Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
Marta Po l a ń s k a
Pi e r w s z y s e z o n b a d a ń n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n o w i s k u 7 w m i e j s c o w o ś c i Ga r b a t ó w k a K o l o n i a, p o w. Łę c z n a
B ezpośrednią przyczyną podjęcia prac w ykopalisko wych. na stanow isku 7/76 w G arbatów ce K olonii było przypadkow e odkrycie, jak ieg o dokonano w tym m iej scu w roku 1998. N atrafiono w ów czas na skupisko kil kunastu zabytków kultury w ołyńsko-lubelskiej ceram iki m alowanej o charakterze inw entarza grobow ego (M. Po lańska 1999). Podjęte w sezonie 1999 badania terenow e m iały na celu dokładne zlokalizow anie i odsłonięcie ew entualnej pozostałej części grobu oraz stw ierdzenie czy w jeg o otoczeniu nie znajdują się kolejne pochówki.
N a terenie stanow iska istnieją dwie piaskow nie od ległe od siebie o około 100 m: w iększa, oznaczona nr 1, położona w je g o w schodniej części, oraz m niejsza, za chodnia — nr 2 (ryc. 1). W spom nianego odkrycia doko nano przy w schodniej kraw ędzi w ybierzyska piaskow ni 1. Od ubiegłorocznej prospekcji do czasu podjęcia ba dań nie była ona w w iększym stopniu eksploatow ana, jedynie w sąsiedztw ie w skazyw anego m iejsca odkrycia pojaw ił się w kop ok. 2 x 2 m, w którym , ja k wynika z uzyskanych inform acji, nie natrafiono na żadne znale ziska.
Poniew aż obserw acja profili piaskow ni nie ujaw ni ła istnienia śladów now ych obiektów, w szystkie w yko py badaw cze, o łącznej pow ierzchni 365 m 2, zlokalizo wano po jej w schodniej stronie: obejm ow ały całą kra wędź piaskow ni oraz penetrow ały teren odległy do kil kunastu m etrów od w ybierzyska (ryc. 2). E ksplorację prow adzono w arstw am i m echanicznym i do głębokości 1,10 m, kończąc j ą spraw dzającym przekopaniem ja - snożółtego piasku calcowego. Na większości rozpozna nej pow ierzchni pod hum usem w spółczesnym grubości 20-35 cm, w ystępow ał żółty piasek m iąższości 40-50 cm - w dolnej partii m iejscam i przew arstw iony słabo w y krystalizow anym orsztynem — niżej znajdow ał się jasno- żółty piasek calcowy. Jedynie w południow ych odcin kach w ykopu 1 odnotow ano pod hum usem obecność w arstw y ziem i barw y ciem nobrunatno-żółtej i brunatnej grubości 5-12 cm, poniżej której stw ierdzono zaleganie żółtego piasku.
Prace o charakterze ratow niczo-sondażow ym , pro wadzone od 19 lipca do 7 sierpnia 1999 roku, zlecone i finansow ane były przez W ojew ódzkiego K onserw ato ra Zabytków w Lublinie.
Badania wykazały, że obiekt, z którego pochodził w spom niany zespół zabytków kultury w ołyńsko-lubel skiej ceram iki m alow anej (K W LCM ), nie został całko
w icie zniszczony. Przy południow ej ścianie am atorskie go w kopu odkryto bow iem nienaruszoną SE część jam y grobowej (obiekt 1) w raz ze zdeponow anym i tu pozo stałym i elem entam i w yposażenia grobow ego (ryc. 4 A). Zarys czytelny był dopiero na głębokości 98-104 cm: całe wypełnisko jam y na poziom ie jej spągu przebarwiała ochra. W planie obiekt zapew ne zbliżony był do prosto kąta o zaokrąglonych narożach, m ającego długość oko ło 2,2 m (zachow ał się na odcinku 1 m, wcześniej w ydo byte elem enty inw entarza zalegały w ścianie piaskowni ok. 1,2 m od granicy w kopu) i szerokość 1 m. D łuższą osią zorientow any został w kierunku NW -SE. Szczątki kostne uległy całkow item u rozkładow i. W pobliżu krót szej ściany grobu odkryto trzy naczynia, około 30 cm na N W od nich znajdow ała się ozdoba m iedziana, a nieco dalej w tym kierunku narzędzie krzem ienne. Opis znale zisk:
1 - czarka: brzeg nieco odchylony, brzusiec lekko w y dęty, dno płaskie; w ysokość 10,4 cm, średnice: w y lewu 11,3 cm, brzuśca 12, 2 cm, dna 5,0 cm (ryc. 4: 1);
2 — pucharek doniczkow aty z czterem a sym etrycznym i, niew ielkim i w ypustkam i na w ylew ie, dno nieznacz nie w klęsłe; w ysokość 11,2 cm, średnice: w ylew u
12,0-12,7 cm, dna 5,2 cm (ryc. 4: 2);
3 - m isa: ścian k i łu k o w ate, dno w klęsłe; w ysokość 7,2 cm , śred n ice: w y lew u 16,2 cm , dna 5,6 cm (ryc. 4: 3);
4 - fragm ent szpili (?) z drutu o kw adratow ym przekro ju, jeden koniec lekko ścieniony; zachow ana długość 6,9 cm, bok przekroju 0,2 cm (ryc. 4: 4);
5 - częściow o retuszow any w iór z krzem ienia w ołyń skiego łuskany jednobocznie na stronę w ierzchnią d ro b n y m re tu sz e m p rz y k ra w ę d n y m , je d e n b o k w zdłużnie obustronnie w yśw iecony; zachowana dłu gość 5,8 cm, najw iększa szerokość 2,9 cm, grubość 0,5 cm (ryc. 4: 5).
Znaleziony w śród naczyń drobny w iórek krzem ien ny nie jest, ja k się w ydaje, intencjonalnym elem entem w tym zespole.
Pochów ek zaw ierał bogate aczkolw iek niezbyt zróż nicow ane pod w zględem surow cow ym w yposażenie. W iększość zabytków w y stąp iła w zw artym skupisku w zniszczonej NW części jam y grobow ej, pozostałe od kryto w jej SE połow ie. C eram ika reprezentow ana jest
Pie r w s z ys e z o nb a d a ńn aw ie l o k u l t u r o w y m s t a n o w is k u 7 w m i e j s c o w o ś c i Ga r b a t ó w k a Ko l o n ia 1 7
Ryc. 1. Garbatówka Kol., stan. 7. Plan sytuacyjno-wysokościowy z lokalizacją wykopów badawczych.
przez 16 naczyń. To najliczniej w yposażony w naczynia grób tej kultury odkryty dotychczas na Lubelszczyźnie. Obiekt z G arbatów ki w yróżnia się rów nież ilością zde ponow anych ozdób m iedzianych. O becność zabytków z tego surowca i/lub śladów patyny na kościach odnoto wano na 7 lubelskich stanow iskach KW LCM . Tam gdzie zachowały się w lepszym stanie, w ystąpiły w ilości 1-2 sztuk. O prócz o p u blikow anych ju ż dw óch zau szn ic (M. Polańska 1999, ryc. 3: 10, 12, s. 10) w grobie z G ar batówki natrafiono także na nie posiadającą analogii szpi lę (?). Uzupełnieniem charakterystyki tych przedm iotów są w yniki badań m etalograficznych w ykonanych m eto dą spektrom etrii rentgenofluorescencyjnej XRF przez T. W ójcickiego w L aboratorium Analitycznym W ydzia łu Chemii UM CS w Lublinie.
Tab. 1. Wyniki analizy spektograficznej wyrobów metalowych z Garbatówki Kol.
Przedmiot Zawartość pierwiastków (w %)
Miedź Antymon Srebro
Zausznica zamknięta Zausznica otwarta Szpila 97,50 97,57 96,69 1,40 (0,14) 1,28 (0,13) 1,32 (0,13) 1,10(0,11) 1,15(0,12) 1,99 (0,20) Liczby podane w nawiasach oznaczają błąd pomiaru.
W szystkie trzy zabytki zrobione są ze stopów, któ rych głów nym składnikiem je s t miedź. Z aw ierają rów nież znaczącą ilość antym onu i srebra. Z bliżona zaw ar
tość tych pierw iastków w zausznim oh
wy-i n s t y t u t A rc h e o lo g wy-iwy-i B ib lio te k a ul. Żw irki i W igury 9 7 /9 9
0 2 -0 8 9 W arszaw a
18 Ma r t a Po l a ń s k a
Ryc. 2. Garbatówka Kol., stan. 7. Plan wykopów i odkrytych obiektów.
konane zostały z rudy m etali pochodzącej z tego sam e go złoża. W warstw ie skorodowanej obu zausznic stw ier dzono obecność bizm utu, żelaza i fosforu, zaś w przy padku szpili dodatkow o także baru, pierw iastków p o chodzących z zew nątrz, w chłoniętych w trakcie procesu korozji.
M iejsca odkrycia ozdób m iedzianych (obie zauszni ce w ystąpiły w N W części grobu zaś szpila niedaleko
SE krańca jam y grobow ej) m o g ą sugerow ać, że pogrze bano tu dwie osoby: kobietę ułożoną głow ą na N W (na co w skazyw ałaby lokalizacja zausznic, będących atry butem pochów ków kobiecych) oraz naprzeciw ległe dru gą osobę (m ężczyznę ?).
W iór retuszow any posiada analogie w inwentarzach z osad K W L C M (A. Z akościelna 1996, tab. XIX: 16, XXX V I: 25).
Ryc. 3. Garbatówka Kol., stan. 7. Zabytki mezolityczne-wybór; 6 - ob. 4; 5 - ob. 7; 3, 10 - ob. 9; 12, 17 - wyk. 1; 1,2,11, 13, 14, 19 - wyk. 2; 15, 16, 18, 20 - wyk. 3; 7-9 - wyk. 4; 4 - wyk. 5.
2 0 Ma rta Po l a ń s k a
Ryc. 4. Garbatówka Kol., stan. 7. Obiekt 1. A — plan na głębokości 104 cm, a - piasek przebarwiony ochrą; В - elementy wyposażenia grobowego: 1-3 ceramika, 4 - miedź, 5 - krzemień.
Pie r w sz ys e z o nb a d a ńn aw ie l o k u l t u r o w y ms t a n o w is k u 7 w m ie js c o w o ś c i Ga r b a t ó w k a Ko l o n ia 2 1
Ryc. 5. Garbatówka Kol., stan. 7. Zabytki KWLCM (1 - wyk. 1, 2-4 - wyk. 4, 5 - wyk. 5).
O m aw iany grób je s t kolejnym przykładem potw ier dzającym zwyczaj stosow ania ochry w obrządku pogrze bow ym tej kultury. Pokryw ano nią ciała zm arłych lub wypełniano jed n o z naczyń stanow iących inw entarz gro bowy. N iekiedy obie form y rytualnych zachow ań znaj dow ały zastosow anie w tym sam ym pochów ku (J. Gur- ba, A. Z akościelna 1995, s. 12). O dm ienną sytuację za obserwowano w przypadku obiektu z Garbatówki. Ochrę rozsypano na całym dnie jam y grobowej: na poziom ie spągu wypełnisko stanowił różow y piasek przebarwiony o ch rą wyraźnie odcinający się od jasnożółtego calca. Po dokonaniu pochów ku ja m ę zasypano czystym piaskiem , stąd nieczytelność jej zarysu w w yższych partiach.
Przeprowadzone prace w ykopaliskow e nie doprow a dziły do odkrycia kolejnych grobów K W LC M . N ie uła tw ia zadania fakt, że zazw yczaj obiekty te lokow ane są w znacznej od siebie odległości, nie m ożna też w yklu czyć, że je st to wschodni, skrajny pochów ek na cm enta rzysku. M ateriały związane z tą je d n o stk ą taksonom icz ną w ystąpiły luźno w różnych partiach przebadanego obszaru i na złożu w tórnym w w ypełniskach kilku obiek tów. N atrafiono na około 40 przew ażnie drobnych frag m entów ceram iki (ryc. 5: 1 -3 ), a ponadto na zabytki krze mienne: zdw ojony drapacz (ryc. 5: 4), półtylczak (ryc.
5: 5) oraz wiór. M ogą one pochodzić ze zniszczonych obiektów grobow ych lub być śladem istnienia osady.
B adania w ykazały ponadto, że je s t to stanow isko w ielokulturow e, na którym w ystępują m ateriały zabyt kow e o dużej rozpiętości chronologicznej (środkow y okres epoki kam ienia - epoka żelaza). O prócz om ów io nego zarejestrow ano 43 obiekty jam ow e, niejednokrot nie bardzo słabo czytelne w piaszczystym , przesuszo nym podłożu. C zęść z nich stanow iły ślady nieokreślo nej, stosunkow o niedaw nej działalności człow ieka, po zostałości po korzeniach (jam y nr 3, 4, 7, 9, 12, 13, 19, 24-26, 28, 29, 31, 42). Jedynie obiekty 1, 10, 35 i 40 zaw ierały w iększe ilości m ateriału zabytkow ego. Pozo stałe, m ające ow alne lub koliste zarysy w rzucie pozio m ym i na ogół nieckow ate przekroje, zachow ane w w ie lu w ypadkach jed y n ie w partii spągow ej, zaw ierały śla dow e ilości zabytków lub były ich całkow icie pozbaw io ne (ob. nr 8, 11, 14, 17, 20-23, 30, 32, 43, 44), co unie m ożliw ia określenie ich chronologii i przynależności kulturow ej.
B adana część stanow iska dostarczyła stosunkow o licznego inw entarza krzem iennego. O prócz w ydzielo nych m ateriałów K W L C M pozyskano 585 sztuk zabyt ków krzem iennych. W w iększości zalegały one w
roz-22 Ma r ta Po l a ń s k a
Ryc. 6. Garbatówka Kol., stan. 7. Ceramika kultury mierzanowickiej (1 - ob. 13, 2 - ob. 41), trzcinieckiej (3 - ob. 13), zabytki krzemienne z wczesnej fazy epoki brązu (4 - wyk. 1, 5, 7 - wyk. 5, 6 - wyk. 2).
proszeniu zarów no w w arstw ie ornej, ja k i głębiej, się gając m aksym alnie do poziom u 80 cm od pow ierzchni. Podstaw ow ym surow cem był m iejscow y krzem ień kre dowy. W znikom ym stopniu reprezentow any je st krze m ień czekoladow y (4 - ryc. 3: 2) i św ieciechow ski (4); części okazów nie udało się określić pod w zględem su row cow ym z pow odu ich przepalenia (25 szt.).
D la pełnego cyklu produkcyjnego zabrakło jedynie surowiaków. W ystąpiły natom iast rdzenie (58), form y techniczne (6 zatępców, 1 podtępiec), półsurow iec z do m inującym i ilościow o odłupkam i (350), w ióry (92), od n o to w an o ró w n ie ż o b e c n o ść o k ru c h ó w p rz e m y sło w ych (7). Form y narzędziow e (67 szt. — ok. 9% całego zbioru) i odpadki pow stałe przy ich w ytw arzaniu (3)
tw orzą niezbyt liczną grupę znalezisk. W iększość m ate riału stanow i św iadectw o istnienia w tym m iejscu osad nictw a w czesnoholoceńskiego, reprezentow anego przez kulturę kom ornicką (ryc. 3: 1, 10, 13). Podobnie dato w any je s t podw ójny drapacz (ryc. 3: 7). M łodsza faza osadnictw a odnosi się ju ż do początków okresu atlan tyckiego. Z tego okresu p ochodzą m ateriały kultury ja- nisławickiej (ryc. 3: 3) i ogólnie określone jak o późno- m ezolityczne (ryc. 3: 4, 15, 17). Poniew aż nie je st to inw entarz jednokulturow y, części zabytków nie można przyporządkow ać konkretnej jednostce taksonom icznej.
Schyłek neolitu i starsza faza epoki brązu zaznacza j ą się nielicznym i fragm entam i naczyń kultury ceram iki sznurow ej, m ierzanow ickiej (ryc. 6: 1, 2), a także
trzci-Pie r w s z ys e z o nb a d a ńn a w ie l o k u l t u r o w y ms t a n o w is k u 7 w m i e j s c o w o ś c i Ga r b a t ó w k a Ko l o n ia 2 3
Ryc. 7. Garbatówka Kol., stan. 7. Ceramika grupy czemiczyńskiej (1-3 ob. 10, 4 - wyk. 4, 5 - wybierzysko piaskowni 1), materiał zabytkowy z rejonu piaskowni 2 (6, 7).
2 4 Ma r t a Po l a ń s k a
nieckiej (ryc. 6: 3). O dkryto rów nież okazy typow e dla krzem ieniarstwa w czesnobrązow ego (ryc. 6:4-7). Św iad czą one o sporadycznej penetracji stanow iska przez te społeczności. M ała ilość zabytków , podobnie ja k zasie dlanie słabych gleb w ytw orzonych na piaskach, wiąże się z preferow aną w ów czas gospodarką hodow laną typu koczow niczego.
Dotychczasow e badania pow ierzchniow e prow adzo ne w ram ach A ZP nie ujaw niły na obszarze 75-86, w o b rębie którego znajduje się G arbatów ka, żadnych m ate riałów pom iędzy najliczniej obecną na tym terenie kul turą łużycką a w czesnym średniow ieczem . N a om aw ia nym stanow isku w m łodszym okresie przedrzym skim pojaw iła się ludność grupy czem iczyńskiej. Natrafiono na fragm enty charakterystycznych dla niej średniościen- nych naczyń z kołnierzow atym i w ylewam i o krawędziach karbow anych nacięciam i, podobnie zdobione fragm enty naczyń beczułkow atych, ja k też na częściow o zacho w an ą m isę z otw orem w dnie, przydenny fragm ent gru- bościennego naczynia. P o ch o d zą one ze skupiska c e ram iki zarejestrow anego na głębokości 28-36 cm w p o
bliżu w schodniej ściany w ykopu 4 (obiekt 10 — ryc. 7: 1-3), z w ykopu nr 4 (ryc. 7: 4) oraz z w ybierzyska pia skow ni (ryc. 7: 5). N ajbliższe terytorialnie analogie p o siadają w m ateriałach z W ytyczna, stan. 5 (T. M azurek, W. M azurek 1997, s. 86, ryc. 5: 1-4). Sekw encję chrono logiczną stanow iska zam yka kultura przew orska, z którą łączone są obiekty n r 35 i 40, a także pew na ilość zn a lezisk luźnych o charakterze osadow ym pochodzących z S części piaskow ni - b ę d ą one tem atem odrębnej p u blikacji.
Z p o w ierz ch n i w y b ierzy sk a i o to czen ia drugiej, m niejszej piaskow ni zebrano fragm enty w iórów krze m iennych (m.in. m ezolityczny — ryc. 7: 6), schyłkow o- neolityczny grocik sercow aty (ryc. 7: 7), ponadto ułam ki ceram iki o cechach w czesnobrązow ych.
Interesujące w yniki pierw szego sezonu badań oraz postępujące niszczenie stanow iska pow odow ane w ybie raniem piasku w skazują na konieczność kontynuow ania prac w ykopaliskow ych w najbliższym czasie. M ożliw e będzie w ów czas rozpoznanie części stanow iska położo nej po zachodniej stronie piaskow ni 1.
Lit e r a t u r a
G u r b a J., Z a k o ś c i e l n a A.
1995 Badania wykopaliskowe na terenie Strzyżowa
i okolic, Spr. zam, s. 9-13. M a z u r e k T., M a z u r e k W.
1996 Wyniki badań wykopaliskowych w Wytycznie,
stan. 5 i nadzorów archeologicznych na stano wiskach wokół Jeziora Wytyckiego w woj. chełmskim, APŚ, t. 2, s. 86-94.
P o l a ń s k a M.
1999 Grób kultury wolyńsko-lubelskiej ceramiki ma
lowanej ze stan. 7 w Garbatówce K olonii, woj. lubelskie, A PS, t. 4, s. 9-15.
Z a k o ś c i e l n a A.
1996 Krzemieniarstwo kultury wolyńsko-lubelskiej
ceramiki malowanej, Lub. Mat. Arch., t. 10.
Ma r t a Po l a ń s k a
T h e F i r s t S e a s o n o f E x c a v a t i o n s a t a M u l t i c u l t u r a l S i t e No. 7 i n G a r b a t ó w k a K o l o n i a , Ł ę c z n a D i s t r i c t
The rescue excavations carried out in the neighbourhood of a nearby sand extraction area led to the discovery of a well preserved south-eastern part of a grave belonging to the Vol- hynian-Lublin Painted Pottery culture. It was from the north western part of this grave, which was accidentally uncovered in 1998, that an assemblage of artefacts involving 13 vessels and 2 copper ear-rings came. At the bottom o f the grave pit, within the ochre hued filling, three other vessels were found, as well as a copper pin and a retouched flint flake (Fig. 4). The bones were not preserved. In terms of the number of ves sels, it is the most richly furnished grave o f the Volhynian- Lublin Painted Pottery culture uncovered so far in the Lublin region. It also contains a substantial inventory of copper. The speetrographic analysis revealed that the material used in the
production of ornaments were alloys containing 96,69-97,57% of copper and an admixture of antimony and silver. In the vi cinity of the uncovered feature, despite the excavation of the area of 365 sq. m, no new graves o f this culture were recorded. Only a few fragments of pottery and random flint artefacts con nected with this taxonomic unit were found (Fig. 5). Additio nally, inventories of flint artefacts were obtained which can be identified with the Komornica and Janisławice cultures (Fig. 3). It was also possible to prove the traces of presence of societies from the late Neolithic and the early Bronze Age (Fig. 6). In the La Tene period, this area was reached by the people from the Czerniczyn group (Fig. 7: 1-5), while the Roman period is represented by items from the Przeworsk culture.
