Widok Nauki antropologiczne a życie

Pełen tekst

(1)Acta Universitatis Wratislaviensis No 3425. Jan Czekanowski. Nauki antropologiczne a życie „Przegląd Współczesny” 1937, s. 48–51. Prace Kulturoznawcze XIV/1 Wrocław 2012. Znacznie głębiej od sporów, toczących się na terenie prehistorii, sięgały reperkusje dyskusji antropologicznych, w których na miejsce naczelne wysunęło się znowu zagadnienie nierówności ras ludzkich. Tym razem nie chodziło już o murzynów, lecz o składniki ludności europejskiej. Zagadnienie to zostało postawione na stanowisku dziennym już w roku 1853 przez Gobineau. W połowie zeszłego stulecia nie znalazło ono jeszcze należytego zrozumienia i odżyło dopiero w wieku XX w łączności z kryzysem ideologii minionego stulecia. W wieku XIX nikt nie śmiał jeszcze kwestionować zasady równości wobec prawa ani też bronić przywilejów wynikających z urodzenia. Do dziedziczności ustosunkowywano się negatywnie, wierząc, że cechy nabyte się dziedziczą, a dobór automatycznie eliminuje mniej wartościowe osobniki. W dziedzinie biologii odzwierciedlało się to w postaci tak wielkiego zlekceważenia zagadnienia dziedziczności, że odkrycia Vilmorina z roku 1856 i Mendela z roku 1865, stanowiące podstawę współczesnej biologii, nie zostały zauważone i musiano je ponownie odkrywać dopiero w roku 1900. Odkrycia te, w łączności z tezą Weissmanna o niedziedziczeniu się cech nabytych, musiały oczywiście zakwestionować wszechmoc doborów, zwłaszcza że Johannsen w roku 1903 dał tak piękne dowody ich zupełnej nieefektywności przy samozapłodnieniu. W dziedzinie antropologii wyniki te musiały wzbudzić poważne wątpliwości co do tego, czy istotnie mieszaniny ludzkie w rezultacie współżycia wytwarzają stopy zupełnie pozbawione wszelkiej zewnętrznej struktury, a w swoim dążeniu do wewnętrznego wyrównania hamowane jedynie zmiennością, powodującą normalne rozsiewy poszczególnych cech. Wobec tego, że przy tym założeniu nawet i zastosowanie ścisłych metod biometrycznych, stworzonych przez darwinistów, nie dało możności uporania się z zagadnieniami opisu grup ludzkich i nie pozwoliło na uzgodnienie statystycznych wyników. Prace Kulturoznawcze 14/1, 2012 © for this edition by CNS. PraKul_XIV.indd 201. 2012-10-19 09:47:55.

(2) 202. Jan Czekanowski. obserwacji nad dziedzicznością z darwinistycznymi założeniami biometryków, wyłoniła się konieczność liczenia się z tezą realnego istnienia typów antropologicznych, bronionego przez szereg wybitnych antropologów nawet w okresie największego tryumfu poglądów ewolucjonistycznych. Jakkolwiek rozwiązanie, uzgadniające tezę stałości typów antropologicznych z wynikami badań biometrycznych angielskich darwinistów, dała antropologia polska dopiero niedawno, za realnością typów antropologicznych i ich stałością jeszcze na początku XX wieku wypowiedział się szereg teoretyków niemieckich, zajętych stworzeniem naukowego światopoglądu, zdolnego do przeciwstawienia się socjalistycznym teoriom, propagowanym w znacznym stopniu przez Żydów. Ani zagadnieniom, czy typ antropologiczny dziedziczy się mendelistycznie, ani też problemami struktury rasowej grup ludzkich nie zajmowano się wówczas jeszcze. Centrum zainteresowania stanowiło bowiem zagadnienie uzdolnień rasowych i ich nierówności, przez wzgląd na wynikające stąd konsekwencje społeczne. Poglądy tej szkoły polityczno-antropologicznej zyskały wielką popularność zrazu w Niemczech, a potem w krajach anglosaskich. Wysunięcie tezy wybranej rasy nordycznej, charakterystycznej jakoby tylko dla Germanów, pozwoliło nas stworzenie popularnego frontu jedności niemieckiej, zwracającego się na zewnątrz przeciwko Romanom (die Welschen) i Słowianom, a na wewnątrz przeciwko Żydom i socjalistom. Reakcje na tę ofensywę były bardzo różne. Romanowie, uważający Niemców w głębi duszy za barbarzyńców, nie reagowali poważnie na niemieckie pretensje do nadczłowieczeństwa. Natomiast Żydzi, zdając sobie sprawę z grożącego im niebezpieczeństwa, rozwinęli wielką aktywność w dążeniu do wykazania nierealności różnic rasowych. Trzymając się uporczywie przebrzmiałych poglądów, chcieli oni widzieć w środowisku czynnik decydujący o powstaniu i utrzymywaniu się tak fizycznych, jak i psychicznych różnic między grupami ludzkimi. Stan wiedzy ówczesnej nie pozwalał bowiem już wątpić, że różnice tego rodzaju istnieją, jeśli już nie między składnikami rasowymi, których egzystencję starano się jeszcze kwestionować, to przynajmniej między grupami etnicznymi. Polacy, zajmując się antropologią od dawna i pracując w tej dziedzinie mimo przeszkód konsekwentniej niż w wielu innych, zdawali sobie sprawę z tego, że składnik nordyczny jest u nich nie mniej licznie reprezentowany niż u Niemców. Dało im to możność beznamiętnego ustosunkowania się do zagadnień rasowych i pozwoliło na postawienie antropologii za zadanie badania człowieka jako biologicznego podłoża zjawisk społecznych. Gdy w rezultacie tych badań zdołano nie tylko uzgodnić wyniki szkoły biometrycznej z mendelizmem i wyjaśnić szereg sprzeczności w dziedzinie systematyki człowieka, lecz też i stworzyć podstawy określenia przynależności rasowej osobnika i składu rasowego grup ludzkich, dyskusja na temat roli czynnika rasowego w dziedzinie zjawisk społecznych nabrała zupełnie innego charakteru. W rezultacie badań, dokonanych przy pomocy już bardzo ścisłego aparatu naukowego, okazało się, że istnienia głębokich różnic między składnikami ludności europejskiej negować nie sposób, lecz Prace Kulturoznawcze 14/1, 2012 © for this edition by CNS. PraKul_XIV.indd 202. 2012-10-19 09:47:55.

(3) Nauki antropologiczne a życie. 203. że jednym z warunków pełnego rozwoju wyższych form kultur zda się stanowić zespolenie ich różnorodnych uzdolnień, tak jak w dziedzinie gospodarczej z tych samych względów stało się konieczne wcielenie do ogólnego systemu też i krajów egzotycznych z ich kolorową ludnością. W ten sposób został przekreślony ideał społeczeństwa rasowo jednolitego, które można uważać za antropologiczny odpowiednik autarkicznego ideału gospodarczego. Można obecnie już twierdzić, iż rasizm niemiecki stracił swoją pierwotną ekskluzywność wskutek załamania się wiary w możliwość oparcia nowoczesnego narodu na wybranej rasie. Pozytywny wynik przez ten kierunek spowodowanych dyskusji stanowiło przede wszystkim zwrócenie uwagi na zagadnienia degeneracji i przez nie powodowane obciążenia społeczne. Tu staje antropologia wobec zagadnienia dziedziczności konstytucji patologicznej i musi się ona domagać, by przed wyjaśnieniem tego zagadnienia nie decydowano się lekkomyślnie na normy prawne, uzależniające biologiczną stronę życia obywateli od administracji. Analogiczne zastrzeżenia budzić muszą próby wysnuwania wniosków praktycznych z faktu istnienia poważnych różnic w składzie rasowym warstw społecznych, na co zresztą już i dawniej zwracano uwagę i widziano w nich przede wszystkim antropologiczne dowody […] utrzymujących się nawarstwień historycznych. Bez wątpienia o ich utrzymywaniu zadecydowały jeszcze w większym stopniu różnice uzdolnień i właściwości psychicznych różnych składników rasowych, jednak związek między rasą a kulturą i strukturą społeczną jest jeszcze tak niejasny, iż nie może być mowy o sankcjonowaniu w imię nauki eksperymentów hodowlanych, których obiektem miałby być człowiek. Oczywiście taka rezerwa nie nakazuje nam bynajmniej zamykania oczu na fakt, iż wobec minimalnej rozrodczości ludności miejskiej podstawą biologiczną prawie wszystkich narodów europejskich, posiadających nawet liczną ludność miejską, jest ludność chłopska i że troska o niedaleką przyszłość stwarza konieczność ochraniania jej warunków bytu, a więc stwarzania nowoczesnych przywilejów. Są to jednak już zagadnienia tylko bardzo pośrednio z różnicami składu rasowego warstw społecznych związane.. Prace Kulturoznawcze 14/1, 2012 © for this edition by CNS. PraKul_XIV.indd 203. 2012-10-19 09:47:55.

(4)