No w e d a n e d o b a d a ń n a d p o c z ą t k a m i m i a s t a W ą w o l n i c y ij e g o m u r o w a n e j ś w i ą t y n i
p.w. ś w . W o j c i e c h a p o z y s k a n e p o d c z a s n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h w 1 9 9 9 r. Ir e n a K u t y ł o w s k a
W opracow aniach źródłow ych i publikacjach brak je st jednoznacznej identyfikacji m iejsca, gdzie w dzisiej
szej aglom eracji W ąw olnicy zlokalizow ane było miasto otoczone m uram i obronnym i przez K azim ierza W ielkie go ja k o d n o to w ał to Jan z C zarn k o w a (M PH 1961, s. 625). W ostatnich latach opow iedziano się za lokali zacją m iasta z czasów K azim ierza W ielkiego, na terenie w okół kościoła p. w. św. M arii M agdaleny (ryc. 1/2) tj. poza w yizolow anym w lokalnej topografii wyniesieniem (ryc. 1/1), zw anym obecnie W zgórzem Kościelnym z pa rafialną św iątyniąp. w. św. Wojciecha (R. Szczygieł 1992, s. 64). Budzi to w ątpliw ości poniew aż nie znajduje po tw ierdzenia w najstarszych opublikow anych i przedsta w ionych poniżej m ateriałach źródłow ych zw iązanych z m iastem W ąw olnica i je g o św iątyniam i. Za lata 1326- 1349 zachow ały się zestaw ienia dochodów i opłat św ię topietrza parafii W ąw olnica (P. Szafran 1958,s. 170-171; z najstarszym zapisem ja k o W am w alnicza - S. Kuraś 1983, s. 254). Z 1349 r. pochodzi dokum ent K azim ierza W ielkiego w yznaczający kupcom z Torunia drogę do Lublina przez W ąw olnicę (S. Kuraś 1983, s. 253). Przed 1370 r. K azim ierz W ielki otoczył m uram i obronnym i m iasto W ąw olnicę — civitas W anw elnicza w edług K ro niki Jana z C zarnkow a (M PH 1961, s. 625). W 1374 r. k ró lo w a E lżb ieta Ł o k ie tk ó w n a p o tw ierd za (w ydane w cześniej przez brata K azim ierza W ielkiego) zw olnie nie m ieszczan w ąw olnickich od opłat ceł i m yt w całym K rólestw ie (S. K uraś 1983, s. 253). Z 1409 r. pochodzi przyw ilej W ładysław a Jagiełły na odbyw anie w W ąw ol nicy targów w każdy w torek (S. K uraś 1983, s. 253). W 1448 r. K azim ierz Jagiellończyk przenosi W ąw olni cę na m iejskie praw o m agdeburskie (S. K uraś 1983, s. 254). Z lat 1453-1472 mam y informacje o przekazaniu w W ąwolnicy parafialnego, m urowanego kościoła wraz z uposażeniem i patronatem króla benedyktynom z klasz toru na Łysej Górze (S. Kuraś 1983, s. 254; M. Derwich
1992, s. 76-77). Jan D ługosz ok. 1470-1480 r. odnotował w W ąw olnicy benedyktyński m urow any kościół parafial ny św. W ojciecha położony w m ieście, nazw anym przez niego oppidum oraz drugi na przedm ieściu (suburbium in Wanwelnycza) jak o rów nież parafialny ale m acierzy sty kościół św. M arii M agdaleny bez wzm ianki, że jest on m urow aną św iątynią (J. D ługosz 1864, s. 568). W księ gach sądow ych m iasta W ąw olnicy w 1495 r. w ym ieniony jest kościół św. M arii M agdaleny na przedm ieściu (G. Ja
wor, A. Sochacka 1998, s. 165) bez inform acji, że je st
parafialny, a w 1499 r. kościół św. W ojciecha jak o para fialny (G. Jawor, A. Sochacka 1998, s. 238). Po pożarze w 1567 r. m iała m iejsce relokacja m iasta W ąw olnicy (R. Szczygieł 1992, s. 64) na teren, gdzie do dziś zacho w ał się w ytyczony w ów czas plac rynkow y (ryc. 1/3). W 1603 r. odnotow any je s t w ów czesnym m ieście W ą w olnicy parafialn y m urow any k o śció ł św. W ojciecha (P. Szafran 1958, s. 171).
Powyżej zestaw ione przekazy (w tym w szystkie śre dniow ieczne) odnotow ują zaw sze kościół św. W ojcie cha jak o m urow aną i p arafialną św iątynię usytuow aną w m ieście W ąwolnicy, a kościół św. M arii M agdaleny jak o usytuow any na przedm ieściu W ąwolnicy. Przy tym
Ryc. 1. Wąwolnica, woj. lubelskie. 1 - Wzgórze Kościelne (stan. 1 ) z neogotyckim kościołem p. w. św. Wojciecha i kapli- cą-sanktuarium Matki Bożej Kębelskiej; 2 - boisko Szkoły Podstawowej z reliktami kościoła p. w. św. Marii Magdaleny; 3 - rynek miasta lokowanego w 1567 г.; A - trakty i drogi; В - tereny podmokłe; x - źródło u podnóża Wzgórza Kościelnego.
174 Ku t y ł o w s k a Ir e n a
ostatnim kościele do końca X V w. nie odnotow ano ani razu, że je s t m urow any i tylko J. D ługosz w swojej rela cji nazw ał go m acierzystym i parafialnym . B rak je st też w tych przekazach inform acji aby w średniow ieczu lub później m urow ana św iątynia parafialna św. W ojciecha zm ieniła sw oją lokalizację choć rynek zw iązanego z nią m iasta został relokow any po pożarze w 1567 r.
P. Szafran, zajm ując się rozw ojem sieci parafialnej w L ubelskiem , przyjął, że w W ąw olnicy były w 2 poł. XV w. dw a kościoły parafialne (P. Szafran 1958, s. 171) ale starszym b y ł k o śció ł św. W ojciecha usytuow any w średniow iecznym m ieście i je g o początki w idzi w X I- XII w. (P. Szafran 1958, s. 70-75).
Do tej problem atyki nie w niosły now ych m ateria łów źródłow ych prace archeologiczne prow adzone na W zgórzu K ościelnym w 1956 r. (R. S zczygieł 1992, s. 60), w 1980 r. (B. B argieł, J. K ącki 1980, s. 14) oraz w 1984r. (J. Teodorow icz-C zerepińska 1985) i w 1985 r. (P. Lis 1986) ja k też na średniow iecznym przedm ieściu -su b u rb iu m m iasta W ąw olnicy, gdzie lokalizow any je st kościół św. M arii M agdaleny i gdzie odkryto relikty m u rowanej św iątyni w ystaw ionej około 1650 r. i rozebra nej w 1849 r. (P. Lis 1992; S. W iśniew ski 1992, s. 103). O becnie całe W zgórze K ościelne stanow i w łasność w ąw olnickiej parafii św. W ojciecha. Jego n ajw y ższą partię zajm uje duży, neogotycki kościół p. w. św. W oj ciecha z prezbiterium skierow anym na północ, budow a ny od 1907 r. (J. Żyw icki 1997, s. 288) i konsekrow any w 1914 r. (S. W iśniew ski 1992, s. 103). Z astąpił on starą m urow aną i orientow aną na w schód św iątynię parafial n ą pod tym sam ym w ezw aniem , zlo k alizo w an ą przy w schodnim zboczu W zgórza K ościelnego (ryc. 2).
Na początku XX w. neogotycki kościół tak usytu ow ano na w ąw olnickim W zgórzu K ościelnym , że jego w schodnia ściana stanęła w m iejscu zachodniej kruchty starego K ościoła w odległości 1,0 m od zachodniej ścia ny jej nawy. W ym usiło to konieczność rozebrania kruchty jeszcze przed kopaniem fundam entów now ego kościo ła, a po 1909 r. całej zachodniej partii starej św iątyni z której pozostaw iono tylko prezbiterium w yrem ontow a ne na kaplicę przedpogrzebow ą(J. Żyw icki 1997, s. 290). O becnie w ołtarzu głów nym tej kaplicy znajduje się, drew niana, datow ana na 1 połow ę X V w. (J. Żyw icki 1997, s. 288; J. Pęzioł 1997, s. 13), gotycka figura M atki Bożej K ębelskiej (dalej M B K ębelskiej) przeniesiona 8 w rześnia 1700 r. do W ąw olnicy z rozebranej w ów czas kaplicy w K ęble (J. T eodorow icz-C zerepińska, T. A u- g u sty n ek 1985; J. P ę z io ł 1997, s. 12). Po ko ro n acji w 1978 r. figury (J. Pęzioł 1997, s. 14) pośw ięcona Jej w ąw olnicka kaplica stała się sanktuarium odw iedzanym przez pielgrzym ów z dorocznym św iętem N arodzenia N ajśw iętszej Panny M arii (8 w rześnia) obchodzonym uroczyście w k ażd ą p ierw szą niedzielę w rześnia jak o święto M atki Bożej K ębelskiej (J. Pęzioł 1997, s. 15,46).
W ąw olnicki neogotycki kościół św. W ojciecha oraz kaplica MB Kębelskiej w raz z przyległym placem , w y
dzielonym m urow anym parkanem , zajm ują najw yższą północno-w schodnią część W zgórza K ościelnego, a na najniższej południow o-w schodniej je g o partii znajdują się parkingi, kapliczka św. Jana N epom ucena oraz za budow ania przeznaczone dla organisty. Z achodnią część W zgórza, o łagodnym spadku ku zachodow i, zajmują: plebania, D om Pielgrzym a oraz plebańskie ogrody i za budow ania gospodarcze (ryc. 2).
Latem 1999 r. w okół obu św iątyń (A. Stachyra 2000), na w ydzielonym parkanem placu przykościelnym , p o ło żono w row ach szer. do 1,0 m (ryc. 2, 3) rury (tzw. bu- rzów ki), odprow adzające w ody opadow e. Prace ziem ne, prow adzone przy tej inw estycji, objęto nadzorem ar cheologicznym , a pozyskane dane dostarczyły now ych m ateriałów źródłow ych do najstarszej historii kościoła św. W ojciecha i m iasta W ąw olnicy.
W nadzorow anych row ach, zlokalizow anych wokół kaplicy M B K ębelskiej (ryc. 3), odsłonięto naw arstw ie nia oraz relikty m urów z kam ienia w apiennego na za praw ie w apiennej (A. Stachyra 2000). A nalizy rozpla now ania tych ostatnich, w kontekście m urów stojącej do dziś kaplicy oraz pozyskanych danych stratygraficznych p rzy u w zg lęd n ien iu w y n ik ó w badań, pro w ad zo n y ch w 1984 i 1985 r. (J. T eodorow icz-C zerepińska 1985; P. Lis 1986), ja k też przekazów pisanych i ikonograficz nych, pozw alają w stępnie rekonstruow ać fazy zabudo w y m urow anej na tej partii w ąw olnickiego W zgórza K o ścielnego (ryc. 4).
W świetle w ym ienionych danych źródłowych począt ki murowanej w ąwolnickiej św iątyni w iążą się z budow lą użytkow aną do dziś jak o kaplica M B K ębelskiej, a przed 1909 r. ja k o prezb iteriu m kościoła św. W ojciecha (ryc. 4/A). B udow la ta, długości 18 m i szerokości 9,6 m (wnę trze 15,0 m x 7,2 m ), m a dw udzielną ścianę wschodnią, pierw otnie w ysuniętą poza linię m uru, zlokalizow anego w zdłuż w schodniego zbocza W zgórza K ościelnego (ryc. 4A, ryc. 5/1). U sytuow anie tego m uru oraz jeg o grubość 3,0 m w partii fundam entow ej, pozw alają dom yślać się w nim w schodniej kurtyny m uru obronnego. W zdłuż tej kurtyny obronę flankow ą m ożna było prow adzić z w łą czonej w ciąg tego m uru budow li - a w łaściw ie z w ysu niętej na zew nątrz i dw udzielnie załam anej jej w schod niej ściany — co w skazuje na zaw iązek funkcjonalny obu tych obiektów m urow anych zrealizow anych jak o je d n o razow y zam ysł architektoniczno - obronny. Początki obu tych inw estycji budow lanych należy w idzieć w XIV w., poniew aż czytelnie uchw ycona w row ie instalacji burzo wej w arstw a budow lana w schodniego m uru kurtynow e go, w yraźnie zw iązana je s t ze spągiem naw arstw ień da to w anych na X IV -X V w. (A. S tachyra 2000). R ó w nież na stropie lessu calcow ego i w spągu w arstw z cera m iką datow aną na X IV -X V w. zalega w arstw a budow lana analogicznego m uru obronnego, odsłoniętego w w y kopie w eryfikacyjno-sondażow ym , na zachodnim zbo czu (A. Stachyra 2000) w ąw olnickiego W zgórza K ościel nego (ryc. 5/1).
Ryc. 2. Wąwolnica, woj. lubelskie, Wzgórze Kościelne - stan. 1 : 1 - orientowana kaplica-sanktuarium Matki Bożej Kębelskiej; 2 - neogotycki kościół p. w. św. Wojciecha; 3 - plebania; 4 Dom Pielgrzyma; 5 - dom organisty; g - budynki gospodarcze; A - studzienki i rowy tzw. burzówki, w których odkryto mury starego kościoła p. w. św. Wojciecha; В - studzienki tzw. burzówki, w których odkryto wschodni odcinek obwodowego muru obronnego; С - zasięg czytelnego na powierzchni terenu gruzowiska zachodniego odcinka obwodowego muru obronnego z XIV w.; w. - wykopy weryfikacyjno-sondażowe z 1999 r. Przez punkt wysokościowy 169.9 m npm przy kolistym klombie pośrodku Wzgórza Kościelnego poprowadzona jest oś „O” z ryc. 5.
176 Ku t y ł o w s k a Ir e n a
O becna kaplica M B Kębelskiej, jako budow la z dw u dzielną ścianą w schodnią, przeznaczoną do obrony flan kowej m uru obronnego, m a kondygnację podziem ną, dostępną w ąsk ą (szer. do 1,0 m) klatką schodow ą, usy tuow aną w zdłuż jej zachodniej ściany z zejściem od stro ny północnej (zaznaczono strzałką na ryc. 3 i ryc. 4/A , F). O ba m ury (w schodni i zachodni) tej klatki schodowej są tak sam o głęboko posadow ione: 3,94 m poniżej sklepie nia dolnej kondygnacji oraz 3,6 m poniżej w spółczesne go poziom u chodzenia (ryc. 5/2), co w skazuje, że je st to pierw otny ciąg kom unikacyjny. Pom ieszczeniu podziem nej kondygnacji, o rozm iarach 15,0 m x 7,2 m i w ysoko ści praw ie 4,0 m, z m urow anym w ew nętrznym ciągiem kom unikacyjnym nie m ożna bezdyskusyjnie przypisać pierw otnego przeznaczenia na kryptę grobow ą (bow iem te budow ano dużo niższe) choć ta k ą funkcję pełniło - być m oże dopiero w X V III-X IX w. - o czym świadczy ekshum acja po ch ó w k ó w z zachodniej partii tego p o m ieszczenia w latach osiem dziesiątych XX w. (inform a cja ustna ks. proboszcza J. Pęzioła).
D ostępna w ew nętrzną klatką schodow ą duża sala podziem nej k o n dygnacji, obecnego sanktuarium M B K ębelskiej, m ogła być pierw otnie bezpiecznym m aga zynem i m iejscem schronienia dla m ieszkańców podczas zagrożenia. A n a lo g ic z n ą w ysokość ok. 4,0 m m iała, w czasach K azim ierza W ielkiego dolna kondygnacja rów nież dw upoziom ow ej kaplicy św. Trójcy w Lublinie (M. B rykow ska 1999, s. 32-33 i ryc. 3). N ajpew niej też w ąw olnicka budow la, w łączona tak ja k lubelska kaplica św. Trójcy w ysuniętym prezbiterium w linię m uru obron nego, została w zniesiona z przeznaczeniem na św iąty nię. Być m oże, pow iększenie tej św iątyni, poprzez do budow ę od zachodu partii naw ow ej, rozpoczęto jeszcze przed końcem X IV lub na początku X V w. O dsłonięto b ow iem , p o d c zas b a d ań w 1984 r., m u r o kieru n k u w schód-zachód (J. T eodorow icz-C zerepińska, T. A ugu- stynek 1985) dostaw iony do jej południow o-zachodnie go narożnika (ryc. 4/A ). M ur ten, z łam anego kam ienia w apiennego na zapraw ie w apiennej, płytko posadow io- ny - tylko 1,0-1,1 m od w spółczesnego poziom u cho dzenia (A. Stachyra 2000), przecięty został rów nież ro w em instalacji burzow ej (porów naj ryc. 3 i ryc. 4/A). Jednak, p o d o b n ie ja k w 1984 r., p o d czas n adzorów w 1999 r. nie stw ierdzono naw et śladów negatyw u sy m etrycznego do niego północnego m uru, co pozw ala, przy obecnym stanie badań, dom yślać się w nim rozpo czętej i następnie zaniechanej rozbudow y św iątyni w kierunku zachodnim - bądź północnej ściany m urow a nego budynku rozlokow anego dalej na południe na tere nie nie objętym rozpoznaniem row am i instalacji burzo wej ani archeologicznym i w ykopam i badaw czym i.
Z am knięta dw udzielnie od w schodu w ąw olnicka budow la dw ukondygnacyjna ju ż w XIV-1 poł. X V w. pełniła zapew ne funkcję św iątyni za czym przem aw iają, odsłonięte w jej sąsiedztw ie, pochów ki szkieletow e, na których stanęły w 2 poł. X V w. m ury zw iązane z om
ó-Ryc. 3. Wąwolnica, woj. lubelskie, Wzgórze Kościelne (stan. 1 ). Rzut kaplicy-sanktuarium Matki Bożej Kębelskiej oraz stu dzienki i rowy tzw. burzówki z reliktami odkrytych w nich murów - miejsca zaczernione.
w io n ą niżej d z ia ła ln o śc ią b u d o w la n ą benedyktynów z Łysej G óry i K azim ierza Jagiellończyka (ryc. 4/B).
W 1453 r. (S. K uraś 1983, s. 254), bądź w 1458 r. (M. D erw ich 1992, s. 76) K azim ierz Jagiellończyk prze kazał parafialny w ąw olnicki kościół św. W ojciecha wraz z królew skim patronatem i dochodam i klasztorow i b e nedyktynów na Łysej Górze. D arow iznę króla potw ier dził papież Paw eł II w 1471 r. (M. D erw ich 1992, s. 77), a w ykonanie zrealizow ał w 1472 r. opat cystersów z K o przyw nicy M ikołaj (S. K uraś 1983, s. 254) i do kasaty opactw a św iętokrzyskiego w 1819 r. zarządzali nim b e nedyktyni (S. W iśniew ski 1992, s. 95; J. Pęzioł 1997, s. 9-10). A ktem tej darow izny m nisi św iętokrzyscy zobo w iązani zostali do odpraw iania jednej m szy w tygodniu za króla (M. D erw ich 1997, s. 76), który m usiał często zatrzym yw ać się w W ąw olnicy podczas podróży przez L u b e lszczy zn ę w d ro d ze na L itw ę oraz do L ublina (M. Stankow a 1986, s. 43-46) skoro roczniki łysogór- skich benedyktynów odnotow ały, że „K azim ierz Jagiel lończyk na w łasny koszt każe połączyć sklepiony i m u row any chór w iększy w kaplicy zbudow anej w kościele w ąw olnickim przez K azim ierza W ielkiego z 2 kaplica mi usytuow anym i w środkow ej części po jeg o obu b o kach” (M . D erw ich 1992, s. 76). Inform acja ta potw ier dza sakralne funkcje przed 1458 r. dwukondygnacyjnej i d w u d zieln ie od w sch o d u zam kniętej w ąw olnickiej
Ryc. 4. Wąwolnica, woj. lubelskie. Fazy przebudowy średniowiecznego, orientowanego kościoła p. w. św. Wojciecha na obec nym Wzgórzu Kościelnym. A — I faza około 1350-1458 r.; В - II faza około 1458/1492-1567 r.; С - III faza około 1567-1855 r.; D - IV faza 1861-1907 r.; E - V faza 1914-1986 r.; F - VI faza po 1986 г.
178 Ku t y ł o w s k a Ir e n a
Ryc. 5. W ąw olnica, woj. lubelskie. Przekrój po osi wschód-zachód Wzgórza K ościelnego (stan. 1). 1 - relikty obw odowego muru obronnego z czasów Kazimierza W ielkiego; 2-5 mury starej świątyni p. w. św. Wojciecha: 2 - z czasów Kazimierza W iel kiego; 3 - z rozbudowy w 1. 1458-1492; 4 - z przebudowy w. 1. 1567-1638; 4 - z przebudowy w 1. 1861-1864; 5 - z 1986 r. I poziom posadzki obecnej kaplicy-sanktuarium Matki Bożej Kębelskiej; II - w spółczesny poziom chodzenia na Wzgórzu K o ścielnym; III - poziom posadzki dolnej kondygnacji kaplicy-sanktuarium; IV - poziom stropu lessu calcow ego odkryty w nadzo rowanych rowach i w ykopach weryfikacyjno-sondażowych; w. - w ykopy w eryfikacyjno-sondażow e z 1999 r.
budow li oraz identyfikuje jej fundatora z K azim ierzem Wielkim, co precyzuje przed 1370 r. czas jej budowy, dato wany stratygrafią archeologiczno-architektoniczną bar dzo ogólnie na w. XIV. Jest też pośrednio potw ierdze niem (stw ierdzonego danym i archeologiczno-architekto- nicznym i) zw iązku funkcjonalnego i czasow ego m iędzy b udow lą z dw udzielną ścianą w schodnią i przyległym do niej obronnym m urem kurtynow ym jak o realizacji przez tego w ładcę jednorazow ego zam ysłu architekto- niczno-obronnego ufortyfikow ania civitas - m iasta W ą w olnicy pośw iadczonego przekazem Jan z Czarnkow a.
Słuszność pow yższych ustaleń, że zarów no przekaz Janka z C zarnkow a ja k i łysogórskich benedyktynów odnieść należy do obecnego W zgórza K ościelnego, p o tw ierdzają rów nież kolejne archeologiczne m ateriały źró dłow e ujaw nione także podczas nadzorów w 1999 r.
W row ach instalacji burzow ej, w sąsiedztw ie p ó ł nocno-zachodniego i południow o-zachodniego narożnika obecnego sanktuarium M B K ębelskiej (ryc. 3) odsłonię to m ury fundam entow e w ykonane rów nież z łam anego kam ienia w apiennego na zapraw ie w apiennej (A. Sta chyra 2000) płytko posadow ione na gł. 0,7-1,0 m po n i żej obecnego poziom u chodzenia (ryc. 5/3). Ich kontekst stratygrafii archeologicznej w skazuje, że m ogły pow stać jeszcze w X V w. (A. Stachyra 2000), a usytuow anie (ryc. 3) po zw ala rek o n stru o w ać ro zb u d o w ę w ąw olnickiej św iątyni św. W ojciecha (ryc. 4/B ) o boczne kaplice, któ rych połączenie sklepieniem ze starszym prezbiterium
K azim ierza W ielkiego sfinansow ał z w łasnych fundu szy po 1458 roku i przed 1492 rokiem K azim ierz Jagiel lończyk.
Podczas tej rozbudow y w 1. 1458-1492 ścianę łuku tęczow ego posadow iono na w schodnim m urze klatki schodow ej starej dw ukondygnacyjnej i dw udzielnie od w schodu zam kniętej kazim ierzow skiej św iątyni (ryc. 4/ B). Dzięki tem u otrzym ano prezbiterium od zewnątrz dłu gości nie 18 m ale 14,4 m, do którego dobudow ano za chodnią partię długości 18 m - z czego odcinek dł. 8,4 m przeznaczono na boczne kaplice, usytuow ane ja k ramiona transeptu, a pozostałe 9,6 m zajm ow ała zachodnia partia naw y (ryc. 4/B). B yć m oże ju ż w ów czas naw a poprze dzona była kruchtą, której ew entualne m ury m ogły znaj dow ać się na terenie pod obecnym neogotyckim kościo łem i ulec zniszczeniu podczas jeg o budow y na począt ku XX w.
Po rozbudowie w 2 połow ie X V w. w ąw olnicka św ią tynia p. w. św. W ojciecha m iała 32,4 m długości, z któ rej aż ponad 14 m zajm ow ało prezbiterium oraz ponad 8 m wysunięte na zew nątrz ram iona tranceptu, a tylko nie spełna 10 m zachodnia partia naw ow a (ryc. 4/B). Mimo, że ram iona transeptu rozpiętości 20,4 m były o 12 m krót sze od długości św iątyni bryła jej nie m iała planu i syl wetki krzyża łacińskiego. U m ieszczenie bocznych ka plic jak o transeptu przy zachodniej ścianie kazim ierzow skiej partii św iątyni, która była najdłuższym elem entem nowej bryły budow li, nadało jej proporcje bardziej przy
pom inające rów noram ienny niż łaciński krzyż charakte rystyczny dla katolickich kościołów.
N ow ą bryłę w ąw olnickiej św iątyni być m oże pod kreślała centralna kopuła um ieszczona nad sklepieniem (fundacji K azim ierza Jagiellończyka) spinającym prezbi terium , boczne kaplice (jako transept) i naw ę co pow ta rzano w kolejnych, późniejszych jej przebudow ach sko ro w 1833 r. odnotow ano zaw alenie się jednej z trzech kopuł na kościele św. W ojciecha (S. W iśniew ski 1992, s. 102).
Jeszcze bardziej zbliżony do krzyża greckiego niż łacińskiego rzut miała w ąw olnicka świątynia zadokum en tow ana na planie W ąw olnicy w ykonanym w 1821 r. (A r chiw um W K Z w Lublinie). M a ona na nim bardzo krót k ą (w proporcjach bryły budow li) zachodnią partię na w ow ą i znalazło to potw ierdzenie w nadzorow anych ro w ach po zachodniej stronie obecnej kaplicy M B K ębel skiej. O dkryto w nich m ur fundam entow y, z łam anego kam ienia w apiennego na zapraw ie w apiennej, rów nie płytko posadow iony ja k m ury z X V w., usytuow any rów nolegle do m urów bocznych kaplic (ram ion transeptu) jak o zachodni m ur naw y (porów naj ryc. 3, ryc. 4/C i ryc. 5/3). Jego budow ę m ożna w iązać z odbudow ą św iątyni po w ielkim pożarze W ąw olnicy znanym z dokum entu w ystaw ionego 2 m aja 1567 r. (R. Szczygieł 1992, s. 64). Spalone w ów czas m iasto lokow ano na now ym m iejscu (R. Szczygieł 1992, s. 65) i w ąw olniccy m ieszczanie jako pogorzelcy inw estow ali głów nie w zabudow ę sw oich now ych działek siedliskow ych. Podobnie, benedyktyni bez doraźnego w sparcia finansow ego długo i zapew ne etapam i odbudow yw ali spaloną św iątynię św. W ojcie cha i to o skrom niejszych rozm iarach skoro m im o, że o d n o to w an o jąw 1603 r. jak o parafialną(P. Szafran 1958, s. 171), dopiero w 1638 r. bp Tom asz O borski pośw iecił w niej cztery ołtarze (Janas 1992, s. 81).
Po 1638 r., zapew ne tylko doraźnie rem ontow any w ąw olnicki kościół św. W ojciecha przetrw ał do począt ków X IX w., kiedy to w inw entarzu probostw a z 1833 r. zapisano, że m a porysow ane ściany i sklepienia pokryte „zupełnie popsutym i gontam i”, a je d n a z trzech kopuł „zepsuta zaw aliła się” (S. W iśniew ski 1992, s. 102).
B rak w iększych rem ontów partii naw ow ej i kaplic transeptu, p osadow ionych na p łytkich fundam entach, doprow adził do ruiny tej partii św iątyni. Jak dow iaduje m y się z archiw aliów kosztorys rem ontu, sporządzony w 1821 r., nie uzyskał akceptacji w ładz adm inistracyj nych dom agających się rozbiórki w alących się murów. Trwała w ym iana korespondencji aż doszło w 1855 r. do opieczętow ania św iątyni i zakazu odpraw iania w niej nabożeństw. N ow y projekt budow lany w ładze zatw ier dziły dopiero w 1857 r., a prace rozpoczęte w 1861 r. zakończono w 1864 r. (S. W iśniew ski, tam że). M iały one szeroki zakres i w iązały się z p rzebudow ą nadziem nych partii kościoła. W sylw etce i ro zplanow aniu now ego kościoła utrzym ano utrw alony w iekam i krzyż ale ju ż o proporcjach krzyża łacińskiego (ryc. 4/D ) ja k odnoto w ała to lustracja z 1903 r. (nr 230 w archiw um parafii kościoła św. W ojciecha) i utrw alono na ikonografii sprzed rozbiórki zachodniej partii tej św iątyni w 1. 1907-1909. Rozplanow anie takie uzyskano przenosząc boczne k a plice ja k o ram iona transeptu ku w schodow i (ryc. 4/D), na zachodnie przęsło prezbiterium z czasów K azim ierza W ielkiego, co w ydłużyło w sylw etce kościoła (długości ja k w 2 poł. X V w. około 32,4 m ) naw ę dodatkow o przed
łu ż o n ą m u ro w a n ą k ru c h tą p rz y ścia n ie zach o d n iej. K ruchtę, utrw aloną na ikonografii sprzed 1907 r., nanie siono tylko sym bolicznie na ryc. 4/D poniew aż jej ew en tualne fundam enty m ogą znajdow ać się pod neogotyc kim kościołem bądź zostały zniszczone w czasie jego budow y i brak je s t danych o je j rozm iarach oraz p o d staw do w nioskow ania o datow aniu.
P odczas ro zb ió rk i w 1914 r. starej w ąw olnickiej św iątyni św. W ojciecha jej prezbiterium tj. najstarszą partię z czasów K azim ierza W ielkiego pozostaw iono (ryc. 5/E) i odrem ontow ano ze w zględu na „linię archi tektoniczną” (J. Żyw icki 1997, s. 290), a n a s tę p n ie - ju ż ja k o sanktuarium M B K ębelskiej w 1986 r. rozbudow a
no o zachodni przedsionek (ryc. 5/F).
W przyszłości, rozszerzony zakres prac archeologicz nych na W zgórzu K ościelnym w W ąw olnicy pow inien dostarczyć now ych danych o charakterze i rozplanow a niu m iasta - civitas z czasów K azim ierza W ielkiego.
Li t e r a t u r a
B a r g i e ł В., К ą c k i J.
1980 W ąwolnica, gm. loco, woj. lubelskie, Spr. UMCS, s. 14-15.
B r y k o w s k a M.
1999 Królewska kaplica Świętej Trójcy na Zamku
w Lublinie w świetle badań architektonicznych i porównawczych, [w:] Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztu ka, konserwacja, Lublin, s. 25-50.
D e r w i c h M.
1992 Uwagi i uzupełnienia do Słownika historycz-no-geograficzficznego województwa lubelskie
go w średniowieczu, „Acta Uniwersitatis Wra- tislaviensis, Historia”, z. 101, s. 49-83. D ł u g o s z J.
1864 Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis,
wyd. L. Łętowski, t. II, Kraków, s. 568. J a n a s E.
1992 Z dziejów Wąwolnicy w XVII i XVIII wieku,
[w:] Dzieje Wąwolnicy (do roku 1918), Wąwol nica, s. 73-89.
J a w o r G., S o c h a c k a A.
1998 Księgi sądowe miasta Wąwolnicy z lat 1476-1500, Lublin.
180 Ku t y ł o w s k a Ir e n a
K u r a ś S.
1983 Słownik historyczno-geograficzny województwa
lubelskiego w średniowieczu, [w:] Dzieje Lu belszczyzny, t. 3, Warszawa.
L i s P.
1986 Kościół św. Wojciecha w Wąwolnicy, woj. lu belskie. Dokumentacja z nadzorów archeolo gicznych, mps WKZ Lublin.
1999 Archeologiczne badania sondażowe w Wąwol
nicy, woj. lubelskie, przy ul. Zamkowej 4 w 1999 roku, mps WKZ Lublin.
MPH
1961 Kronika Jana z Czarnkowa, opracował Jan
Szlachtowski, [w:] Monumenta Poloniae Histo- rica, t. 2, wydał A. Bielowski, Warszawa, s. 601 - 756.
P ę z i o ł J.
1997 Wąwolnica Sanktuarium Maryjne, Lublin.
S o c h a c k a A.
1992 Wąwolnica w systemie zarządu średniowiecz
nej Lubelszczyzny, [w:] Dzieje Wąwolnicy (do roku 1918), Wąwolnica, s. 28-39.
S t a c h y r a A.
2000a Wąwolnica, woj. lubelskie, Wzgórze Kościelne
- stan. 1, Dokumentacja z nadzorów archeolo
gicznych prowadzonych w 1999 roku, mps WKZ Lublin.
S t a n k o w a M.
1986 Zapiski o sądach królewskich z lat 1416-1542 w księgach ziemskich lubelskich [w:] Proble my historii i archiwistyki, pod red. T. Menela, Lublin, s. 39-47.
S z a f r a n P.
1958 Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lu belskiem, Lublin.
S z c z y g i e ł R.
1992 Relokacje Wąwolnicy w XV i XVI wieku oraz
ich wpływ na rozwój miasta, [w:] Dzieje Wą wolnicy (do roku 1918), Wąwolnica, s. 58-70. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a J., A u g u s t y n e k T.
1986 Dokumentacja historycznopobadawcza kościo
ła św. Wojciecha w Wąwolnicy woj. lubelskie, mps WKZ Lublin.
W i ś n i e w s k i S.
1992 Wąwolnica w okresie zaborów (1795-1918),
[w:] Dzieje Wąwolnicy (do roku 1918), Wąwol nica, s. 93-112.
Ż y w i c k i J.
1997 Neogotyckie kościoły Ksawerego Dionizego
Drozdowskiego, „Nasza Przeszłość”, t. 87, s. 285-322.
Ir e n a Ku t y ł o w s k a
Ne w Da t af o r t h e St u d y o f t h e Or i g i n s o ft h e Ci t y o f W ą w o l n i c a a n d i t s Br i c k Ch u r c h - St. W o j c i e c h's Ch u r c h ( Da t a O b t a i n e d Du r i n g Ar c h a e o l o g i c a l Su p e r v i s i o n s in 1 9 9 9 )
In the written sources and publications there is no definite identification of the place where in the present day Wąwolnica complex the city was localised and surrounded by defence walls by Kazimierz Wielki, as we read in Jan from Czarnków (14lh century). The surviving written sources since 1325 note the presence of a parish church in Wąwolnica. The church that is always mentioned in this context is the brick (since 1453-1458) church of St. Wojciech of the Benedictines from Łysa Góra, which was situated in the city. The city itself was relocated to anew place (Fig. 1) after a fire in 1576. On the other hand there is no information as to whether the parish church of St. Wojciech, to which now the entire hill called Wzgórze Ko ścielne belongs, had ever - earlier or later - changed its loca tion (Fig. 2). The crown of the height is occupied by a big, neogothic church of St. Wojciech (Fig. 2), which was built in the years 1907-1914. It replaced the old brick parish church of the same patron from which only the presbytery was retained, which was refurbished as a pre-funeral chapel, and later ada pted in 1978 as a sanctuary of Virgin Mary of Kębło. In the summer of 1999 the trenches of a new water melioration sys tem (Figs. 2, 3) revealed cultural layers and walls whose analy sis, given the earlier collected source data, allows us to recon struct the phases o f the brick construction at this part of Wzgó rze Kościelne (Figs. 4, 5).
Phase I: about 1350-1458. The erection of a defence cur tain wall of about 3,0 metres in thickness. It was flanked from the eastern side. In front o f it there was an adjoining bipartite wall of the two-storey church, which was offered to the Bene dictines from the monastery at Łysa Góra in 1458 by Kazi mierz Jagiellończyk, and functioned as a parish church o f St. Wojciech.
Phase II: about 1458/1492 - 1567. The extension of the western part of the church of St. Wojciech by the Benedictines and Kazimierz Jagiellończyk, and the functioning as a parish church until the fire in 1567.
Phase III: about 1567-1855. Reconstruction of the church after the fire and its functioning as a parish church until its closure in 1855 due to bad condition. It was dismantled before
1861.
Phase IV: 1861-1907. The constmction of the church of St. Wojciech on the plan of a Latin cross (using most of the original foundations) and its functioning as a parish church until the dismantling of the western part in 1907.
Phase V: 1914-1985. Adaptation of the eastern part of the church, which was not dismantled in 1914, into a two-storey pre-funeral chapel, which was later adapted ( 1978) into a sanc tuary of Virgin Mary of Kębło.
Phase VI: 1985. Renovation and extension of the we stern vestibule of the sanctuary.
