okresie, jak i przemieszczania się gospodarki na coraz wyżej położone ścieżki zrównoważonego wzrostu. Kapitał ludzki uosabiając wiedzę i umiejętności indywidualnych przedstawicieli społeczeństwa oraz wiedzę ogólnospołeczną (know-how) jest ekonomiczną i demograficzną przyczyną uwarunkowań wzrostu gospodarczego. Poprzez nie staje się źródłem i skutkiem wielu mechanizmów prowzrostowych i prorozwojowych. Kraje rozwijające się dokonują substytucji inwestycji liczby dzieci na rzecz inwestycji w kapitał ludzki dzieci. Jej przyczynami mogą być zmiany technologii lub specjalizacja. Zmiany te zwiększają zwrot z pomnażania kapitału ludzkiego, pobudzają zatem wzrost gospodarczy. W rezultacie mogą zwiększać stopę wzrostu technologii. Wyższa gęstość zaludnienia wpływa na urbanizację. Dzięki temu procesy demograficzne mogą przyczyniać się do większej specjalizacji, ograniczenia kosztów transportu, poprawy mobilności siły roboczej oraz przyspieszenia dyfuzji wiedzy. Kapitał ludzki pozostaje także w relacji ze zmianami na rynku pracy. Dobrze rozwinięty rynek pracy, przejawiający się wysoką fluktuacją zatrudnienia, powoduje bardziej optymalne „dopasowanie się” popytu i podaży pracy, przez co wzmacniany jest efekt spillover napędzający proces akumulacji kapitału ludzkiego. W rezultacie wnioskować można, że kapitał ludzki jest motorem zmian strukturalnych w gospodarce. Oznacza to, że uplasowanie się kraju na ścieżce wzrostu gospodarczego umożliwiającej skracanie jego dystansu rozwojowego nie jest możliwe bez szybszego niż w krajach wzorcowych rozwoju kapitału ludzkiego. W przeciwnym wypadku krajowi rozwijającemu się grozi utknięcie w pułapce niedorozwoju. Dowiedziony przez endogeniczną teorię wzrostu mechanizm wpływu kapitału ludzkiego na wzrost i jego konwergencję pozwala sformułować jednoznaczne wnioski dla polskiej gospodarki. Wspieranie przez politykę gospodarczą akumulacji kapitału ludzkiego warunkuje trwałość tempa pomnażania produktu i przez to umożliwia odrabianie zapóźnień rozwojowych w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych. Zależności przyczynowo-skutkowe kapitału ludzkiego i tempa konwergencji, zaobserwowane przez niektórych autorów modeli wzrostu gospodarczego, umożliwiają wyciąganie także bardziej szczegółowych wniosków i zaleceń pod adresem polityki gospodarczej. Rozwój kapitału ludzkiego wpływa ostatecznie na tempo konwergencji i jest sprzężony z wieloma obszarami i wymiarami gospodarki, tj.: nierównościami dochodowymi, pogłębianiem rynku finansowego i kredytowego, akumulacją BIZ, napędzaniem postępu technicznego w skali makro i na poziomie przedsiębiorstw, polityką fiskalną i budżetową (poprzez system podatkowy, wydatki publiczne i ich strukturę), stopniem umiędzynarodowienia gospodarki, a także strukturą generowania wartości dodanej w gospodarce (sektor innowacyjny i tradycyjny)..

(26) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 50. Analizowanie sił sprawczych zmian strukturalnych i systemowych przez pryzmat pomnażania kapitału ludzkiego i formułowanie konkretnych zaleceń dla danej gospodarki jest jednak obarczone pewnym ryzykiem. Wprawdzie wspieranie wymienionych obszarów gospodarki wpływa pozytywnie na tempo akumulacji kapitału ludzkiego i przez to na konwergencję, to jednak błędne skomponowanie instrumentów polityki gospodarczej może odsuwać gospodarkę od równowagi i wprowadzić ją w pułapkę niedorozwoju. Przykładowo, istotnymi czynnikami sukcesu gospodarczego dla krajów Dalekiego Wschodu były m.in.: samodyscyplina, ciężka praca oraz kulturowa i narodowa jednolitość72. Natomiast w USA jedną z determinant wzrostu jest kulturowa i narodowa niejednolitość. Z kolei literatura z okresu polskiej transformacji wskazuje, że znacznym balastem dla bieżącego i przyszłego wzrostu jest mentalnościowa spuścizna socjalizmu, która wyryła się wyraźnym piętnem w świadomości obecnych pokoleń73. Dotyczy to m.in.: postaw roszczeniowych, nierealistycznych oczekiwań i innych postaw ogólnospołecznych. Ponadto, szok transformacyjny z istoty swej prowadził do utraty reputacji polityki, zaufania społecznego i narastania nierówności społecznych. Oznacza to, że wiązał się z ubytkiem kapitału społecznego, niezwykle ważnego, choć trudno mierzalnego czynnika wzrostu gospodarczego i rozwoju sprawnych rynków. Znaczenie akumulacji kapitału ludzkiego dla tempa odrabiania dystansu rozwojowego w Polsce wymaga sformułowania nowych funkcji polityki gospodarczej. Nowej polityki państwa nie należy jednak łączyć ze zwiększeniem interwencjonizmu ekonomicznego. Przeciwnie, chodzi tu o ograniczenie jego zakresu i wymuszenie jego spójności z logiką sprawnych rynków. Z tych m.in. względów niezbędne jest zastąpienie strategii prowzrostowej strategią ukierunkowaną na wzrost produktywności, rozwój kapitału ludzkiego i sprawiedliwe nierówności74. Istotne dla poprawy perspektyw rozwojowych polskiej gospodarki jest podniesienie efektywności działania administracji państwowej i samorządowej m.in. poprzez zmianę jakości kapitału ludzkiego, wymuszone ograniczeniem udziału państwa w gospodarce.. 72 Zob. H. McRea, Świat w roku 2020 – potęga, kultura i dobrobyt – wizja przyszłości, Dom Wydawniczy ABC, 1996.. A. Brzeski, Transformacja systemu jako problem metaekonomiczny [w:] Polscy ekonomiści w świecie, red. T. Kowalik, J. Hausner, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 2000, s. 128–134. 73. 74 Zob. M. G. Woźniak, Priorytety i mechanizmy skutecznej strategii gospodarczej, referat wygłoszony na konferencji organizowanej przez Katedrę Teorii Ekonomii UR w Rzeszowie, pt.: „Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych”, Rzeszów, 24–25.09.2004..