Kanonia warmińska Stanisława Hozjusza

(1)

Tadeusz Pawluk

Kanonia warmińska Stanisława

Hozjusza

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/3-4, 71-85

1980

(2)

P r a w o K a n o n ic z n e 23 (1980) n r 3— 4

K S . T A D E U SZ P A W L U K

KANONIA W ARMIŃSKA STANISŁAW A HOZJUSZA

T r e ś ć : W stęp. — 1. U w a g i o g ó ln e. — 2. U zy sk a n ie przez S ta n is ła  w a H ozju sza c z ło n k o stw a k a p itu ln e g o w K o ś c ie le w a rm iń sk im . — 3 . W ichrzycielsikie z a b ieg i A lek sa n d ra Sculteitiego. — 4. Kamboria w a r  m iń s k a S ta n isła w a Hoizjuisza. — Z ak oń czen ie.

W stęp W o s ta tn ic h c z a s a c h d a j e się z a u w a ż y ć d o ść d u ż e z a in te r e s o w a n i e o so b ą b is k u p a w a r m iń s k ie g o S ta n is ła w a H o z ju s z a (1504— — 1579). D o w o d e m te g o j e s t o g ło s z e n ie w K o ś c ie le p o ls k im r o k u 1979 — w z w ią z k u z c z te r e c h s e tn ą r o c z n ic ą ś m ie r c i — R o k ie m H o z ju s z o w s k im . Z a i n te r e s o w a n ie to j e s t z r o z u m ia łe , g d y z w a ż y się , że S ta n is ła w H o z ju s z j e s t z a lic z a n y p r z e z h i s t o r y k ó w do n a j w y b i t n i e j s z y c h b is k u p ó w w a r m iń s k i c h i p o ls k ic h , b y ł p o ls k im m ę ż e m s ta n u , w y r ó ż n ia ją c y m się c z ło n k ie m K o le g iu m K a r d y n a l s k ie g o , le g a te m p a p ie ż a P iu s a IV n a S o b o rz e T ry d e n c k im , w y s o k i m d y g n ita r z e m K u r i i r z y m s k ie j, a p r z y ty m z n a n y m i c e n io n y m w E u r o p ie Z a c h o d n ie j te o lo g ie m . Z te j te ż r a c j i b io g r a f o w ie i h is t o r y c y w ż y c iu i d z ia ła ln o ś c i S ta n is ła w a H o z ju s z a d o s t r z e g a j ą n a o g ó ł ty lk o m o m e n ty w ie lk ie , n a m ia r ę je g o w ie lk ie j o s o b o w o ś c i. N ic w ię c d z iw n e g o , że n ie k tó r e f a k t y m n ie js z e j r a n g i z je g o ż y c ia są m a ło z n a n e s z e r s z e m u o g ó ło w i. D o te g o r o d z a j u f a k tó w n a le ż y z a lic z y ć m . in . u z y s k a n ie p r z e z S ta n is ła w a H o z j u s z a k a n o n i i w a r m iń s k i e j.

K a n o n i k a t w a r m iń s k i S ta n is ła w a H ozjiusza z a s łu g u je n a o so b n e o m ó w ie n ie z w ie l u w z g lę d ó w . P r z e d e w s z y s tk im d la te g o , że

b y ł on p o w ią z a n y z n ie z w y k le c ie k a w ą rz e c z y w is to ś c ią p o lity c z n o - p r a w n ą w X V I- w ie c z n y m K o ś c ie le w a r m iń s k im . P o n a d to to

k a n o n i a w a r m iń s k a z w ią z a ła S ta n is ła w a H o z ju s z a z K o ś c io łe m w a r m i ń s k i m i u k ie r u n k o w a ł a go d o b is k u p s tw a w a r m iń s k i e g o . P o d s ta w ę p o d ję ty c h r o z w a ż a ń b ę d ą s t a n o w iły ź r ó d ła w p r a w d z ie d r u k o w a n e , j e d n a k ż e m a ło , ja k d o tą d , r o z p r a c o w a n e . R o z w a ż a n ia te , m im o iż n ie b ę d ą k o m p le tn e , p o n ie w a ż p r o b le m w y m a g a s z e rs z e g o p o d e jś c ia w ie lo a s p e k to w e g o , to j e d n a k r z u c ą n ie c o n o w e g o ś w ia tła n a p r z e d b is k u p i o k r e s ż y c ia S ta n is ła w a H o z ju s z a i n a s y tu a c j ę i s t n ie j ą c ą w X V I-w ie ,c z n e j k a p i t u l e f r o m b o r s k ie j.

(3)

1. U w a g i o g ó ln e N a m o c y d e k r e t u e r e k c y jn e g o k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j, w y s ta w i o n e g o p r z e z p ie rw s z e g o b is k u p a w a r m iń s k ie g o A n z e lm a w 1260 r., p r a w o o b s a d z a n ia k a n o n i i f r o m b o r s k ic h p r z y s łu g i w a ło w r ó w n e j m ie r z e k a p i t u l e i b is k u p o w i. K a p i t u ł a w a r m i ń s k a w s p ó ln ie z k a ż d o r a z o w y m b is k u p e m w a r m iń s k i m m o g ła w y b ie r a ć n ie t y l k o k a n o n ik ó w , a le i p r a ł a t ó w t e jż e k a p i tu ły , c z y li p r e p o z y ta , d z ie k a n a ; k a n t o r a , s c h o la s ty k a i k u s to s z a ; s a m e m u b is k u p o w i b y ła z a r e z e r w o w a n a je d y n ie n o m in a c j a a r c h id ia k o n a T e n s ta n p r a w n y z o s ta ł z a tw ie r d z o n y p r z e z b is k u p a A n z e lm a ja k o le g a ta S to li c y A p o s to ls k ie j d e k r e te m z d n ia 27 s ty c z n i a 1264 r .2 K a p i t u ł a w a r m iń s k a u s il n ie s tr z e g ła s w o ic h u p r a w n i e ń w z a k r e s ie w y b o r u n o w y c h c z ło n k ó w k a p i tu ln y c h . K ie d y n a s tę p c a b is k u p a A n z e lm a , H e n r y k F le m in g , p o d ją ł p r ó b ę p o m n ie js z e n ia r o li k a p i t u ł y p r z y w y b o r z e sw o ic h c z ło n k ó w , k a p i t u ł a o d w o ła ła się d o s ą d u p o lu b o w n e g o . W y r o k te g o s ą d u z d n ia 2 w rz e ś n ia 1288 r. r o z s tr z y g n ą ł k o n f l i k t n a k o r z y ś ć k a p i t u ł y 3. D z ię k i u s i l n y m z a b ie g o m k a p i t u ł y i b is k u p a F r a n c is z k a K u h s c h m a ltz a (1424— 1457) p a p ie ż M ik o ła j V o d w o ła ł i n d u l t w y s ta w i o n y p r z e z M a r c in a V w 1447 r., z e z w a la j ą c y w ie l k ie m u m is tr z o w i k r z y ż a c k ie m u n a o b s a d z e n ie d w ó c h k a n o n i i w a r m i ń s k i c h 4. P r a w o k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j d o p o w o ły w a n ia n o w y c h sw o ic h c z ło n k ó w b y ło je d n a k (O g ran iczan e p r z e z S to lic ę A p o s to ls k ą , k t ó r a m o g ła n a d a w a ć p r e b e n d y i g o d n o ś c i k a p i t u l n e z w ie l u t y t u łó w , n p . n a z a s a d z ie e k s p e k ta ty w y , w y p rz e d z e n ia , d e w o lu c ji, j e śli b e n e f ic ju m n ie z o s ta ło o b s a d z o n e w p r z e p is a n y m c z a sie , a p r z e d e w s z y s tk im n a z a s a d z ie r e z e r w a c ji . R e z e r w a c ja w y n ik a ł a b ą d ź z p r a w a p o w s z e c h n e g o 5, b ą d ź z e s z c z e g ó ło w y c h r e g u ł K a n c e la r ii A p o s to ls k ie j, k t ó r e w p r o w a d z ił y tz w . m ie s ią c e p a p ie s k ie

(m e n se s papales). N a W a r m ii, n a p o d s ta w ie k o n k o r d a t u d la n a c ji n ie m ie c k ie j z 1448 r., p o d o b n ie j a k i w K o r a n ie n a m o c y b u lli

R o m a n u s P o n tife x L e o n a X z d n ia 1 lip c a 1519 r., m ie s ią c a m i p a p ie s k im i b y ły m ie s ią c e n i e p a r z y s t e 6. O z n a c z a ło to , że b e n e f ic jä ,

1 M on u m en ta H isto ria e W arm ien sis oder Quellensam m lung zur Ge

schichte Ermlands, Bd. 1, M ainz 1860, D ip lom ata, n. 48, s. 85— 86.

2 D z ię k i tem u d e k r e to w i z d nia 27 I 1264 r. zn a m y tr e ść d ek retu e r e k cy jn eg o k a p itu ły w a r m iń sk ie j z czerw ca 1260 f.

3 M onum enta Historiae W arm iensis, jw . n. 78, s. 133— 136; Preussi- sches U rkundenbuch, Bd. I, 2, oprać. A. S e r a p h i m , K ön igsb erg 1909,

n. 528.

4 Zob. A. E i c h h o r n , Geschichte der erm ländischen B ischofsw ah

len, Z eitsch rift fü r die G esch ich te und A lte r tu m sk u n d e E rm lan d s ( = ZGAE) 1 (1860) 127.

s Zob. c. 3, 34, III, 5, in VT°.

6 Concordata inter Pontificem Nicolaum V et Im peratorem Frideri- cum III a. 1448 inita, w : Fontes iuris ecclesiastici antiqui et hodierni,

(4)

[3] K a n o n ia w a r m i ń s k a S t a n is ł a w a H o z ju s z a 73

k t ó r e z a w a k o w a ł y w ty c h m ie s ią c a c h , m o g ła n a d a w a ć ty lk o D a - ta r i a A p o s to ls k a , c h y b a ż e w p o s z c z e g ó ln y c h p r z y p a d k a c h p o s ta n o w io n o in a c z e j.

P o i n k o r p o r a c j i W a r m ii do o b s z a r u p a ń s tw a p o ls k ie g o , k tó r a d o k o n a ła się w 1454 r., p r a w o k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j d o o b s a d z a n ia k a n o n i i z o s ta ło o g ra n ic z o n e ta k ż e p r z y w ile ja m i k r ó ló w p o l s k ic h u z y s k iw a n y m i od S to lic y A p o s to ls k ie j. K r ó lo m p o ls k im c h o d z iło n ie t y le o p o w ię k s z e n ie s w o ic h m o ż liw o ś c i n a g r a d z a n i a o sób z a s łu ż o n y c h d la K o r o n y , co r a c z e j o p r z y ś p ie s z e n ie p r o c e s u p o lo n iz a c ji W a r m ii. K a p it u ła w a r m iń s k a b y ła w a ż n y m o ś r o d k ie m ż y c ia s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o n a W a r m ii, d la te g o n ie m o g ła p o z o s ta ć n a m a r g i n e s ie z a in te r e s o w a ń k r ó le w s k ic h . T y m c z a s e m k a p i t u ł a ta , b o ją c się u t r a t y w ła s n e j a u to n o m ii, w o b e c k r ó ló w p r a g n ą c y c h in g e r o w a ć w s p r a w y o b s a d z a n ia k a n o n i i f r o m b o r s k ic h z a jm o w a ła p o s ta w ę d e f e n s y w n ą . W y n ik ie m te g o r o d z a ju p o s ta w y b y ło n a j p i e r w o d w o ła n ie w b r e w e L ic e t ch a rissim o I n n o c e n te g o V I I I z d n ia 4 m a r c a 1488 r. p r a w a n a d a w a n ia p r e b e n d y w k a p i t u l e w a r m iń s k i e j u d z ie lo n e g o n ie d a w n o K a z im ie r z o w i J a g i e l lo ń c z y k o w i; k a p i t u ł a w a r m iń s k a b o w ie m z n a la z ła się w ś r ó d 6 k a p i t u ł p o l s k i c h , ' w k t ó r y c h te n ż e k r ó l d y s p o n o w a ł 6 p r e b e n d a m i. P a p ie ż o d w o łu ją c p r z y w ile j u d z ie lo n y k r ó lo w i o z n a jm ił, że W a r m ia j e s t o b ję ta k o n k o r d a t a m i n ie m ie c k im i i p o d le g a b e z p o ś r e d n io S to lic y A p o s to ls k ie j 7. P o s ta w a k a p i t u ł y z k o le i z a d e c y d o w a ła o ty m , że n ie z o s ta ła s p e łn io n a p r o ś b a J a n a O lb r a c h ta , a b y o p r ó ż n io n ą p r z e z M ik o ła ja K r a p i t z a k a n o n i ę o b ją ł n o ta r i u s z k r ó l e w s k i A n d r z e j P r a w d a z B o r o w a 8. K ie d y A le k s a n d e r J a g ie l lo ń c z y k u z y s k a ł o d S to lic y A p o s to ls k ie j i n d u l t z d n ia 16 c z e rw c a 1505 r., n a m o c y k tó r e g o m ó g ł z a m ia n o w a ć s w o ic h k a n d y d a tó w n a 10 b e n e f ic jó w k a t e d r a l n y c h w G n ie ź n ie , K ra k o w ie , W ło c ła w k u , P o z n a n iu i F r o m b o r k u , k a p i t u ł a p o t r a f i ł a w p ły n ą ć n a J u l i u s z a II, a b y i n d u l t t e n w o d n ie s ie n iu d o F r o m b o r k a z o s ta ł a n u l o w a n y 9. D o p ie r o Z y g m u n t I S t a r y p o t r a f i ł s k u te c z n ie u z y s k a ć o d L e o n a X w 1513 r. p r z y w ile j o b s a d z a n ia d w ó c h k a n o n i i f r o m b o r s k ic h . K r ó lo w a B o n a w 1526 r. od K le m e n s a V I I u z y s k a ła p r a w o o b s a d z a n ia tr z e c h k a n o n i i w a r m i ń s k i c h 10. P o n a d to Z y g m u n t I w 1518 r. u z y s k a ł o d L e o n a X p r z y w ile j p a t r o n a t u w o d n ie s ie n iu d o p r e p o z y t u r y w a r m iń s k i e j 1:l.

7 C o d ex epistolaris saeculi X V , t. III, C racoviae 1894, n. 326, s. 343.

8 T am że, n. 413, s. 425— 426.

9 H. S c h m a u c h , Das P rä se n ta tio n srec h t des P olen kö n ig fü r die

F ra u en b u rg er D om propstei, ZGAE 26 (1936) 96, n ota 8— 9.

10 V etera m o n u m e n ta P oloniae e t L ith u a n ia e , w yd . A . T h e i n e r ,

t. II, R om ae 1861, n. 569; A cta T om iciana, X I, s. 74—75, 145.

(5)

2. U z y sk a n ie p rzez S ta n isła w a H ozju sza cz ło n k o stw a k apitulnego; w K o ś c ie le w a r m iń sk im

S t a n is ła w H o z ju s z w s w o ic h s ta r a n i a c h o k a n o n i ę w a r m iń s k ą n ie m ó g ł lic z y ć n a w ię k s z ą p r z y c h y ln o ś ć k a p i t u ł y f r o m b o r s k ie j. K a p i t u ł a t a n ie m o g ła b y ć z a c h w y c o n a je g o k a n d y d a t u r ą , p o n ie w a ż n ie p o s ia d a ł o n i n d y g e n a t u p r u s k ie g o , t a k b a r d z o c e n io n e g o n a W a r m ii. K a p i t u ł a u s iln ie b r o n iła z a s a d y , że ty lk o m o g ą c y w y k a z a ć się p o c h o d z e n ie m r e g io n a ln y m m o g ą u z y s k a ć c z ło n k o s tw o k a p i tu ln e . Z r e s z tą z a s a d a i n d y g e n a t u o b o w ią z y w a ła w c a ły c h P r u s a c h p r z y o b e j m o w a n iu w ie lu s ta n o w is k . C h a r a k t e r y s ty c z n e p o d ty m w z g lę d e m są s ło w a b is k u p a M a r c in a K r o m e r a (1512— 1589): „ P o la k ó w b o w ie m u w a ż a ją z a n ie m ie js c o w y c h i n a w e t n ie d o p u s z c z a ją ic h d o n a u k i rz e m io s ł” 12. Z te j r a c j i S t a n i s ła w H o z ju s z m ó g ł lic z y ć n a w e jś c ie d o k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j t y lk o w m ie s ią c u p a p i e s k i m d z ię k i k r ó lo w i Z y g m u n to w i I, w k t ó r e g o k a n c e l a r i i p rac o w iał.

S ta n is ła w H o z ju s z z d a w a ł so b ie s p r a w ę z te g o , że o b ję c ie k a n o n i k a t u w a r m iń s k ie g o m o ż e m u w y b itn ie u ła tw ić J a n D a n ty - s z e k , g d y b y z e c h c ia ł z rz e c się p r a w n i e s w o je j p r e b e n d y w a r m i ń s k ie j. J a n D a n ty s z e k b o w ie m , m im o u z y s k a n ia b is k u p s tw a c h e ł m iń s k ie g o , n ie z r e z y g n o w a ł z k a n o n i i w a r m iń s k i e j, k t ó r ą o tr z y m a ł w 1529 r. D z ię k i te j k a n o n i i m i a ł p r a w o z n a le ź ć się n a liś c ie k a n d y d a tó w n a b is k u p s tw o w a r m iń s k i e . W k r ó tc e p o ś m ie r c i b i s k u p a M a u ry o e g o F e r b e r a , dtnia 7 lip c a 1537 r., S ta n is ła w H o z ju s z s k ie r o w a ł do Jam a D a in ty sz k a p ism o , w k t ó r y m — z p e w n o ś c ią z a r a d ą s w o ic h k r a k o w s k ic h p r o t e k t o r ó w — n a w i ą z a ł do s w e g o e w e n tu a l n e g o k a n o n i k a t u n a W a r m i i 13. P r z e w id y w a ł b o w ie m , ż e J a n D ain ty sze k , w y b r a n y n a k o a d i u t o r a w a r m i ń s k ie g o z a ż y c ia b is k u p a M a u r y c e g o F e r b e r a , b e z t r u d n o ś c i o b e j m ie b is k u p s tw o w a r m iń s k i e . W k o le jn y m p iś m ie d o J a n a D a n - ty s z k a z d n i a 11 lip c a 1537 r. S ta n is ła w H o z ju s z w y r a z i ł s w o ją r a d o ś ć z p o w o d u p o iw o ła n ia J a n a C h o je ń s k ie g o , sw o je g o p r o t e k t o r a , n a b is k u p s tw o k r a k o w s k ie ; z a z n a c z y ł je d n a k , że r a d o ś ć j e g o b ę d z ie p o d w ó jn a , k ie d y d o w ie się o w y n ie s ie n i u J a n a D a n - ty s z k a p r z e z S to lic ę A p o s to ls k ą n a b is k u p s tw o w a r m iń s k ie . D o d a ł te ż , że r a d o ś ć je g o b ę d z ie d o s k o n a ła , k ie d y b ę d z ie m ó g ł o b ją ć k a n o n i ę w a r m iń s k ą . S ta n is ła w H o z ju s z o ś w ia d c z y ł, że j e s t j u ż u p r a w n i o n y d o u z y s k a n ia je j n a p o d s ta w ie n o m in a c j i k r ó le w s k ie j, w o la ł b y j e d n a k je j o b ję c ie z a w d z ię c z a ć ła s c e J a n a D a n ty s z

-12 M. K r o m e r , P olska c z y li o położeniu, ludności, o byczajach, u rzę 

d ach i spraw ach p u b lic zn y c h K ró le stw a P olskiego, przetl. S. K o z i-

k o w s k i, O lsztyn 1977, s. 177.

13 S ta n is la i H o s i i Epistolae ( = HE), t. I (1525— 1550), w y d . F. H iip -

(6)

15] K a n o n ia w a r m i ń s k a S t a n is ł a w a Ho;zjjusza 75 k a , g d y b y te n z r z e k ł się s w o je j k a n o n i i w a r m iń s k i e j p r z e k a z u j ą c ■ odpow iedni d o k u m e n t 14. T e j s a m e j s p r a w y d o ty c z y ło p is m o S t a n i s ł a w a H o z ju s z a d o J a n a D a n ty s z k a z d n ia 7 s ie r p n i a 1537 r. Z p is m a te g o d o w ia d u j e m y się, że S ta n is ła w H ozjiusz b y ł ś w ia d o m te g o , iż k r ó lo w a B o n a m o ż e m u p rz e s z k o d z ić w n a b y c iu k a n o n i k a t u w a r m iń s k ie g o 15. I rz e c z y w iś c ie k r ó lo w a w p im ie z d n ia 7 s ie r p n i a 1537 r. s u g e r o w a ła J a n o w i D a n ty s z k o w i n ie k o r z y s t n e d la S ta n is ła w a H o z ju s z a p o s u n i ę c i a 16. S t a n is ła w H o z ju s z p o l e c i ł się p a m ię c i J a n a D a n ty s z k a w p iś m ie z d n ia 4 w r z e ś n ia 1537 r . 17 J e s z c z e w p iś m ie z 'd n ia 16 w r z e ś n i a 1537 r. porosił J a n a D a n ty s z k a : u t m i tta t m a n d a tu m ad c e d e n d u m suo C a n o n ica tu l/a r m ie n s i, e t p ro c u ra to re s in U rbe c o n s titu â t18.

J a n D a n ty s z e k p o z y ty w n ie u s to s u n k o w a ł się do p r o ś b y S t a n i s ła w a H o z ju s z a i w k r ó t c e p r z e s ła ł ż ą d a n e m a n d a tu m ad c e d e n  d u m . M ia ł j e d n a k p o w o d y , a b y u c z y n ić to n ie c h ę tn ie . D o w ia d u je m y się o n ic h z l is tu J a n a D a n ty s z k a d o b is k u p a k r a k o w s k i e g o J a n a C h o je ń s k ie g o z d n ia 1 p a ź d z i e r n ik a 1537 r. G łó w n y m p o w o d e m te j n ie c h ę c i b y ło to , że S to lic a A p o s to ls k a d o tą d n ie p o tw ie r d z iła p o s tu l a c ji k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j n a r z e c z J a n a D a n ty s z k a , a p o n a d to -obaw a, a b y n ie ś c ię g n ą ć n a sie b ie n ie ła s k i k r ó lo w e j B o n y , k t ó r a p r a g n ę ła , a b y k a n o n i ę p o J a n i e D a n ty s z k u p r z e j ą ł z a s łu ż o n y u n ie j F a b ia n W o ja n o w s k i. D la te g o w o la ł, a b y S t a n i s ł a w H o z ju s z p o c z e k a ł n a i n n y w o ln y k a n o n i k a t. M a n d a tu m ce ssio n is z o s ta ło p r z e s ła n e n a r ę c e b is k u p a k r a k o w s k ie g o , k t ó r y z o s ta ł u p o w a ż n io n y do p o d ję c ia w te j s p r a w ie d a ls z y c h k r o k ó w w e d łu g w ła s n e g o u z n a n i a 19. M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że J a n D a n ty s z e k c h c ia ł p r z y g o to w a ć k a p i t u ł ę w a r m iń s k ą n a w e jś c ie d o n ie j S ta n is ła w a H o z ju s z a z K r a k o w a . Z r e s z tą c h c ia ł b y ć l o j a l n y w o b e c j e j c z ło n k ó w ; n ie c h c ia ł b y ć p o s ą d z o n y , że d z ia ła w t a je m n ic y w s p r a w a c h d o ty c z ą c y c h k a p i tu ły . W ty m c e lu p o le c ił M ik o ła jo w i K o p e r n ik o w i, k a n o n i k o w i w a r m iń s k i e m u , a b y p r z e d s t a w i ł k a p i t u l e s p r a w ę d w ó c h k a n o n ik a tó w , z a jm o w a n y c h d o tą d p r z e z b is k u p ó w - e le k tó w : J a n a D a n ty s z k a i T ie d e m a n n a G ie s e g o . M ik o ła j K o p e r n ik p is m e m z d n ia 25 k w i e t n i a 1538 r. o d p o w ie d z ia ł J a n o w i D a n ty s z k o w i, że u w a ż a , n a r a d z iw s z y się z b is k u p e m c h e łm iń s k im T ie d e m a n n e m G ie s e m , iż z e s p r a w ą ty c h k a n o n i k a tó w n a le ż a ło b y p o c z e k a ć , aż r o z s tr z y g n ie się s p r a w a k a n t o r a J a n a Z i m m e r m a n n a 20. W ś ró d 14 T am że, n. 27. 15 T am że, n. 28, s. 48. 16 T am że, s. 49, n ota 3. 17 T am że, n. 30, s. 50. 18 T am że, n. 31, s. 50— 51. 19 T am że, s. 51, nota 2.

20 Zob. M. B i s k u p , R egesta C opernicana, W rocław 1973, s. 179,

(7)

c z ło n k ó w k a p i t u ł y b y ło j e d n a k w ia d o m o o p r o j e k t o w a n y m o b ję c iu k a n o n i i p o J a n i e D a n ty s z k u p r z e z S ta n is ła w a H o z ju s z a . P is a ł o t y m z R z y m u d n ia 23 k w i e t n i a 1538 r. d o A le k s a n d r a S c u i- t e tie g o k a n o n i k w a r m iń s k i D y tr y c h v o n R e d e n 21.

S ta n is ła w H ozjrusz, g d y t y l k o d o w ie d z ia ł się o p o z y ty w n y m z a ła tw ie n i u w R z y m ie s p r a w y sw o je g o k a n o n i k a t u n a W a r m ii, p r z e s ła ł z K r a k o w a d o J a n a D a n ty s z k a g rz e c z n o ś c io w e p ism o , d a t o w a n e 16 m a j a 1538 r. W p iś m ie ty m w y r a z i ł s w o ją ra d o ś ć , że o s ią g n ą ł to , cz eg o d o tą d p r a g n ą ł; w y r a z i ł te ż g o to w o ś ć w w y p e ł n i a n i u p o le c e ń b is k u p a w a r m i ń s k i e g o 22. G d y z R z y m u n a d e s z ły o r y g in a l n e d o k u m e n ty d o ty c z ą c e k a n o n i k a tu , n ie z w ło c z n ie p r z e s ła ł je b is k u p o w i w a r m iń s k i e m u w r a z z p is m e m z d n ia 24 m a ja 1538 r. W p iś m ie ty m p o w tó r n ie w y r a z i ł s w o ją g o to w o ś ć p o d ję c ia w s z e lk ic h c ię ż a ró w , ja k ie n a ło ż y n a n ie g o b is k u p w a r m i ń s k i 23. O b ję c ie k a n o n i i w a r m iń s k i e j p r z e z S ta n is ła w a H o z ju s z a z a p o ś r e d n ic tw e m p e łn o m o c n ik a M a c ie ja , c h ó r z y s ty , o d b y ło się d n ia 5 lip c a 1538 r., p r z y u d z ia le n o ta r i u s z a F a b ia n a E m e r i c h a 24. W k r ó tc e p o te m S t a n is ła w H o z ju s z u d a ł się do F r o m b o r k a c e le m o s o b is te g o o b ję c ia k a n o n i i i p r e b e n d y . W a k t a c h k a p i t u l n y c h p o d d a t ą 27 lip c a 1538 r. o d n o to w a n o , ż e k a n o n i k a t i p r e b e n d ę o so b iś c ie p r z y b y łe m u S ta n is ła w o w i H o z ju s z o w i p r z e k a z a n o w o b e c n o ś c i p r e p o z y ta P a w ł a P ło to w s k ie g o , M ik o ła ja K o p e r n ik a i F e lik s a R e ic h a 25. J a d ą c d o F r o m b o r k a S ta n is ła w H o z ju s z z a tr z y m a ł się w P u ł t u s k u , g d z ie o d b is k u p a p ło c k ie g o P i o t r a G a m r a ta , e l e k t a k r a k o w s k ie g o , o tr z y m a ł li s t p o le c a ją c y d o J a n a D a n ty s z k a , d a t o w a n y 20 lip c a 1538 r. W liś c ie t y m b i s k u p - e l e k t k r a k o w s k i s t w i e r d za , że k a n o n i k w a r m iń s k i S ta n is ła w H o z ju s z z p e w n o ś c ią p r z y d a ł b y się b is k u p o w i w a r m iń s k i e m u z e w z g lę d u n a s w o ją sz cz e g ó ln ą w ie d z ę i ła g o d n o ś ć c h a r a k t e r u (ob eiu s sin g u lä re m doc- tr in a m e t m o re s sua vissim o s), p r o s i je d n a k , a b y b is k u p s w o ją

cia i działalności, w : K opernik na W armii, praca zbiorow a, O lsztyn

1973, s. 495, n. 444.

21 Zob. H. S c h m a u c h , Neue Funde zum Lebenslauf des Copper-

nicus, ZG A E 28 (1943) 96— 97; M. B i s k u p , jw . s. 179, n. 392.

22 HE, I, n. 33. 23 T am że, n. 34.

24 W a k ta ch k a p itu ły w a r m iń sk ie j pod rok iem 1538 od n otow an o:

,,D ie V Iu lii fu it p o sse ssio d ata V .D . S ta n isla o H osio per tra n sla tio n em R m i. D. n ostri Io a n n is Eppi. d e C u lm en si E cclesia ad W arm ien sem fa c ta m v a c a n te m in p erso n a M th ie C h oralis. Q ui etia m iu r a v it. N o ta - rius est F a b ia n u s E m eric h ”. HE, I, s. 410, A pp. n. 4.

25 HE, I, s. 410, App. n. 4: „ D ie Sab. X X V II I u lii (1538) p ra esen te

D no. P ra ep o sito (P au lo P lo to w sk i), N ico la o (C oppernik) et F e lic e

(R eich) fu it p erso n a lis p o sse ssio C an on icatu s et p ra eb en d a e p ra ed icta e d ata V .D . S ta n isla o H o sio C an on ico. N o ta riu s e st D,nus H iero n y m u s M e fle is c h ”.

(8)

Ul

K a n o n ia w a r m iń s k a S ta n is ł a w a H o z ju s z a 77 p o w a g ą w p ł y n ą ł n a k a p i tu łę , b y t a z w o ln iła go od p r a w a r e z y d e n c ji i o b o w ią z k u d łu ż s z e g o p o b y tu p r z y k a t e d r z e w a r m iń s k i e j, p o n ie w a ż w o d p o w ie d n im c z a s ie p r a g n i e r a z e m z n im w r ó c ić do K r a k o w a 26. W K r a k o w ie c z e k a ły n a S ta n is ła w a H o z ju s z a r o z lic z n e o b o w ią z k i.

3. W ic h r z y c ie łsk ie z a b ie g i A le k sa n d r a S c u lte tie g o

S ta n i s ł a w H o z ju s z , a b y w p e w n y m s to p n iu z a d o ś ć u c z y n ić o b o w ią z k o w i r e z y d e n c ji, p r z e z ja k iś cz as z a tr z y m a ł się p r z y k a t e d r z e w e F r o m b o r k u . W tr z e c im d n i u p o b y tu , t j . 30 łip c a 1538 r., p r z e ż y ł t u p r z y k r y in c y d e n t. I n c y d e n t t e n o p is a ł te g o sa m e g o d n ia w liś c ie s k ie r o w a n y m d o b is k u p a w a r m iń s k ie g o J a n a D a n - ty s z k a . O to A le k s a n d e r S c u lte ti, k a n o n i k f r o m b o r s k i od 1519 r., w f o r m a ln e j s k a r d z e w y s u n ą ł z a r z u t, że o b ję c ie k a n o n i i p r z e z S ta n is ła w a H o z ju s z a j e s t p o z b a w io n e p o d s ta w p r a w n y c h , a to ze w z g lę d u n a f a k t, iż p o p r z e d n ik je g o n a te j k a n o n ii, J a n D a n ty - sz e k , n ie p r a w n ie w s z e d ł d o k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j i z p o g w a łc e n ie m p r a w m ie js c o w y c h z o s ta ł o b r a n y b is k u p e m w a r m iń s k im .

W w y s tą p ie n i u A le k s a n d r a S c u lte tie g o S ta n is ła w H o z ju s z d o p a t r z y ł się o b r a z y n ie t y le s w o je j o so b y , co r a c z e j b is k u p a w a r m iń s k ie g o i c a łe j k a p i tu ły . P r z e to z a p r o p o n o w a ł b is k u p o w i w a r m iń s k ie m u , a b y p o d c z a s sw o je g o , p ie r w s z e g o i n g r e s u d o k a t e d r y f r o m b o r s k ie j s u r o w o o c e n ił to w y s tą p ie n i e k r n ą b r n e g o k a n o n ik a . D o d a ł te ż , że p o s t a r a się w y k a z a ć , iż k a n o n i k a t A le k s a n d r a S c u l te tie g o , a n ie je g o , j e s t w ą t p l i w y 27.

I n n i k a n o n i c y w a r m iń s c y , p o z a A le k s a n d r e m S c u lte tim , g o ś c in n i e p r z y j ę l i w e F r o m b o r k u S ta n is ła w a H o z ju s z a , z w ła s z c z a p r e p o z y t P a w e ł P ło to w s k i, d o b r z e z n a n y z K r a k o w a , o r a z k u s to s z F e lik s R e ic h 2S. K ilk a d n i p ó ź n ie j, d n ia 1 s i e r p n i a 1538 r., S t a n is ła w H o z ju s z w y s ła ł z F r o m b o r k a do J a n a D a n ty s z k a d r u g i lis t w te j s a m e j s p r a w ie . P r z y z n a ł w n im , że b ę d ą c w z b u r z o n y m ó g ł z b y t s u r o w o n a p i s a ć o A le k s a n d r z e S c u lte tim . P o p r o s i ł b is k u p a w a r m i ń s k i e g o , a b y w z w ią z k u z z a r z u ta m i A le k s a n d r a S c u lte tie g o z e c h c ia ł d a ć m u o d p o w ie d n ie p is m o do k r ó la , j a k ró w n ie ż do p a p ie ż a lu b k a r d y n a ł a p r o t e k t o r a , b ą d ź d o je d n e g o i d ru g ie g o , w c e lu w y k a z a n ia n ie p r a w d z iw o ś c i ty c h z a r z u tó w i b e z p o d s ta w n o ś c i s k a rg i. G d y b y b is k u p w a r m i ń s k i te g o r o d z a ju p is m a u w a ż a ł z a p o t r z e b n e , S ta n i s ł a w H o z ju s z m ó g łb y j e o d e b r a ć w L u b a w ie o d b is k u p a - - e l e k t a T ie d e m a n n a G ie s e g o , k ie d y b ę d z ie w r a c a ć do K r a k o w a . S ta n is ła w H o z ju s z w y r a ź n i e z a z n a c z y ł, że s p r a w ę m ó g łb y s a m z a 26 T am że, A pp. n. 3. 27 T am że, n. 36. 28 T am że, s. 55.

(9)

ła tw ić , m a ją c k u t e m u o d p o w ie d n ie a r g u m e n t y i c h ę tn y c h p r o t e k t o r ó w n a d w o r z e k r ó le w s k im , w o li je d n a k z a ła tw ić j ą z a w ie d z ą i p r z y p o m o c y b is k u p a w a r m i ń s k i e g o 29. P o d w p ły w e m b is k u p a c h e łm iń s k ie g o T ie d e m a n n a G ie s e g o S t a n is ł a w H o z ju s z b y ł g o tó w s p r a w ę A le k s a n d r a S c u lte tie g o z a t u sz o w a ć i p o g o d z ić się z n im , ch o ć n ie w ie r z y ł w je g o d o b r e c h ę ci 30. S p r a w a t a j e d n a k n a b r a ł a sz e rsz e g o ro z g ło s u , a b y w k o ń c u t r a f i ć do R z y m u . W ic h r z y c ie ls k im w y s tą p ie n i e m A le k s a n d r a S c u lte tie g o p r z e c iw k o S ta n is ła w o w i Hozjiusz-owi z a in te r e s o w a n o się w K r a k o w ie . S a m u e l M a c ie jo w s k i, d z ie k a n k r a k o w s k i i s e k r e t a r z w ie lk i k o r o n n y , ju ż d n ia 2 w r z e ś n i a 1538 r. p is a ł d o b is k u p a w a r m iń s k i e g o , że z d a n ie m k r ó la le p ie j b y ło b y d la A le k s a n d r a S c u lte tie g o , g d y b y te n , n ie c z e k a ją c n a p o le c e n ie k r ó le w s k ie , o d w o ła ł s k a r g ę i o d s tą p ił o d n ie p o k o je n i a S ta n is ła w a H o z ju s z a , c z ło w ie k a n ie z w y k le s p o k o jn e g o 31.

A le p r z e c iw k o A le k s a n d r o w i S c u lte tie m u w y s u w a n o p o w a ż n ie j sze z a r z u ty , g łó w n ie j e d n a k z a r z u t h e r e z ji. S ta n is ła w H o z ju s z w liś c ie z d n ia 30 lip c a 1538 r. p is a ł o n im d o J a n a D a n ty s z k a :

q u o d m a tr im o n iu m c o n tra x isse , ą u o d ą u e L u th e r a n a labe infectus- esse d i c i t u r32. L is tę z a r z u tó w p r z e c iw k o A le k s a n d r o w i S c u lte tie m u p r z e s ła ł k r ó l Z y g m u n t I d n ia 6 m a j a 1539 r. d o k a r d y n a ł a p r o t e k t o r a K r ó l e s tw a P o ls k ie g o w R z y m ie 33. O w y s tę p k a c h A le k s a n d r a S c u lte tie g o k r ó l p is a ł ta k ż e d o p a p ie ż a P a w ła I I I 34.

B is k u p J a n D a n ty s z e k z p e w n o ś c ią n ie b y ł p r z y c h y ln ie u s p o s o b io n y do A l e k s a n d r a S c u lte tie g o , k t ó r y d a w n ie j u p a r c ie u t r u d n i a ł m u o b ję c ie k a n o n i i w a r m iń s k i e j 3S, a i t e r a z s ia ł z a m ę t w k a p i tu le , tw ie r d z ą c , że o b ję c ie to b y ło n ie p r a w n e . T y m w ię c g o r liw ie j z e b r a ł w s z y s tk ie z a r z u ty p r z e c iw k o p ie n ia c k ie m u k a n o n i k o w i i p r z e s ła ł je n ie t y lk o do K r a k o w a , a le i do w ie l u s e n a to r ó w k r ó le w s k ic h 36. Z a jm o w a n ie z a c z e p n e j p o s ta w y A le k s a n d r o w i S c u lte tie m u u ł a t w i a ł f a k t, iż ja k o u r z ę d n i k K u r i i r z y m s k ie j p o s t a r a ł się o p r z y w ile j w y ję c ia s p o d j u r y s d y k c j i sw o je g o b is k u p a . N a w e t n a w y to c z o n y m u p r z e z k r ó l a p r o c e s w 1540 r. n ie s ta w ił się, je d n a k ż e -20 T am że, n. 37. 30 Ta-mże, n. 39, s. 58— 59; n. 43, s. 64— 65. 31 T am że, n. 39, s. 61, n ota 2. 82 T am że, n. 36. 33 T am że, n. 51, s. 70, n ota 4.

34 T am że, s. 71, nota 4; A pp. n. 7, s. 412— 414; E le m e n ta ad fo n tiu m

editio n es, v o l. X X II, R om ae 1970, n. 6, s. 8— 9.

35 Zob. A c ta T om iciana, X IV , s. 818— 819, 823; X V , s. 20, 118, 128—

129.

(10)

[9] K a n o n ia w a r m i ń s k a S t a n is ł a w a H o z ju s z a 79' n a p o d s ta w ie z e z n a ń 8 ś w ia d k ó w z o s ta ł s k a z a n y n a w y g n a n ie ' z k r a j u 37.

W R z y m ie s p r a w a A l e k s a n d r a S c u lte tie g o to c z y ła się ze z m ie n n y m d la n ie g o s k u tk ie m . P o c z ą tk o w o z n a la z ł ła s k ę u k a r d y n a ł a p e n i te n c j a r z a w ie lk ie g o . N ie p r z y z n a ł się d o s ta w ia n y c h m u z a r z u tó w , a p r z e s łu c h u j ą c y g o te o lo g o w ie n ie s tw ie r d z ili u n ie g o b łę d n e j w ia r y . P r z e to d n ia 7 k w ie t n ia 1541 r. z o s ta ł u n ie w i n n io n y p r z e z a u d y t o r a K a m e r y A p o s to ls k ie j. P ó ź n ie j je d n a k z n ó w _ w y s u n ię to p r z e c iw k o n ie m u z a r z u t s p r z y ja n ia b łę d n e j w ie rz e , cz e g o d o w o d e m m ia ły b y ć a d n o t a c je s p o r z ą d z o n e w k s i ą ż c e 38,. w z w ią z k u z c z y m d o s ta ł się do w ię z ie n ia r z y m s k ie g o . P o n o w n ie z o s ta ł u n ie w i n n io n y d n ia 24 p a ź d z i e r n ik a 1546 r. p r z e z c z te r e c h k a r d y n a łó w , k tó r y m je g o sp iraw a z o s ta ła z le c o n a , a to d z ię k i ł a s k a w o ś c i k a r d y n a ł a A l e k s a n d r a F a r n e s e , k tó r e g o b y ł d w o r z a n i n e m ; p r z e d w y d a n ie m w y r o k u u n ie w i n n ia j ą c e g o z ło ż y ł p r z y s ię g ę o c z y s z c z a ją c ą . W k r ó tc e p o te m ro izpoczął p r o c e s p r z e c iw k o s w o je m u n a s tę p c y n a k a n o n i i w a r m iń s k i e j, J a n o w i L o c k a , o ra z k a p i tu l e w a r m iń s k i e j z p o w o d u z a tr z y m a n ia d o c h o d ó w z je g o k a n o n ii, k t ó r e j z o s ta ł p o z b a w io n y . M u s ia ł s p ó r w y g ra ć , s k o r o sp o w o d o w a ł w y d a n ie e k s k o m u n ik i n a w s z y s tk ic h k a n o n ik ó w r e z y d u ją c y c h n a W a r m ii, o d k t ó r e j z o s ta li u w o ln ie n i w w y n ik u s t a r a ń k r ó le w s k ic h 39.

A le k s a n d e r S c u lte ti u s iło w a ł o d z y s k a ć ła s k ę k r ó l a Z y g m u n ta I, k t ó r y e n e r g ic z n ie p r o te s t o w a ł p r z e c iw k o je g o u w o ln ie n iu z w ię z ie n ia r z y m s k ie g o . A b y z je d n a ć k r ó l a p r z e s ła ł m u s w o ją k s ią ż k ę p t. C h ro n o g ra p h ia siv e a n n a les o m n iu m fe r e r e g u m , p r in c ip u m e t p o te n ta tu u m ab orbe co n d ito u są u e ad h u n c a n n u m D o m in i 1545, w y d a n ą w R z y m ie w 1546 r. Z te j to o k a z ji S ta n is ła w H o z - ju s z w i m i e n iu k r ó lo w e j B o n y d n ia 26 m a j a 1546 r. s p o r z ą d z ił lis t d o A l e k s a n d r a S c u lte tie g o , w k tó r y m w to n ie s p o k o jn y m p r z e d s ta w io n y z o s ta ł d o ty c h c z a s o w y sp o só b je g o p o s tę p o w a n ia . W liś c ie t y m z a z n a c z o n o , że n ie m o ż e o n w ró c ić do ła s k i b e z z w r ó c e n ia się d o b is k u p a w a r m iń s k ie g o 40.

S p r a w a A le k s a n d r a S c u lte tie g o d łu g o c ią g n ę ła się i b y ła p r z e d m io te m z a in te r e s o w a ń w ś r o d o w is k u z a r ó w n o f ro m b o r s k im , j a k i k ra ik o w s k im . S p r a w ę tę b a r d z o c z ę s to p o d e jm o w a ł S t a n is ła w H o z ju s z w sw oic-h lis ta c h k ie ro w a n y c ih do J a n a D ,antyszlka. A le k s a n d e r S c u lte ti, m im o że b y ł iin ie w in n io in y w R z y m ie , n ie zj-aw ił się n a W a r m ii, n a w e t w te d y , k ie d y b is k u p e m w a r m iń s k i m zo stał. T ie d e m a n n G ie se , k t ó r y m u w y r a ź n i e s p r z y ja ł. N ie z a z n a ł je d

--37 Zob. tam że, s. 87, nota 7; n. 66, s. 90; n. 225, s. 2X6.

38 T am że, n. 80, nota 1, s. 102— 103; n. 206, s. 199— 201; A pp. n. 19,. s. 425— 426.

39 HE, II, A pp. n. 48, s. 983. 40 HE, I, n. 225, 226 i 234.

(11)

n a k s p o k o ju w R z y m ie . P o ś m ie r c i k a r d y n a ł a A l e k s a n d r a F a r n e s e s p r a w a p r z e c iw k o A le k s a n d r o w i S c u lte tie m u z o s ta ła s t a r a n ie m Z y g m u n ta I I A u g u s ta je sz c z e r a z w s z c z ę ta i z a k o ń c z y ła się u k a z a n ie m w ła ś c iw e g o je g o o b lic z a i u k a r a n ie m . P a w e ł IV i P iu s IV n o w e je g o o s k a r ż e n ia p r z e c iw k o k a p i t u l e w a r m iń s k i e j u z n a li za b e z p r z e d m io to w e . Z m a r ł w 1564 r .41

4. K a n to ria w a r m iń sk a S ta n is ła w a H ozju sza

M im o w ic h r z y c ie ls k ic h z a b ie g ó w A le k s a n d r a S c u lte tie g o S t a n i s ła w H o z ju s z b y ł w s p o k o jn y m p o s ia d a n i u s w o je j k a n o n i i w a r m iń s k ie j. W n ie d łu g im c z a s ie p o je j o b ję c iu s ię g n ą ł p o p r a ł a t u r ę w a r m iń s k ą . M ia ł d o n ie j p r a w o n a p o d s ta w ie n o m in a c j i Z y g m u n t a I, k t ó r y z u p o w a ż n ie n ia p a ip ie sk ie g o p o s ia d a ł p o te s ta te m de- sig n a n d i seu n o m in a n d i n o n n u llo s canonicos e t p ra ela to s ad C a th é d r a le s q u a sd a m E cclesias R e g n i, o c z y w iś c ie w m ie s ią c a c h p a p i e s k i c h 42. N a tę n o m in a c j ę S ta n is ła w H o z ju s z p o w a la ł się w li śc ie do J a n a D a n ty s z k a z d n ia 18 m a r c a 1539 r., d o w ie d z ia w s z y się o w a k u ją c e j p o ś m ie r c i F e lik s a R e ic h a k u s t o d i i 43. W liś c ie ty m w y r a ź n i e s tw ie r d z ił: H abeo ego iu s a d h u c in te g r u m n o m in a - tio n is m eae; q uod si in p o n tific io m e n se va ca tio haec c o n tig it, c u p e re m eius vig o re C u sto d ia m asseąui. P r o ś b ę S ta n is ła w a H o z ju s z a o n a d a n i e k u s to d i i w a r m i ń s k i e j p o p a r ł u J a n a D a n ty s z k a p o d k a n c le r z y k r ó le w s k i S a m u e l M a c i e j o w s k i 44. S ta n is ła w o w i H o z ju s z o w i b a r d z o z a le ż a ło n a w y e g z e k w o w a n iu sw o je g o p r a w a d o p r a ł a t u r y w a r m iń s k i e j, d la te g o d n ia 9 k w ie t n ia 1539 r. w y s ła ł do J a n a D a n ty s z k a k o le jn y lis t w s p r a w ie p r z y z n a n ia m u k u s to d i i f r o m b o r s k ie j 45.

B is k u p w a r m iń s k i n ie m ó g ł p o z y ty w n ie z a ła tw ić p r o ś b y S t a n is ł a w a H o z ju s z a o p r z y z n a n ie m u k u s to d i i w a r m iń s k i e j po F e lik s ie R e ic h u . N a m ie js c e F e lik s a R e ic h a w k a p i t u l e w a r m iń s k i e j n a m o c y p is m a p a p ie s k ie g o i p r e z e n ta c y jn e g o k r ó lo w e j B o n y w s z e d ł R a f a ł K o n o p a c k i, s y n w o je w o d y p o m o r s k ie g o J e rz e g o , b r a t a n e k b is k u p a c h e łm iń s k ie g o J a n a K o n o p a c k ie g o , d w o r z a n i n P i o t r a T o m ic k ie g o . P o p a r c ia u b is k u p a w a r m iń s k i e g o R a fa ło w i K o n o p a c k ie m u u d z ie lił M ik o ła j K o p e r n ik , k t ó r y z r a c j i sw e g o z n im p o k r e w ie ń s tw a b y ł je g o p r o k u r a t o r e m i ju ż n a z a j u t r z p o p o g r z e b ie F e lik s a R e ic h a , t j . 3 m a r c a 1539 r., p r o s ił o s p o w o d o w a n ie p r z e k a z a n ia w a k u ją c e j k a n o n i i i p r e b e n d y p r e z e n to w a n e

41 T am że, A pp. n. 7, nota 1, s. 414; H. Z i n s, W K rę g u M ikołaja

K o p e rn ik a , L u b lin 1966, s. 258— 259.

42 V ete ra m o n u m e n ta Połoniae e t L ith u a n ia e , II, n. 569.

43 HE, I, n. 49.

44 T am że, s. 69, n ota 2.

(12)

,[11] K a n o n ia w a r m i ń s k a S t a n i s ła w a H o z ju s z a 81 m u k a n d y d a t o w i 46; o tr z y m a ł j e o d k a p i t u ł y d la R a f a ła K o n o p a c k ie g o d n ia 11 m a r c a 1539 r . 47 K u s to s z e m n a t o m ia s t k a p i t u ł y zo s ta ł J a n Z im m e r m a n n , s io s tr z e n ie c b is k u p a M a u ry c e g o F e r b e r a , k a n o n i k f r o m b o r s k i od 1519 r., p o s ia d a j ą c y k a n t o r i ę w a r m iń s k ą o d 1527 r., k t ó r y p o F e lik s ie R e ic h u z o s ta ł te ż w ik a r iu s z e m g e n e r a l n y m 48. T a k w ię c S ta n is ła w H o z ju s z , ja k o n ie r e z y d u ją c y p r z y k a t e d r z e f r o m b o r s k ie j, n ie m ó g ł o tr z y m a ć k u s to d ii. O tr z y m a ł j ą k a n o n i k s t a r s z y s ta ż e m , b e z p o ś r e d n io z w ią z a n y z k a t e d r ą . S ta n is ła w H o z - ju s z n a t o m i a s t o tr z y m a ł p o J a n i e Z im m e r m a n n i e k a n t o r i ę , o k t ó r e j p is z e w liś c ie d o J a n a D a n ty s z k a z d n ia 10 m a j a 1539 r .49 O d tą d p r z y p o d p is ie , o b o k s w e g o n a z w is k a , b ę d z ie n ie k ie d y u m ie s z c z a ć s ło w a : C a n to t e t C a n o n icu s V a rm ie n sis so. N a le ż y z a u w a ż y ć , ż e a ż d o 1544 r. ż a d n y c h d o c h o d ó w z k a n t o r i i w a r m i ń s k ie j n ie p o b i e r a ł 51. T a k j a k p r z e c iw k o k a n o n i i S ta n is ła w a H-ozju s z a , t a k i p r z e c iw k o je g o k a n t o r i i w y s u w a ł z a s tr z e ż e n ia A le k s a n d e r S c u l t e t i 52. N a z w is k o k a n o n i k a i k a n t o r a S ta n is ła w a H o z ju s z a w ie le k r o ć w y s tę p u je w a k t a c h k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j. N ie m ó g ł o n b r a ć b e z p o ś r e d n ie g o u d z i a łu w e f r o m b o r s k im ż y c iu k a p i tu ln y m , u t r z y m y w a ł j e d n a k p o ś r e d n i k o n t a k t z k a p i tu łą . K o n t a k t t e n p o le g a ł p r z e w a ż n ie n a k o r z y s t a n i u z p r a w a o p c ji, p r z e w id z ia n e j w s t a t u t a c h k a p i t u l n y c h 53. K ie d y w 1540 r. w y n ik ło n ie p o r o z u m ie n ie w z w ią z k u z p r z y z n a n ie m p r z e z k a p i t u ł ę a lo d iu m S ta n is ła w o w i H o z ju - sz o w i, a n ie le k a r z o w i k r ó le w s k ie m u J a n o w i B e n e d y k to w i S o l- fie , z a k t ó r y m u p o m n ia ła się -k ró lo w a Bona,, k a p i t u ł a p r z e s ła ła d o K r a k o w a o b s z e r n e w y ja ś n ie n i e , b io r ą c w o b r o n ę i n t e r e s S t a n is ł a w a H o z ju s z a 54. Z a k o ń c ze n ie N ie je d n e g o z a s k o c z y ć m o g ą u s iln e z a b ie g i S ta n is ła w a H o z ju sz a o k a n o n ię , a n a s t ę p n i e o p r a ł a t u r ę w a r m iń s k ą . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że s z c z e rz e , p o lu d z k u , p r a g n ą ł o n w e jś ć d o k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j. W z w ią z k u z ty m n a s u w a się p y ta n ie , ja k im i m o ty w a m i k i e r o w a ł się z a b ie g a ją c o c z ło n k o s tw o k a p i t u l n e i g o d n o ś ć p r a ł a c k ą ,w K o ś c ie le w a r m iń s k im ? 46 Zob. M. B i s k u p , jw . s. 185, n. 409—410. 47 T am że, s. 186, n. 412. 48 T am że, s. 187, n. 414. 49 HE, I, n. 51.

60 Zob. tam że, n. 64, n ota 1, s. 88. 51 T am że, n. 170, s. 166.

52 T am że, n. 51, n ota 4, s. 71; n. 59, s. 83— 84.

53 T am że ,App. n. 4, s. 411.

84 T am że, A pp. n. 8, s. 414— 416.

(13)

B e n e f ic ju m k o ś c ie ln e w w ie k u X V I, p o d o b n ie z r e s z tą j a k i w w ie k a c h p o p r z e d n ic h , m ia ło s p e c y f ic z n y c h a r a k t e r . R o z u m ia n o - p r z e z n ie p o w s z e c h n ie n ie ty le u r z ą d k o ś c ie ln y z w ła s n y m u p o s a ż e n ie m (o ffic iu m d o ta tu m ), co r a c z e j d o b r a m a ją c e z a p e w n ie - b e n e f ic ja to w i ś r o d k i u t r z y m a n i a d o k o ń c a ż y c ia . W p r a w d z ie w k a n o n ic z n y m p r a w ie b e n e f ic ja ln y m o b o w ią z y w a ło a d a g iu m : b e - n e fic iu m p ro p te r o f f i c i u m55, w p r a k t y c e je d n a k o ffic iu m s c h o d z iło n a p la n d a ls z y , p o n ie w a ż n ie b y ło śc is łe g o o b o w ią z k u w y k o n y w a n ia o so b iś c ie n a d a n e g o u r z ę d u ; n p . p le b a n i m o g li w y r ę cz ać się k o m e n d a r z a m i, c z ło n k o w ie z a ś k a p i t u ł y •—• w ik a r iu s z a m i.. Ś c iś le js z y o b o w ią z e k k a n o n ic z n e j r e z y d e n c ji b e n e f ic ja tó w w p r o w a d z ił d o p ie r o S o b ó r T r y d e n c k i. B e n e f ic ja t m ia ł p r a w o k o r z y s ta n ia ze w s z y s tk ic h d o c h o d ó w p ły n ą c y c h z m a j ą t k u b e n e f ic ja ln e g o ^ m ia ły o n e m u z a p e w n ić g o d z iw e , c z y li s to s o w n e d o je g o stanu,., u t r z y m a n i e 56. K ie d y p a n u j ą c y m u d a ło się u z y s k a ć od S to lic y 1 A p o s to ls k ie j p r z y w ile j p a t r o n a t u w o d n ie s ie n iu do n ie k tó r y c h , p r e b e n d k a p i tu ln y c h , p r e b e n d y te s ta ły się n ie m a l z w y c z a jn y m , ś r o d k ie m w y n a g r a d z a n ia lu d z i z a s łu ż o n y c h d la d w o r u lu b k r a j u , b ą d ź s ta n o w iły u p o s a ż e n ie ja k ie g o ś u r z ę d u p u b lic z n e g o , b ą d ź też; s łu ż y ły za ź r ó d ło p o k r y w a n ia k a s z tó w s łu ż b y p u b lic z n e j. W y p ła c a n e p e n s je u r z ę d n ic z e ze w z g lę d u n a sw ą sz c z u p ło ść n ie m i a ł y z a s a d n ic z e g o z n a c z e n ia w ż y c iu e k o n o m ic z n y m . C o w ię c e j, w~ z w y c z a ju b y ło g r o m a d z e n ie b e n e f ic jó w , a b y w te n sp o só b z a r ó w n o p o w ię k s z y ć w ła s n e d o c h o d y , j a k i z a b e z p ie c z y ć s ię m a t e r i a l n ie n a w y p a d e k z m n ie js z e n ia się d o c h o d ó w z r ó ż n y c h p o w o d ó w lo s o w y c h , czy te ż n a s k u te k n ie s p r z y ja ją c y c h w a r u n k ó w e k o n o m ic z n y c h . T a k n p . le k a r z k r ó le w s k i J a n B e n e d y k t S o lfa (1483— 1564), ż y ją c y w c z a s a c h S ta n is ła w a H o z ju s z a , d z ię k i p r o te k c jo m , s w y c h w p ły w o w y c h p a c je n tó w , p o s ia d a ł m . in . k a n o n ię , p ó ź n i e j p r e p o z y t u r ę w a r m iń s k ą o ra z k a n o n ie : w ile ń s k ą , w a r s z a w s k ą , g ło g o w s k ą , w ro c ła w s k ą , s a n d o m ie r s k ą i k r a k o w s k ą ®7. M o ż n a w i ę c p o w ie d z ie ć , że S t a n is ła w H o z ju s z , z a b ie g a ją c o p r e b e n d y k a p i t u l n e , z m ie r z a ł z g o d n ie z d u c h e m e p o k i d o s ta b ili z a c ji m a t e r i a l n e j.

S ta n is ła w H o z ju s z w c h w ili u z y s k a n ia k a n o n ii w a r m iń s k i e j r o z p o c z y n a ł p o w a ż n ie js z ą k a r i e r ę n a dw o-rze k r ó le w s k im w K r a k o w ie . B y ł d o n ie j o b ie k ty w n ie p r z y g o to w a n y d z ię k i s tu d io m w A k a d e m ii K r a k o w s k ie j, w k t ó r e j w 1520 r. u z y s k a ł b a k a l a u r e a t , oraz- s tu d io m p r a w n ic z y m , o d b y ty m w u n iw e r s y te ta c h w ło s k ic h , z a k o ń c z o n y m u z y s k a n ie m w d n iu 24 lip c a 1534 r. d y p lo m u d o k t o r a 55 C. 15, I. 3, in V I°.

58 Zob. c. 16, D. L X X X V I; c. 13, 24, C. X II, q. 1; c. 10, X , III, 1~

c. 16, 30, X, III, 5; c. 44, X , V, 3.

57 Zob. W. K o ż u s z e k , J a n B e n e d y k t S o lfa , le k a rz polskiego O d rodzenia, W rocław 1966; H. Z i n s , jw . s. 261— 262.

(14)

K a n o n ia w a r m i ń s k a S ta n i s ł a w a H o z ju s z a 83 o b o jg a p r a w . R z e te ln a f o r m a c j a p r a w n ic z a , w p o łą c z e n iu z je g o o s o b is ty m i z d o ln o ś c ia m i, p r a c o w ito ś c ią i p r a w y m c h a r a k t e r e m , s p r a w iła , że sz y b k o z w ró c o n o n a n ie g o u w a g ę w k o ś c ie ln y m i p o lit y c z n y m ś r o d o w is k u K r a k o w a . P o p o w ro c ie d o k r a j u w 1534 r. n a j p i e r w p r a c o w a ł ja k o s e k r e t a r z w k a n c e l a r i i b is k u p a k r a k o w s k ie g o P i o t r a T o m ic k ie g o , p o d k a n c le rz e g o k o r o n n e g o , z k tó r e g o d w o r e m b y ł z w ią z a n y o d m ło d o ś c i i k t ó r y w 1529 r. w y s ła ł go d o W ło c h n a d a ls z e s tu d ia . B is k u p te n , a b y z a b e z p ie c z y ć S t a n is ła w o w i H o z ju s z o w i o d p o w ie d n ie w a r u n k i m a t e r i a l n e w c z a s ie s tu d ió w w ło s k ic h , n a d a ł m u p r o b o s tw o w W ie lu n i u i k o le g ia c k ą k a n o n i ę w iś lic k ą . P o ś m ie r c i P i o t r a T o m ic k ie g o (1535) S ta n is ła w H o z ju s z p r a c o w a ł w k a n c e l a r i i n o w e g o b is k u p a k r a k o w s k ie g o , J a n a C h o je ń stk ie g o , a je d n o c z e ś n ie — n a p ó ł u r z ę d o w o — w k a n c e la r ii k r ó le w s k ie j. W 1538 ir., p o ś m ie r c i J a n a C h o jie ń sk ie g o , z o s ta ł s e k r e ta r z e m k r ó le w s k im . F a k t t e n p ię k n ie s k o m e n to w a ł S t a n is ł a w G ó rs k i (1497— 1572), k a n o n i k k r a k o w s k i, w s w y m liś c ie d o p o e t y K le m e n s a J a n i c k i e g o 58. J e d n a k ż e p r a c a w k a n c e l a r ii k r ó le w s k ie j n ie d a w a ła S ta n is ła w o w i H o z ju s z o w i p e ł n e j s a t y s f a k c ji. N ie b a ł się p r a c y o d p o w ie d z ia ln e j, b o p r z y w y k ł do s u m ie n n e g o w y k o n y w a n ia sw o ic h o b o w ią z k ó w ; r a c z e j n ie o d p o w ia d a ł m u s ty l ż y c ia d w o r u k r ó le w s k ie g o , k s z ta ł to w a n y p r z e z k r ó lo w ą B o n ę . W je d n y m z lis tó w d o J a n a D a n ty s z k a p is a ł, że b y łb y b a r d z ie j z a d o w o lo n y , g d y b y m ó g ł s łu ż y ć K r ó lo w i k r ó ló w , z a j m u ją c s ta n o w is k o k o ś c ie ln e — w ła ś n ie w K o ś c ie le w a r m i ń s k i m 59. W liś c ie z d n ia 10 m a r c a 1540 r. z w ie r z y się b is k u p o w i w a r m i ń s k ie m u , że n a w e t z a m ie r z a ł z r e z y g n o w a ć z p o b y t u n a d w o rz e k r ó le w s k im , a b y le p ie j z a tr o s z c z y ć się o to , co n a le ż y d o je g o o b o w ią z k ó w 60. I d la te g o m o ż n a p o w ie d z ie ć , że m o ty w s łu ż b y B o ż e j w z a b ie g a c h o k a n o n i ę p o d e j m o w a n y c h p r z e z S ta n is ła w a H o z ju sz a o d g r y w a ł n ie m a ł ą ro lę .

I n n y m m o ty w e m s t a r a ń S ta n is ła w a H o z ju s z a o w e jś c ie do k a p i t u ł y w a r m iń s k i e j b y ła z a p e w n e c h ę ć z w ią z a n ia się z re g io n e m , k tó r e g o s p r a w y b y ły m u z le c a n e w k a n c e l a r i i k r ó le w s k ie j. W ia d o m o , że s p e c ja ln o ś c ią je g o b y ło p r o w a d ź c i e s p r a w p r u s k i c h 61. D o s p r a w ty c h p r z y w ią z y w a n o w ó w c z a s d u ż ą w a g ę . N a le ż a ło je p r o w a d z ić z w ie lk im ta k te m , p r z e z o r n ie i z a p o b ie g liw ie , a b y z je d n e j s t r o n y n ie z r a z ić a u to n o m ic z n ie u s p o s o b io n y c h s e n a to r ó w z ie m p r u s k ic h , z d r u g ie j za ś •—• a b y p r o c e s i n t e g r a c j i P r u s z K o r o n ą s ta le p o s tę p o w a ł n a p r z ó d . K o n t a k t y z b is k u p e m w a r m iń s k im J a n e m D a n ty s z k ie m , z k tó r y m S ta n is ła w H o z ju s z b liż e j p o z n a ł się je sz c z e w c z a s ie s tu d ió w k r a k o w s k ic h , j a k rów inież

58 HE, I, n. 35, nota 1, s. 54. 59 T am że, n. 33, s. 53. 60 T am że, n. 64, s. 88. 61 Zob. tam że, n. 35, s. 436.

(15)

z w ią z a n ie się ze ś r o d o w is k ie m k a p i t u l n y m F r o m b o r k a , p o z w a la ły n a w n ik liw s z e s p o jr z e n ie w s p r a w y p r u s k ie , a je d n o c z e ś n ie p o d n o s ił y a u t o r y t e t r e f e r e n t a s p r a w p r u s k ic h .

W z a b ie g a c h S ta n is ła w a H o z ju s z a o k a n o n ię w a r m iń s k ą b y ł te ż m o ty w j a k b y u k r y t y . K a n o n ia w a r m iń s k a d a w a ła m u n a p r z y szło ść n ie ja k o s z a n s ę u w o ln ie n ia się od p r a c y c z y sto u r z ę d n ic z e j i w e jś c ia n a s z e rs z ą d r o g ę d z ia ła ln o ś c i z a r ó w n o k o ś c ie ln e j, j a k i p o lity c z n e j. W y m o w n e g o p o d ty m w z g lę d e m p r z y k ł a d u d o s t a r c z y ł n ie d a w n o s a m J a n D a n ty s z e k , k t ó r y d z ię k i k a n o n i i w a r m i ń s k ie j m ó g ł k a n d y d o w a ć n a k o a d i u to r a , a n a s tę p n i e n a b is k u p a w a r m iń s k ie g o . D ro g a d o z a m k u b is k u p ie g o w L id z b a r k u W a r - m a ń s k im p r o w a d z i ła w y łą c z n ie p r z e z F r o m b o r k . J e ż e li s a m S t a n is ł a w H o z ju s z m ia ł n ie w y r a ź n e p o d ty m w z g lę d e m a s p ir a c j e , to k r ó l Z y g m u n t I p r e z e n t u j ą c go n a k a n o n ię w a r m iń s k ą z p e w n o ś c ią z d a w a ł so b ie s p r a w ę , a m o ż e i d a ł m u do z ro z u m ie n ia , że w d a ls z e j k a r ie r z e p ó jd z ie ś la d a m i J a n a D a n ty s z k a 62. W y p a d a t u d o d a ć , że S ta n is ła w H o z ju s z n ie p o p r z e s ta ł n a k a n o n ii i k a n t o r i i w a rm iń s ik ie j. S ta ją c się c o r a z b a r d z ie j z a s łu ż o n y m w p r a c y p u b lic z n e j n a b y w a ł, z g o d n ie z ó w c z e s n y m z w y c z a je m i d u c h e m e p o k i, p r a w o do d a ls z y c h b e n e f ic jó w m a ją c y c h m u n ie ty lk o z a p e w n ić s to s o w n e do s t a n u u tr z y m a n ie , a le i u ł a tw ić p e ł n ie n i e s łu ż b y p u b lic z n e j. D n ia 27 lu te g o 1540 r. z o s ta ł k a n o n i k ie m k a t e d r y k r a k o w s k ie j 63, a w 1542 r. k a n o n i k ie m s a n d o m ie r s k im 64. W 1541 r. o tr z y m a ł p r o b o s tw o w G o łę b iu 65, z k tó r e g o po k i l k u l a t a c h z r e z y g n o w a ł, p r a w d o p o d o b n ie w z w ią z k u z o tr z y m a n ie m p r o b o s tw a w R a d ło w ie 66. B y ł te ż p r e b e n d a r iu s z e m k a p l ic y z a m k o w e j w W i l n i e 67. W 1547 r. z o s ta ł s c h o la s ty k ie m s k a lb m ie r s k im 88. J a k .z te g o w y lic z e n ia w id a ć , S ta n is ła w H o z ju s z m i a ł w ie le b e n e f ic jó w k o ś c ie ln y c h . J e d n a k ż e n ie w s z y s tk ie d a w a ł y m u d o c h o d y ; c h y b a d la te g o , że n ie p r z y w ią z y w a ł w ię k s z e j w a g i do d o c h o d ó w o s o b is ty c h . K u m u la c ja b e n e f ic jó w k o ś c ie ln y c h z o s ta ła z a k a z a n a d o p ie ro p r z e z S o b ó r T r y d e n c k i 69. W P o ls c e b y ła o n a z a k o r z e n io n a do te g o s to p n ia , że n a w e t u c z e s tn ic y s y n o d ó w lw o w s k ie g o w 156(4 r. i p io tr k o w s k ie g o w 1577 r., n a k tó r y c h p r z y j ę t o u c h w a ły tr y d e n c k ie , p o s ta n o w ili z w ró c ić się d o S to lic y A p o s to fe k ie j z p r o ś b ą o n a d a n i e p r a w u o z a k a z ie k u m u la c j i b e n e f ic jó w i o o b o w ią z k u r e z y d e n c j i b e n e f ic ja tó w w K o ś c ie le p o l s k im c h a r a k te .r u w z g lę d n e g o . T r z e b a p r z y z n a ć , że i S ta n is ła w 62 T am że, App. n. 35, s. 436. 63 T am że, A pp. n. 5, s. 411. 64 T am że, n. 112, s. 125. 65 T am że, n. 86— 87, s. 108— 109; n. 92, s. 111. 68 T am że, R eg esta , s. X L IX + , nota.

67 T am że, n. 98, s. 117.

68 T am że, n. 260, n ota 9, s. 239; A pp. n. 25, s. 427— 428. 69 S ess. V II, c. 4, de ref.; sess. X X IV , c. 17, de ref.

(16)

K a n o n ia w a r m i ń s k a S ta n i s ł a w a H o z ju s z a 85 H o z ju s z , ja k o k a r d y n a ł w a r m iń s k i , b r a ł n ie r a z u d z ia ł w z a b ie g a c h m a ją c y c h n a c e lu u z y s k a n ie d la n i e k t ó r y c h o sób d y s p e n s y od p r a w a p o w s z e c h n e g o z a k a z u ją c e g o k u m u la c j i 70. S ta n is ła w H o z ju s z p r z y j ą ł ś w ię c e n ia k a p ł a ń s k i e d o p ie ro w 1543 r .71 B r a k ic h n ie b y ł p r z e s z k o d ą w u z y s k iw a n iu b e n e f ic jó w k o ś c ie ln y c h , p o n ie w a ż o b o w ią z k o m z n im i z w ią z a n y m m o ż n a b y ło z a d o ś ć u c z y n ić p o p r z e z u s ta n o w io n y c h z a s tę p c ó w . N ie m n ie j je d n a k u t r z y m y w a ł z n im i k o n ta k ty , z w ła s z c z a z b e n e f ic ja m i d u s z p a s te r s k im i. T a k n p . w m a j u 1542 r., w r a c a ją c z W iln a d o K r a k o w a , o d łą c z y ł się od k r ó la , a b y u d a ć s ię n a W a r m i ę 72. W c h w i la c h w o ln y c h od z a ję ć w k a n c e l a r i i k r ó le w s k ie j o d w ie d z a ł s w o je p r o b o s tw a , a b y s k o n tr o lo w a ć ic h f u n k c jo n o w a n ie i o so b iś c ie z a r a d z ić p o tr z e b o m . D la sw o ic h z a s tę p c ó w w p a r a f ia c h , c h c ą c m ie ć r z e c z y w is ty u d z i a ł w s p e łn ia n iu o b o w ią z k ó w d u s z p a s te r s k ic h , u k ł a d a ł k a z a n i a i n a u k i 73. B y ł w ię c b e n e f ic ja te m k o ś c ie l n y m d a l e k im o d s te r e o ty p u ó w c z e sn e g o , k t ó r y s p r z y ja ł p o w s ta w a n i u p o s ta w b i e r n y c h i k o n s u m p c y jn y c h .

D e S tan islai llo s ii canonicatu 'Warmiensi

S ta n isla u s H o siu s (1504— 1579), ep isco p u s C u lm en sis (1549— 1551) d e - in d e W artniensis (1551— 1579), ca rd in a lis S. R. E c c le sia e (1561), le g a tu s de ła te r e ad C o n ciliu m T rid en tin u m et p o e n ite n tia r iu s m aior in C u - ria R om ana, ad su as d ig n ita tes e c c le sia s tic a s p rogred i coep it a c c i- p ie n s canonAcatum W a r m im se m amino 15.38. Ca.nomi.cus et cantoir W ax- m ien sis fa ctu s e st n on p e r e le c tio n e m C a p itu li W arm ien sis, nam C ra- c o v ia e in P o lo n ia n a tu s n a tu ra lem in d ig en a tu m P ru ssicu m n o n p o ss i- d eb at, sed e x n o m in a tio n e reg is P o lo n ia e S ig ism u n d i I, q u i p o testa tem desiignaindi s<eu nomiinandd n o n n u ila s canonicois et praela<tos ad ca th e- d rales q u asd am E c c le sia s R eg n i in m en sib u s p a p a lib u s e x co n c e ssio n e S e d is A pastoliicae habuit. Auctoir hoc din ariticuiio ex h ib u it fa c ta h i- storica et su as a n im a d v ersio n es ad h unc ca n o n ica tu m p ertin en tes.

70 Zob. HE, V (S tu d ia W arm iń sk ie, t. X III, O lszty n 1976), n. 228, s. 333; n. 346, s. 475; n. 358, s. 488— 490.

71 HE, I, n. 131, s. 136.

72 T am że, n. 110, 112, s. 124— 125. 73 T am że, n. 137, 139, s. 140— 141.