Tęsknota za realnością : psychologiczna interpretacja odwołań do malarstwa i rzeźby w poezji Zbigniewa Herberta

Jagoda Cieszyńska

Tęsknota za realnością :

psychologiczna interpretacja

odwołań do malarstwa i rzeźby w

poezji Zbigniewa Herberta

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

219-228

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

Ja g o d a C ie s zy ń sk a

Tęsknota z a realnością.

Psychologiczna interpretacja odwołań

do m alarstw a i rze źb y w poezji

Zbigniew a Herberta

M y ś l za le ży w sposób d ecydujący o d ciała i m ózgu. U m ysł tw o rzy p e w n e a sp ekty rzeczyw istości p o p rz e z interakcję lingw istyczną i kulturow ą.

G erald M . E d elm an A n n a W ie r z b i c k a 1 u w a ż a , ż e j ę z y k j e s t s y s te m e m s ł u ż ą c y m d o w y r a ż a n i a s e n s u , a lin g w is ty k a p o w i n n a b a d a ć , w j a k i s p o s ó b s e n s j e s t w y r a ż a n y w j ę z y k u . M y ś li te z a i n s p i r o w a ły m n ie d o p s y c h o lo g ic z n e j i n te r p r e t a c j i p e w n e g o s z c z e g ó ln e g o o b r a ­ z o w a n i a w p o e z ji, m ia n o w i c ie d o o d w o ł y w a n i a s ię d o s z tu k p l a s ty c z n y c h . I n n y m i s ło w y , p o s z u k u j ę o d p o w i e d z i n a p y ta n ie , j a k s e n s m o ż e b y ć w y r a ż a n y w p o e z j i p o ­ p r z e z “ c y to w a n i e ” m a l a r s t w a / r z e ź b y ? B ę d z i e to p r ó b a r o z u m i e n i a j ę z y k a p o e ty w s p o s ó b , n a j a k i w s k a z y w a ł P a u l R ic o e u r , p is z ą c , b y o tw o r z y ć s ię n a to , c o t e k s t o b ja w ia , c z e m u d a je ś w ia d e c t w o 2 . R o z u m i e n ie in n e g o ( w g lą d w j e g o ż y c ie p s y ­ c h ic z n e ) m o ż liw e j e s t , z d a n i e m a u to r a S y m b o l ik i z ła , d z ię k i z n a k o m , w k t ó r y c h u z e w n ę t r z n i a i o b ie k t y w i z u je s ię p s y c h ik a . P o z o s ta j ą c w k r ę g u p r z e d s t a w i c i e li h e r m e n e u t y k i f ilo z o f ic z n e j w a r to p r z y to c z y ć p o g l ą d y H a n s a - G e o r g a G a d a m e r a , p o d k r e ś l a j ą c e g o , iż s e n s ś w ia ta u j a w n ia s ię w j ę z y k u . P o t r z e b u j e j e d n a k r o z m o w y , a b y z a i s t n i e ć 3. P o t e n c j a ln y d i a l o g m ię d z y p o e t ą i c z y te ln ik ie m , b y ł b y w ię c j e d n y m z e s p o s o b ó w t w o r z e n i a s e n s u . G a d a m e r p o d k r e ś l a , ż e “ r o z u m ie n ie t e k s tó w j e s t [...] w ł ą c z e n i e m i c h z p o w r o t e m w r u c h s e n ­ s u j a k i m j e s t m o w a ” 4.

1 A. Wierzbicka, Język — umysł — kultura, Warszawa 1999. 2 P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja, Warszawa 1989. 3 Rozum, słowo, dzieje, Warszawa 1979.

220 Jagoda Cieszyńska D ą ż e n i e d o p o s z u k i w a n ia s e n s u j e s t z d a n i e m F r a n k l a 5 w y r a z e m d u c h o w o ś c i c z ło w ie k a . P r o b l e m a t y k a s e n s u , j a k t w i e r d z i P o p i e l s k i 6, j a w i s ię j a k o z a g a d n ie n ie z p o g r a n ic z a n a u k , a w z w i ą z k u z t y m d l a c z y s to e m p ir y c z n e g o p o d e jś c i a j e s t b a r ­ d z o n ie w y g o d n a i t r u d n o u c h w y tn a . P e r e g r y n a c je w g łą b s ł o w a w y m y k a ją się w s z e l k im f o r m a l n y m p o d e jś c i o m , o p a r te s ą b o w i e m n a in tu i c ji w y ję te j z in tr o s p e k - c ji, k t ó r ą z r e s z t ą W ie r z b i c k a ( 1 9 9 9 ) c z y n i p o d s t a w o w y m n a r z ę d z i e m b a d a ń l in g w i ­ s ty c z n y c h . W y d a je s ię , ż e w o d b i o r z e d z ie ł a p o e ty c k i e g o i n tu i c ja c z y t e l n i k a o d g r y ­ w a g ł ó w n ą ro lę . O d c z u w a n i e p r z e m ij a n ia w ła s n e j o s o b y w ś w ie c ie i n ie u c h r o n n e , s t o p n io w e z n ik a n ie z n a n e g o s o b ie ś w ia ta , s k ła n ia ło H e r b e r t a d o p o s z u k i w a n ia c z e g o ś n i e ­ z m ie n n e g o , c o p o z w o l ił o b y p r z e t r w a ć e p if a n ii, j a k ą j e s t u ż y t a w w i e r s z u m e ta fo r a . T o z t ę s k n o ty d o o d n a le z i e n ia i s tn ie n ia , k tó r e o p i e r a s ię C z a s o w i, w y p ł y w a d e te r ­ m in a c ja p o e ty - p i e l g r z y m a , l ir y k a z a n u r z o n e g o w j ę z y k u , w ę d r o w c a p o s z u k u j ą c e g o n o w y c h p r z e s tr z e n i. W y r a ż a n i e u n i w e r s a l n y c h w a r t o ś c i j e s t j e d n o c z e ś n i e w a l k ą 0 p r z e t r w a n ie w p r z y s z ło ś c i, n a z n a c z e n i e m s e n s e m t e r a ź n i e js z o ś c i i p o c z u c ie m w i ę ­ z i z p r z e s z ło ś c ią . H e r b e r t o w i n ie w y s ta r c z y j e d y n i e m e ta f o r a , p r a g n ie r z e c z y w is to ś c i d o ty k a ln e j. W te j p o e z j i m o ż n a o d c z y t a ć u c ie c z k ę o d z g r a b n e j, a c z p r z e m ija ją c e j p r z e n o ś n i 1 d ą ż e n ie d o k o n k r e tu .

P isząc n ie sta ram się z ad z iw ić c zy teln ik a b o g a ctw e m p o ró w n ań , n iez w y k ło śc ią ję z y k a czy w y s z u k n ą ry tm ik ą i o brazow aniem . C hciałb y m , aby w m o ic h w ie rsz a c h słow a, ich u k ład y b y ły przejrzyste. [...] Ż eb y w sposób m o żliw ie czy sty i p rzejrzy sty u k azy w ały

rzeczy w isto ść [podkr. J.C .]7.

R e a l n o ś ć ś w ia t a m a l a r s t w a / r z e ź b y j e s t s p o s o b e m n a p r e z e n to w a n i e i u c ie l e ś n i e ­ n ie s łó w , a k r u c h o ś ć r z e ź b y s ta je s ię j e d n o c z e ś n i e k r u c h o ś c i ą b y tu . W p r o w a d z e n ie s z tu k p la s ty c z n y c h w ś w ia t p o e z j i d a je p o e c i e p o c z u c ie r e a ln o ś c i i s t n ie n i a i t w o r z e ­ n i a m y ś li p o p r z e z n a d a n ie i m k o n k r e tn e g o k s z t a ł t u i b a r w y . T o , ż e c z ł o w i e k tw o r z y , p o t w i e r d z a j e g o p o d o b i e ń s tw o d o B o g a , u b ó s t w i a C z ło w ie k a i u r e a l n ia B o g a . O p is a n e j ę z y k o w o r e la c je is t n ie j ą c e w ś w ie c ie , u r z e c z y w is tn i a ją się w k a m i e n iu lu b n a p łó tn ie . S ło w a u k ł a d a j ą s ię w p r z e s t r z e n i , o t r z y m u j ą k o lo r y , k o n tu r y , n a m a ­ c a l n ą s tr u k tu r ę . H e r b e r t o d c z u w a ł p o t r z e b ę “ w n i e s i e n i a d o j ę z y k a t a k i c h s p o s o b ó w b y c ia , k tó r e p o t o c z n y s p o s ó b w i d z e n i a z a c ie m n ia lu b n a w e t tłu m i. I w t y m s e n s ie n i k t n ie j e s t b a r d z ie j w o ln y n iż p o e ta ” 8. M o w a j e s t u w o l n i o n a w n o s z ą c n o ­ w e s p o s o b y i o b s z a r y b y c i a d o ję z y k a . T ę s k n o ta z a r z e c z y w is ty m , n ie w y im a g i n o w a n y m i s tn ie n ie m , j e s t t a k ż e w i ­ d o c z n a w e s e is ty c e a u to r a L a b i r y n t u n a d m o r z e m . W p o e z j i j e d n a k ż e s p e ł n ia d o ­ d a t k o w ą f u n k c ję , b u d u j ą c n a d d a n e z n a c z e n i a p o p r z e z o p o z y c ję : s e k w e n c y j-5 V.E. Frankl, D er Wille zum Sinn, Bern-Stuttgart-W ien 1872.

6 Człowiek pytanie otwarte, pod red. K. Popielskiego, Lublin 1987. 7 Tamże, s. 13.

Tęsknota za realnością. Psychologiczna interpretacja odwołań... 221 n o ś ć / ję z y k o - w o ś ć /p o ś r e d n i o ś ć v e r s u s s y m u lta n ic z -n o ś ć / p r z e s t r z e -n -n o ś ć / b e z p o ś r e d -n io ś ć . D z i ę k i z w r o t o w i k u p r z e s t r z e -n -n o ś c i p o e ta s t w a r z a m o ż l i w o ś ć d y s t a n s o w a n i a s ię , z a r ó w n o w o b e c s ie b ie s a m e g o , j a k i w o b e c f a k tó w , t w o r z ą c y c h j e g o i n d y w id u a ln y lo s . T y m s a m y m n ie ty lk o t k w i w ś r o d o w i ­ s k u , a le m a j e n ie ja k o d o d y s p o z y c ji. U ś w i a d o m i e n i e s o b ie i p e łn e o d c z u w a n ie p r z e s t r z e n n o ś c i p o z w a la , b ę d ą c tu i te r a z , w i d z ie ć j e d n o c z e ś n i e r a m y h is to r y c z n e , k u l tu r o w e i s p o łe c z n e . S tą d m o ż l i w o ś ć u k a z a n ia j e d n o s t k i u w ik ła n e j w h is to r ię , d o f o r m u ło w a n i a u n i w e r s a l n y c h p o s t a w m o r a ln y c h , d o a r ty k u ł o w a n ia d y le m a tó w w s p ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a . Z o b a c z y ć s ie b ie w p r z e s t r z e n i , to o s ią g n ą ć o d p o d m io t o w e s p o jr z e n ie n a w ł a s n ą e g z y s te n c ję . Z d a n i e m P o p i e ls k ie g o 9 c z ł o w i e k n ie t y le w i n i e n p o s z u k i w a ć , c o o d ­ k r y w a ć s ie b ie . R o z p o z n a w a ć s w o je m o ż l i w o ś c i i g o d z ić s ię z o g r a n ic z e n ia m i. T o ­ m ik i w i e r s z y H e r b e r t a s t a j ą s ię p r z e w o d n i k a m i w d r o d z e d o w ł a s n e g o w n ę tr z a , u ł a t w i a j ą t a k ż e o g l ą d s ie b ie s a m e g o n ie ja k o z l o tu p ta k a , c z y m o ż e m e ta f o r y c z n ie r z e c z u jm u ją c , z l o tu P e g a z a . T a k i z a b i e g p o z w a l a t a k ż e d o s tr z e c D r u g i e g o C z ło ­ w i e k a i j e g o c ie r p ie n ie , a to w p o e z j i w s p ó łc z e s n e j n ie c z ę s te . P o s z u k i w a n i e u n i w e r - s a lió w j e s t d ą ż e n ie m d o u k s z t a ł t o w a n i a w s p ó ln o t y m y ś lo w e j. L ę k p r z e d n i e s p e ł n i e ­ n i e m s ię , p o c z u c ie u t r a t y s w o je j a u te n ty c z n o ś c i, p r z e ż y w a n y j e s t p r z e z k a ż d e g o c z ło w ie k a , c h o ć n i e w ą t p l iw e p o e t a s t r a c h t e n p o t r a f i p r z e j m u j ą c o w y r a z ić . B o j a ź ń o d c z u w a n a p r z e z w s p ó łc z e s n e g o w ę d r o w c a w y n i k a z tr u d n o ś c i z r o z u m ie n i a s e n s u s w o je g o w ła s n e g o t r w a n ia . N a o w o b y c ie ( H e i d e g g e r o w s k i e D a s e i n ) s k ł a d a s ię z a ­ r ó w n o “b y c ie w ś w ie c ie ” j a k i “ w s p ó łb y c i e z d r u g i m ” . W ła ś n ie w s p ó łb y c i e , j a k s ą ­ d z ę , j e s t n a jb a r d z ie j z a g r o ż o n e w o b e c n y m ś w ie c ie . W z a je m n e r e la c je m ię d z y p o e t ą a c z y t e l n i k ie m H e r b e r t n a z y w a g rą . S ą d z i b o ­ w ie m , ż e “ p i s a r z z a p r a s z a c z y t e l n i k a d o g r y , d o g r y n a s e r io , d o g r y w y o b r a ź n i i m o ż e b y ć s ą d z o n y ty lk o z a to , j a k tę g r ę p r z e p r o w a d z ił , to z n a c z y , j a k się w y w i ą ­ z a ł z e s w o ic h o b ie tn ic w r a m a c h z a p r o p o n o w a n e j k o n w e n c ji, c z y l i u m o w y ” 10. G r a j ę z y k o w a to c z y s ię m ię d z y a u to r e m i c z y te ln ik ie m . Z a p e w n i a is tn ie n ie w y b o r u / p r z y p a d k u i s z tu c z n o ś c i/ u m o w n o ś c i ś w ia ta . W it t g e n s te in m ó w i, i ż w o b s z a r g r y j ę z y k o w e j w ł ą c z o n a z o s ta je p r z e s t r z e ń m e n t a ln a g r a c z y . T a p r z e s t r z e ń w ł a ś n ie j e s t s iln ie r o z b u d o w a n a w p o e z j i H e r b e r ta . P r z e n ik a , c z a s a m i n ie s p o s t r z e ż e n i e , p o ­ p r z e z p r a w o p ó ł k u lo w ą p r z e s t r z e n n o ś ć i e m o c jo n a ln o ś ć , d o l e w o p ó łk u l o w e g o ( j ę ­ z y k o w e g o ) o b s z a r u m e n ta ln e g o c z y te ln ik a . D z i e j e s ię t a k d z ię k i s p e c y f ic e t e m a ty k i p o d e jm o w a n e j p r z e z a u to r a . I s t o t n y m j e s t f a k t, iż d z ię k i g r z e m ię d z y a u to r e m i c z y t e l n i k a m i , j e j u c z e s t n ic y n a b y w a j ą n o w e d o ś w ia d c z e n ia . T r a n s c e n d e n c j a z w y m i a r u j ę z y k o w e g o w r e a ln y , t a k j a k t r a n s c e n d e n c j a z r z e ­ c z y w i s to ś c i w p o e z ję , p o z w a l a u r z e c z y w is tn i a ć s ię p o t e n c j a l n o ś c i i w z b o g a c a ć i n ­ d y w i d u a ln y s p o s ó b is tn ie n ia . R o d z i s ię w ię c p y t a n i e o b i o lo g i c z n e p o d s t a w y p o ­ z w a la ją c e j e d n o s t c e o d c z u w a ć i k s z t a ł t o w a ć s w o je w ła s n e , a k tu a ln e s ta n y e m o c j o ­ n a ln e i i n te le k tu a ln e . L in g w is ty c z n y p u n k t w i d z e n i a m u s i, j a k t w i e r d z i J a k o b s o n , 9 Człowiek pytanie otwarte.

222 Jagoda Cieszyńska in te g r o w a ć b a d a n i a m e d y c z n e i j ę z y k o w e . D z i ę k i ta k i e m u o g l ą d o w i p r o b l e m u u z y ­ s k u je m y , “ c o r a z g ł ę b s z y w g l ą d w s tr u k tu r ę j ę z y k a p o p r z e z o d n ie s ie n ie d o m ó z g u , j a k t e ż w s tr u k tu r ę m ó z g u z a p o m o c ą j ę z y k a ” 11. O c z y w is t y m j e s t , ż e w y j a ś n i e n i e d z ia ł a n i a u m y s ł u n ie m o ż e b y ć a n a l i z o w a n e w o d e r w a n i u o d j e g o b i o lo g i c z n e j n a ­ tu r y . K o n i e c z n e j e s t o d n ie s ie n ie d o s tr u k tu r y , f u n k c ji i r o z w o j u m ó z g u . N a j i s t o t ­ n i e j s z a j e s t j e d n a k w y j ą tk o w a o r g a n iz a c j a u m y s ł u 12. N ie z w y k l e f a s c y n u j ą c a j e s t o p o z y c y j n o ś ć f u n k c jo n o w a n i a le w e j i p r a w e j p ó ł k u ­ l i m ó z g u . D z i ę k i r o z u m i e n i u r ó ż n y c h m o ż l i w o ś c i i s p o s o b ó w d z ia ł a n i a o b u p ó ł k u l m ó z g o w y c h , m o ż e m y u w z g l ę d n i ć w z a c h o w a n iu c z ł o w i e k a ‘p o p c h n i ę c i a ’ ( p u s h ) p r z e z b o d ź c e p r z e s t r z e n n e ( s y m u l ta n i c z n e ) o r a z d o ś w ia d c z e n ia ‘b y c i a p o c i ą g a n y m ’ ( p u ll) p o p r z e z s e n s u ję ty j ę z y k o w o ( s e k w e n c y jn ie ) . W a r to w ię c z a tr z y m a ć s ię p r z e z k r ó t k ą c h w ilę n a d a s y m e t r i ą n a s z e g o s p o s o b u o d b i e r a n ia ś w ia ta . W y ja ś n i e n i e d z i a ­ ł a n i a u m y s ł u o d c z y tu ją c e g o p o e z j ę n ie m o ż e a b s tr a h o w a ć o d b i o lo g i c z n e j n a tu r y m ó z g u . J e s t b o w i e m r z e c z ą n i e o d z o w n ą - t w i e r d z i E d e l m a n n 13 - z r o z u m ie n ie m a t e ­ rii, k t ó r a s ta n o w i p o d s t a w ę d z ia ł a n i a u m y s łu . L a t e r a l iz a c j a f u n k c ji m ó z g o w y c h p r z e d s t a w i a s ię n a s t ę p u j ą c o 14: L e w a p ó łk u la : • k i e r u j e f u n k c ja m i a n a l i ty c z n y m i r e la c y jn y m i, d o k o n u j e p o r ó w n y w a n i a b o d ź ­ c ó w , u s t a la s t o s u n k i z a c h o d z ą c e m ię d z y n im i • d o k o n u j e k o d y f i k a c ji • o d b i e r a c z a s ( je d n o c z e s n o ś ć i n a s tę p s tw o ) r e je s tr o w a n y p r z e z tz w . z e g a r w e ­ w n ę t r z n y • k i e r u j e s ię w p r o c e s a c h i d e n t y f i k a c ji b o d ź c ó w z w i ą z k a m i l o g ic z n y m i • d o k o n u j e z ł o ż o n y c h o p e r a c ji w e r b a l n y c h P r a w a p ó łk u la : • k i e r u j e f u n k c ja m i g l o b a l n y m i ( c a ło ś c io w y m i) • j e s t o d p o w i e d z i a l n a z a p e r c e p c j ę n i e w e r b a ln i e p r z e k a z y w a n y c h u c z u ć • o d b i e r a b o d ź c e z a w i e r a j ą c e ła d u n e k e m o c jo n a ln y • k i e r u j e s ię w p r o c e s a c h id e n t y f i k a c ji b o d ź c ó w p o d o b i e ń s tw e m f iz y c z n y m . • w y k a z u j e t a k ż e s p e c ja liz a c ję z w i ą z a n ą z r o z p o z n a w a n ie m f i g u r g e o m e tr y c z n y c h , p o d s t a w o w y c h c e c h b o d ź c ó w ( k o n tu r , b a r w a , j a s n o ś ć ) • d o k o n u j e p r z e t w a r z a n ia i n f o r m a c j i p r z e s t r z e n n y c h , m a t e m a ty c z n y c h , m u z y c z ­ n y c h , t a k ż e s p e c y f ic z n y c h , t a k i c h j a k i d e n t y f i k o w a n i e t w a r z y

Ł a tw o d o s tr z e c , a n a liz u ją c d z ia ła n ie p ó ł k u l m ó z g o w y c h , iż “ m ó z g k o n t a k t u j e s ię z n a c z n ie c z ę ś c ie j z s a m y m s o b ą n iż z c z y m k o l w i e k i n n y m ” 15. S tą d w y n i k a k o ­ n ie c z n o ś ć r o z u m i e n i a p o d s t a w b i o lo g i c z n y c h d l a w y j a ś n i e n i a p r o c e s ó w u m y s ł o ­ w y c h , a j ę z y k o w y c h w s z c z e g ó ln o ś c i.

11 R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka, Warszawa 1989, t. 1, s. 212,

12 G.M. Edelmann, Przenikliwe powietrze, jasny ogień. O materii umysłu, Warszawa 1998. 13 Tamże.

14 I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji, Warszawa 2000. 15 G.M. Edelmann, Przenikliwe powietrze..., s. 33.

Tęsknota za realnością. Psychologiczna interpretacja odwołań... 223 L e w a p ó ł k u l a p r z e t w a r z a i n f o r m a c j e w s p o s ó b a n a lity c z n y ( s e k w e n c y jn y ) , p r z e z p e r c e p c j ę k o l e j n y c h e le m e n tó w . A n a l it y c z n o - s e k w e n c y j n e s y s te m a ty z o w a n ie m a t e r i a łu j e s t ś c iś le u z a l e ż n i o n e o d u p ł y w a ją c e g o c z a s u . P r a w a - p r z e t w a r z a in f o r m a c j e g l o b a l n i e ( h o lis ty c z n ie ) p r z e z c a ł o ś c io w e i j e d ­ n o c z e s n e ( s y m u lta n ic z n e ) a n a l i z o w a n i e w s z y s tk i c h c e c h b o d ź c a 16. S tr a te g ia h o l i ­ s ty c z n a , j a k o j e d n o c z e s n a , j e s t n ie z a l e ż n a o d p r z e b i e g ó w c z a s o w y c h . P o d k r e ś l ę r a z j e s z c z e ; c e c h a s e k w e n c y j n o ś c i c h a r a k te r y s t y c z n a d l a s e r y jn e j o r ­ g a n iz a c j i b o d ź c ó w j e s t w ł a ś c iw a i n f o r m a c j o m j ę z y k o w y m . C e c h a s y m u l ta n i c z n o ś c i t o w a r z y s z y j e d n o c z e s n e m u p r z e t w a r z a n iu i n f o r m a c j i p r z e s t r z e n n y c h . M a m y w ię c d o c z y n i e n i a z o p o z y c ją : u p o r z ą d k o w a n i e c z a s o w e - u p o r z ą d k o w a n i e p r z e s tr z e n n e . W p o e z j i Z b ig n i e w a H e r b e r t a z n a le ź ć m o ż n a lic z n e o d w o ł a n ia s ię d o p r z e ­ s t r z e n n o ś c i m a la r s tw a , r z e ź b y , a r c h ite k tu r y . T a k ż e te j s z c z e g ó ln e j j a k a r c h i te k t u r a u c h a c z y t w a r z y ( R ó ż o w e u c h o , P a n C o g ito o b s e r w u j e w lu s tr z e s w o j ą t w a r z ) . T e f a s c y n a c je , u j a w n ia j ą c e się w l ir y c e i p r z e p ię k n e j p r o z ie p o e ty c k i e j , m a j ą s w ó j r o ­ d o w ó d n ie t y lk o w ż y c io r y s ie p o e ty . C h o ć o c z y w i ś c i e s t u d i a n a A k a d e m ii S z tu k P i ę k n y c h m u s ia ły u k s z t a ł t o w a ć p e r c e p c j ę m ło d e g o H e r b e r ta . M y ś lę , ż e r ó w n ie i s t o tn e j e s t p o s z u k i w a n ie p r z e z n ie g o p o z a j ę z y k o w y c h s p o s o b ó w w y r a ż a n i a e m o c ji i u c z u ć , p o to , b y w z m o c n i ć j ę z y k o w y p r z e k a z . W y d a je s ię , ż e s z tu k a , j a k o w y t w ó r p r z e s t r z e n n y , p r a w o p ó ł k u lo w y , j e s t s z c z e g ó ln ie p r e d e s t y n o w a n a d o w y r a ż a n i a o d ­ c z u ć , t a k ż e p r z e z p r a w ą p ó ł k u lę o p r a c o w y w a n y c h i p r z e c h o w y w a n y c h . D la te g o s ło w a m i P a n a C o g ito p o e t a z a ś w ia d c z a : “ p r z y k ła d a ł e m d o o c z u m a r m u r z i e l e ń V e - r o n e s e ’a ” 17, d z ię k i t e m u w i d z i s ię w i ę c e j, o d c z u w a s ię m o c n ie j.

Z k o l e i s t u d i a f i lo z o f i c z n e p o g ł ę b i ł y o c z a r o w a n ie s ło w a m i, l o g i k ą w y w o d u , n ie b e z w p ł y w u t a k ż e s tu d ió w p r a w n ic z y c h . Z a c h w y t n a d m o ż l i w o ś c i a m i j ę z y k a , o lś n ie n ie j a s n o ś c i ą f o r m u ło w a n i a m y ś li s ą p o d p o r z ą d k o w a n e le w o p ó łk u l o w e m u p r z e t w a r z a n iu in f o r m a c ji. O p o z y c y j n o ś ć z n a k ó w i k o n ic z n y c h ( p r z e s tr z e n n y c h ) w o b e c j ę z y k o w y c h ( c z a ­ s o w y c h ) n a d a j e p o e z j i H e r b e r t a d o d a tk o w e z n a c z e n ia . T a k o d n a jd y w a n y j e s t s e n s , w o p o z y c j i m ię d z y w i a r ą i r o z u m e m . J a k ż a d e n w s p ó łc z e s n y p o e ta , p o t r a f i ł H e r b e r t u k a z a ć p r z e m ij a n ie c z a s u , z m ia n y w c z a s ie , b e z l i to s n e n a s t ę p o w a n i e c h w i la p o c h w ili. P o e t a o b d a r z a n a s ta k ż e n a d z i e j ą n a n i e p r z e m i ja l n o ś ć , n a u n i w e r s a l n o ś ć w a r t o ś c i z a p i s a n y c h j ę z y k o w o . P a r a d o k s a l n i e w y z w o l e n i e s ię o d n a c i s k u c z a s u p o ­ k a z u j e n a m w p r z e s t r z e n i z n is z c z a l n e g o p r z e c ie ż o b r a z u i r z e ź b y . J a k o b s o n 1 8 , p r z y ta c z a ją c w y n i k i b a d a ń G e s c h w i n d a i in n y c h n e u r o lo g ó w , z w r a c a u w a g ę n a f u n k c j o n a l n ą a s y m e tr ię m ó z g u d o t y c z ą c ą o r i e n t a c j i te m p o r a ln e j. P ó ł k u l a l e w a o d p o w i e d z i a l n a z a p o z n a n i e a b s t r a k c y jn e , s k i e r o w a n a j e s t k u p r z y ­ s z ło ś c i. P o z n a n ie z m y s ło w e u z a l e ż n i o n e j e s t o d p r a w e j p ó łk u li, k t ó r a r o z p o z n a ją c p o p r z e z p o d o b i e ń s tw o m u s i b y ć s k i e r o w a n a k u p r z e s z ło ś c i. W s y s te m a c h z n a k ó w s ł u c h o w y c h c z a s n a j e g o d w ó c h o s i a c h n a s t ę p s tw a i j e d n o c z e s n o ś c i , d z ia ł a j a k o 16 E. Szeląg, Neuropsychologiczne podłoże mowy, [w:] M ózg a zachowanie, Warszawa 1997.

17 Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz, Pan Cogito, 1998. 18 R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka, Warszawa 1989.

22 4 Jagoda Cieszyńska

c z y n n i k s tr u k tu r a ln y . S z tu k i p l a s ty c z n e w y m a g a j ą p r z e s tr z e n i, m o g ą a b s t r a h o w a ć o d c z a s u , j a k s ta ty c z n y o b r a z i r z e ź b a lu b j e d y n i e d o d a tk o w o w p r o w a d z ić c z y n n i k c z a s u j a k f ilm . P r z e s t r z e n n e z n a k i w i z u a l n e s ą g łó w n ie ik o n ic z n e , c z a s o w e z n a k i s łu c h o w e ( ję z y k m ó w io n y ) - s y m b o lic z n e .

P e rc ep c ja w z ro k o w a i słu c h o w a p o w staje w sp o só b oczy w isty w p rz estrz en i i w czasie, ale w y m iar przestrzen n y d o m in u je w p rz y p ad k u z n a k ó w w izu aln y ch , a w y m iar czasow y - w p rz y p a d k u z n a k ó w au d ytyw nych. Z ło ż o n y z n ak w izu aln y z aw ie ra serię sk ład n ik ó w sy m u ltan iczn y ch , p o d c za s gdy zło żo n y z n a k a u d y ty w n y je s t w z asad zie u fo rm o w an y z serii k o m p o n en tó w su k c e sy w n y c h 19. L e w o p ó łk u l o w e m u p r z e t w a r z a n iu m ija ją c e g o n i e u c h r o n n ie ś w ia ta p r z e c iw s t a ­ w i a j e d n a k a u to r s w o is te z a t r z y m a n ie w c z a s ie z a m k n i ę t e w p r z e s t r z e n n y m o b r a z ie , p r z e s tr z e n n e j r z e ź b ie , tw o r z o n e j i o d b ie r a n e j d z ię k i s y m u lta n ic z n e j “ o b r ó b c e ” p r a ­ w e j p ó ł k u li m ó z g o w e j. H e r b e r t u p r a w i a s w o j ą p o e z j ę w p o r z ą d k u k l a s y c z n y m : m ia r a , h a r m o n ia , r ó w ­ n o w a g a , o p a n o w a n i e e m o c ji, p r z e s t r z e n n y ł a d w s e k w e n c ji s łó w . D z i ę k i z a i s t n i e n i u w w i e r s z a c h o p o z y c j i s e k w e n c y j n o ś ć / s y m u lt a n ic z n o ś ć m o ż liw e j e s t r ó w n o c z e s n e in te l e k t u a l n e i e m o c jo n a ln e z a a n g a ż o w a n ie c z y te ln ik a .

M o ż n a b y s ię u c ie c d o ła tw e j i n te r p r e ta c ji, ż e o d w o ł a n ie się d o ik o n ic z n o ś c i m a l a r s t w a i r z e ź b y j e s t s z c z e g ó ln y m r o d z a j e m m e ta f o r y . A le ta k i e m u p o d e jś c i u s p r z e c i w i a się n a s z a w i e d z a o f u n k c jo n o w a n i u m ó z g u . O b r a z / r z e ź b a j a k o “ s y g n a ły b e z p o ś r e d n i e p o d l e g a j ą w y ł ą c z n ie d z ia ł a n i u p ó ł k u li p r a w e j , p o ś r e d n i e z a ś [ k o d y f i­ k u ją c e , j ę z y k o w e , l o g ic z n e - p r z y p . J .C .] - l e w e j ” 20. O ile p o e z j a z a k l ę t a w j ę z y k u j e s t s e k w e n c y jn a , o t y le m a la r s tw o i r z e ź b a w s k u te k s y m u l ta n i c z n o ś c i o b r a z u s t o j ą w o b e c l ir y k i w o p o z y c ji. D y n a m iz m p o e z j i i s ta ty c z n o ś ć o b r a z u / r z e ź b y p o z w a l a n a s w o is te z a k o t w i c z e n ie m y ś li/s e n s u . S z tu k i p la s ty c z n e , d z ię k i s w e j k o n k r e tn o ś c i p o m ie s z c z o n e j w p r z e s t r z e n i , p o ­ z w a l a j ą o d s z u k a ć s e n s o k r e ś lo n e j j e d n o s tk o w e j e g z y s te n c j i p o p r z e z w a r t o ś ć r e a l n o ­ ś c i. O b r a z i r z e ź b a s ą p r z e j a w e m d u c h o w e g o w y m i a r u t w ó r c y , a le z m a t e r i a l i z o w a ­ n y m , s p e łn ia ją c y m , w s z e r o k i m z n a c z e n i u f r a n k l o w s k i “ p o s t u l a t s e n s u ” . O p o z y c ja z n a k u a u d y ty w n e g o i w iz u a ln e g o , j a k ą d o s tr z e c m o ż n a w p o e z j i H e r ­ b e r ta , p o z w a l a n a d o s k o n a ł ą s y n te z ę . T a k ą , j a k a j e s t u d z ia łe m p o s tr z e g a ją c e g o , m y ­ ś lą c e g o c z ło w ie k a , p r z e tw a r z a ją c e g o in f o r m a c je w j e d n e j i d ru g ie j p ó łk u li m ó z g o w e j. M a m y b o w i e m d o c z y n ie n ia z j e d n e j s tro n y , z n a z n a c z o n y m e m o c ja m i, z n a k ie m ik o - n ic z n y m , z a k o tw ic z o n y m w p r z e s z ło ś c i ( p r a w a p ó łk u la ) o r a z z d ru g ie j; z u k a z u ją c y m re la c je z n a k ie m s y m b o lic z n y m , o b ja ś n ia ją c y m p r z y s z ło ś ć ( le w a p ó łk u la ) . W ie r s z p o w s ta j e z n a s t ę p s tw a s łó w , u l o tn o ś c i m e ta f o r y . P o e z ja j e s t w g r u n c ie r z e c z y o p a r ta n a u j m o w a n i u r e la c ji. A b y w i e r s z o d e b r a ć , z r o z u m ie ć , t r z e b a u j m o ­ w a ć p o s z c z e g ó ln e s e k w e n c je . S e k w e n c y jn o ś ć p o e z j i w ią ż e j ą n ie r o z e r w a ln ie , o p r ó c z s f e r y j ę z y k o w e j o c z y w iś c ie , z l e w o p ó łk u l o w y m p r z e t w a r z a n ie m i n f o r m a ­ 19 Tamże, s. 79. 20 Tamże, s. 213.

Tęsknota za realnością. Psychologiczna interpretacja odwołań... 225 c j i 21. M a l a r s tw o i r z e ź b a z a k l i n a j ą n a to m i a s t p r z e s tr z e ń , u j m o w a n e s ą s y n te ty c z n ie i p r z e t w a r z a n e p r a w o p ó łk u lo w o .

T o w ła ś n ie d z ię k i s p o s o b o w i p r z e tw a r z a n ia i p r z e c h o w y w a n ia w p a m ię c i u k ła d u s łó w o r a z s z tu k p la s ty c z n y c h p o w s ta je o p o z y c ja : p o e z j a v e r s u s m a la rs tw o /rz e ź b a . J e s t to f r o n d a r o d z ą c a n o w ą j a k o ś ć , p o z w a l a ją c a d o s tr z e c s ł o w a z a m k n ię te w p r z e s t r z e n i i p r z e s t r z e ń r o z p i s a n ą n a s e k w e n c ję s łó w . B e z te j w z a je m n e j r e la c ji, u w a r u n k o w a n e j t a k ż e b io lo g i c z n i e , n ie b y ł o b y m o ż liw e p e ł n e , d w u p ó ł k u l o w e w i d z e n i e z n a c z e ń . M y ś lę , ż e d l a H e r b e r t a o d w o ła n ie s ię d o s y m u l ta n i c z n y c h i k o n b y ł o t a k w a ż n e , b o c h c i a ł p o p r z e z p o e z j ę “ n ie t y le o p is a ć , c o w y r a z i ć ” 22 . D ą ż e n i e d o n a d a w a n i a je d n o s tk o w e j s y tu a c ji s z e r s z y c h , o g ó ln o lu d z k ic h , u n i w e r s a l n y c h w y m i a r ó w z b liż a p o e z j ę a u to r a S t r u n y ś w i a t ła d o h o lis ty c z n e j, p r a w o p ó ł k u lo w e j , a w ię c p r z e s tr z e n n e j i n te r p r e t a c j i ś w ia ta .

H e r b e r t w y p o w ie d z ia ł się w p r o s t:

U tw ó r literac k i, j a k k a ż d e d zieło sztuki, m u si być sam oistny “ stać n a w ła sn y c h n o g a ch ” n iez ale żn ie od p rz eż y ć, ja k ie go p o w o łały z n iejasnej k rain y o b razó w , e m o cji, p rzeczuć. I m u si być u trw a lo n y w ję z y k u w sposób n a rzu cający się w y o b ra ź n i23.

T a t ę s k n o ta z a r e a ln o ś c ią , z a “ s ta n ie m n a w ł a s n y c h n o g a c h ” , c o n ie k tó r y m m o ż e w y d a ć się s p r z e c z n e z u la tu ją c y m w p r z e s tw o r z a d u c h e m p o e z ji, u k a z u je r o lę p ra w e j p ó łk u li m ó z g u w H e r b e r to w y m w id z e n iu ś w ia ta . M a la r s tw o /r z e ź b a in s p ir u je c z y te ln i­ k a d o r o z p o c z ę c ia g ry z w ł a s n ą w y o b r a ź n ią . K u l t u r ę m in o js k ą , z a k l ę t ą w n i e o d c z y t a n y m d o te j p o r y p i ś m ie l in e a r n y m B , o d n a jd u je H e r b e r t p o d z iw ia j ą c p a ła c i f r e s k i w K n o s s o s . W p r a w d z i e p o e t a t w i e r d z i z c a ł ą s t a n o w c z o ś c ią , iż “ d o p ie r o w j ę z y k u u j a w n ia s ię c z ł o w i e k c a ły - j e g o n i e p o ­ k o j e i r a d o ś c i, w a r to ś c i, k tó r e a k c e p to w a ł, i w i e r z e n ia ” 24, a le r ó w n o c z e ś n ie p o s z u ­ k u je p o z a j ę z y k o w y c h t w o r ó w w y r a ż a j ą c y c h u c z u c ia i m y ś li, z a t r z y m a n e n ie ja k o w c z a s ie . S ą d z ę , ż e w ł a ś n ie to z a t r z y m a n ie , j a k w s to p - k la tc e , p o z w o l ił o p o e c i e d o ­ s tr z e c z a k a ż d y m r a z e m w a r t o ś ć u n i w e r s a l n ą , p o n a d c z a s o w ą . J a k b y n i e u c h w y t n a c h w i la p o z w o l ił a d o s ię g n ą ć n ie s k o ń c z o n o ś c i. Z a c h w y t n a d k u l t u r ą h e ll e ń s k ą c z y n a d o b r a z a m i P i e r a d e ll a F r a n c e s c o , n a d t y m c o n i e p r z e m i ja j ą c e , c h o c i a ż p r z e m in ę ło , p o k a z u j e t a k ż e f a s c y n a c je c z a s e m . C z a s , o d b ie r a n y p r z e z l e w ą p ó łk u lę , z n a jd u je w t w ó r c z o ś c i H e r b e r t a r ó w n i e ż s w o je m ie j ­ s c e w p r a w o p ó łk u lo w e j p r z e s t r z e n n o ś c i s z tu k p l a s ty c z n y c h . R z e ź b a p o s t r z e g a n a j e s t p r z e z n a s d z ię k i s y m u l ta n i c z n e m u p r z e p r a c o w a n i u b o d ź c ó w , d o k o n u j ą c e m u s ię w p r a w e j p ó łk u li. P r z e s t r z e n n o ś ć r z e ź b y , j e j s ta ty c z n o ś ć , p o z w a l a z a tr z y m a ć p r z e ­ ż y c ie w c z a s ie , u r e a l n ić j e , n a d a ją c m u k s z ta łt.

21 Oczywiście wyjąwszy czysto formalną zabawę dźwiękami, które organizują przestrzeń, a nie intelekt, wówczas podlegają interpretacji poprzez prawą półkulę.

22 Z. Herbert, Rozmowa o pisaniu wierszy..., s. 8. 23 Tamże.

226 Jagoda Cieszyńska W d i a l o g u z p o s ą g i e m A p o l l i n a 25 c z y ta m y : “ w i e r z y ł e m t w o i m o c z o m ” , c o ł a ­ t w o p r z e z z n a n y z p s y c h o l o g ii m e c h a n i z m p r z e n i e s ie n i a r o z u m ie ć j a k o ‘w i e r z y ł e m s w o im o c z o m , p a tr z ą c n a k a m i e n n ą r z e ź b ę ’. U f n o ś ć w r e a ln o ś ć p r z e d m io t u p o z w a l a b o w i e m u w i e r z y ć w is tn ie n ie w ła s n e j o s o b y . P r z e s t r z e n n o ś ć u c h w y t n a d o t y k ie m p o z w a l a w i d z ie ć / c z u ć w ię c e j, d la te g o k u A t e n ie 26 k i e r u j e p o e t a s ło w a : “ z e d r z y j z o c z u ł u s k ę p o w i e k n i e c h p a tr z ą ” . W i s t o c i e d o p ie r o “ k s z t a ł t o s tr y i n i e s p o d z i e w a ­ n y ” d a je m o ż liw o ś ć j a s n e g o f o r m u ło w a n i a m y ś li. O d n ie s ie n ie d o k s z t a ł t u j e s t s z u ­ k a n i e m z w i ą z k ó w p o d o b i e ń s tw a w ty m , c o d o s tr z e ż o n e ( p r a w a p ó łk u la ) . Z w i ą z k i l o g ic z n e ( l e w a p ó łk u la ) , c z y s to w e r b a l n e , s ą tu ta j u r e a l n io n e w p r z e s tr z e n i. N ie z w y k l e i n s p i r u ją c y d l a s p o s o b u o d c z y t y w a n ia c z a s u j e s t o p i s ś m ie r c i m ło ­ d z ie ń c a w w i e r s z u F r a g m e n t w a z y g r e c k i e j 21. M i m o n i e r u c h o m o ś c i r y s u n k u , p o e ta p is z ą c o d r ż ą c e j g a łę z i, lo c ie p t a k a , g r a n iu ś w ie r s z c z a w p r o w a d z a w m a r t w ą p r z e ­ s t r z e ń r y s u n k u C z a s , k tó r y s ta je s ię p o d w ó j n i e p r z e ż y ty - j a k o c z a s s e k w e n c ji z d a ­ r z e ń i c z a s u m ie r a n ia . T a k i z a b i e g p o w t a r z a w w i e r s z u D e d a l i I k a r 28, t u c z a s u m i e ­ r a n i a z a m k n ię ty j e s t w o b r a z ie B r u e g h e la . W p r o z ie p o e ty c k ie j M a r t w a n a t u r a 29 z n a jd u je m y p o t r ó jn y o p is ś m ie r c i: p o p r z e z “ m a r t w e ” s ło w o , u m ie r a j ą c e g o p t a k a i g a s n ą c e ś w ia tło . D z i ę k i r e a ln o ś c i o b r a z u : k s z ta łtó w , b a r w y , k o n t u r ó w , z a tr z y m a n y z o s t a j e c z a s ś m ie r c i. T r w a p r z e z m g n ie n ie o k a , j e d n o c z e ś n i e t r w a ją c p r z e z c a łe ż y ­ c ie d l a ty c h , p o z o s t a j ą c y c h n a Z ie m i. T r w a w i e c z n ie p r z e z c ią g ło ś ć u m ie r a n ia . A to w ł a ś n i e w p ó ł k u la c h m ó z g o w y c h o d d n i a n a r o d z i n r o z p o c z y n a się p o w o l n e u m i e r a ­ n ie . K a ż d e g o d n i a o d c h w i li p r z y jś c i a n a ś w ia t u m i e r a j ą n ie z l ic z o n e n e u r o n y . H e r b e r t c z ę s to o d w o ł u j e s ię d o m a l a r s t w a m is tr z ó w n id e r la n d z k ic h . W k a ż d y m t a k i m w ie r s z u - c y t a c i e c z a s u r e a l n ia się w o b r a z ie : “ z m r o k u k o b i e c e r ę c e n a c h y l a j ą d z b a n e k z k tó r e g o s ą c z y s ię w a r k o c z m le k a ” 30. T o s w o is te z a k lin a n ie m ija ją c e g o c z a s u w p r z e s t r z e ń p ł ó t n a j e s t s y n t e z ą le w o - i p r a w o p ó ł k u lo w e g o o d c z u w a n i a i o p i ­ s y w a n i a ś w ia ta .

W p r o z ie p o e ty c k i e j M ę c z e ń s t w o P a n a N a s z e g o m a l o w a n e p r z e z A n o n i m a

z k r ę g u m is tr z ó w n a d r e ń s k i c h w i d a ć d ą ż e n ie d o o s w o je n i a c h w ili, k t ó r a w o d c z u c iu

c h r z e ś c ij a n o d r a d z a s ię c y k lic z n ie . C y k lic z n o ś ć c z a s u p o z w a l a u m ie ś c i ć g o w p r z e ­ s tr z e n i, t y m s a m y m z a tr z y m a ć , a w ię c u r z e c z y w is tn ić . Z m a g a n i a z C z a s e m w a ż n e s ą z a is te d l a H e r b e r t a , s k o r o p is z e :

p o e ta w p o rz e n iejasnej m ięd zy o d c h o d zą cy m E ro sem

a T h an ato sem k tóry n ie w stał je s z c z e z k a m ie n ia [...]

o g ląd a o św icie

25 D o Apollina, [w:] Wiersze zebrane, 1971 26 D o Ateny, tamże.

27 Tamże, s. 68.

28 Struna światła, 1994, s. 77-78. 29 Wiersze zebrane, 1971.

Tęsknota za realnością. Psychologiczna interpretacja odwołań... 2 2 7 sw o ją ręk ę

d ziw i się skórze p o d o b n ej do k o ry 31 J a k p is z e F r a n a s z e k :

S tarzy M istrzo w ie s ta ją się rz eczy w isty m i (często n ied o ścig ły m i) m istrza m i ży cia, p o tra ­ fiąc y m i j a k P iero [Piero d e lla F ra n c e sc a - przyp. J.C .], z b u d o w ać n a d b ó lem i śm iercią, c ierp ien iem i z łem lu cid u s ordo. D lateg o H e rb erto w sk i b o h a te r p o w tarza; “w z y w a m w a s S tarzy M istrzo w ie w c ię żk ic h c h w ilach z w ątp ien ia ” 32.

F a s c y n a c j a u p ł y w a ją c y m C z a s e m i n i e z m ie r z o n ą p r z e s t r z e n i ą d o p e łn i a ła s ię w ż y c i u H e r b e r t a p o p r z e z p o d r ó ż e . W y d a je s ię , ż e n ie k tó r e u m ie j ę t n o ś c i c z ł o w i e k a r o z w i j a j ą s ię ty lk o d z ię k i te m u , ż e z n a l a z ł s ię o n w p e w n y c h m ie js c a c h . T r u d n o n ie d o s t r z e c t u a n a l o g i i z k s z t a ł t o w a n i e m s ię s t r u k t u r m ó z g u . B o w i e m w p e w n y c h o k r e s a c h r o z w o j u n e u r o n y p o d r ó ż u j ą d o o d l e g ł y c h m ie js c . R o z w ó j m ó z g u u w a r u n ­ k o w a n y j e s t p r z e m ie s z c z a n ie m s ię n e u r o n ó w w p r z e s tr z e n i. W z a l e ż n o ś c i o d m ie j ­ s c a , w k t ó r y m s ię z a tr z y m a ją , n e u r o n y n a b ie r a j ą s p e c y f i c z n y c h c e c h , “ p e w n e p r o c e s y z a c h o d z ą ty lk o w te d y , g d y k o m ó r k a z n a j d z i e s ię w o k r e ś l o n y m m ie j s c u w z g l ę d e m i n n y c h k o m ó r e k ” 33. R u c h li w o ś ć u m y s ł u z w i ą z a n a j e s t w ię c z b y c i e m w c z a s o p r z e ­ s tr z e n i, z p r z e m ie s z c z a n ie m s ię w c z a s o p r z e s tr z e n i. D z i e j e s ię t a k p o d c z a s k s z t a ł t o ­ w a n i a s ię s t r u k t u r m ó z g u , t a k ż e w c z a s ie j e d n o s tk o w e g o n a b y w a n i a w i e d z y o ś w ie - c ie . I s to tn e j e s t t a k w y r a ź n e o p a r c ie się w k o m u n ik a c ji m ię d z y a u to r e m a c z y t e l n i ­ k i e m o p r z e ż y c i a m is ty c z n e g e n e r o w a n e p r z e z d o ś w ia d c z e n ia ż y c i o w e b o h a te r ó w . R z e ź b a / o b r a z j e s t tu , b y p o s ł u ż y ć s ię j ę z y k i e m W it t g e n s te in a , n a r z ę d z i e m w g rz e , p e łn i ą c y m f u n k c ję w y z w o lic ie la m y ś li. P r z e s tr z e n n o ś ć s z tu k i s łu ż y d o o tw ie r a n ia k o n te k s tu . W te d y j ę z y k m o ż e t w o r z y ć u n iw e r s a lia . M e c h a n iz m y k a te g o r y z a c ji d z ia ła ­ j ą w ó w c z a s p o p r z e z o d w z o r o w a n ia g lo b a ln e , k tó r e a n g a ż u ją n a s z e c ia ło i z a l e ż ą o d

o s o b is te j h is to r ii ( o d z d o b y ty c h d o ś w ia d c z e ń ) . A le w s z y s tk o n o w e t w o r z o n e p r z e z c z ło w ie k a m o ż e p o w s ta ć j e d y n i e d z ię k i “ w y ła n ia ją c y m się s tr u k tu r o m n e u r o f iz jo lo ­ g ic z n y m , p o ł ą c z o n y m w n o w y s p o s ó b z is tn ie ją c y m i s tr u k tu r a m i m ó z g o w y m i” 34.

H e r b e r t o w e z w r ó c e n i e s ię k u p r z e s t r z e n n o ś c i , z a k lę te j w s z t u k a c h p l a s ty c z n y c h , p o z w a l a c z y t e l n i k o w i o d n a le ź ć w p r z e s z ł o ś c i w y m i a r y u tr a c o n e , p r z e ż y ć j e w t e r a ź ­ n i e j s z o ś c i z a r ó w n o w p o r z ą d k u e m o c j o n a l n y m j a k i i n te le k tu a ln y m . P r z e ż y c ie to p o z w o l i p e łn ie j b y ć w p r z y s z ło ś c i.

31 Pan Cogito a poeta w pewnym wieku, Pan Cogito, 1998.

32 A. Franaszek, Ciemne źródło (o twórczości Zbigniewa Herberta), Kraków 1998, s. 200. 33 G.M. Edelmann, Przenikliwe powietrze..., s. 85.

228 Jagoda Cieszyńska

Missing reality. Painting and sculpture in Zbigniew Herbert's poetry

Abstract

T h e a u th o r search es fo r a n a n sw e r to th e q u e stio n o f th e sen se o f spatially e x p ressed p o ­ etry th ro u g h “ q u o tatio n s” o f pain tin g an d sculpture. She d isco v ers freq u en t referen ces to spa- tiality o f p ain tin g , sc u lp tu re an d arch ite ctu re in Z b ig n ie w H e rb e rt’s p o etry , a n d she trie s to e x p la in th o se in term s o f th e fu n c tio n in g o f th e le ft a n d rig h t b ra in hem isp h eres. I n th e b inary o p p o sitio n b etw ee n v isu a l sig n s (spatial, rig h t-h e m isp h eric) a n d lan g u ag e signs (tem p o ral, left-h em isp h eric) a d d itio n al m ea n in g s are found, w h ic h are a ttem p ted to b e sy n th esized by the author.