Ośrodkowe procesy przetwarzania słuchowego: wprowadzenie i opis testów możliwych do zastosowania u pacjentów polskojęzycznych

Pełen tekst

(1)66. A U D I O LOtorynolaryngologia O G I A I F O2007, NIA T R66-76 IA 6(2):. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego: wprowadzenie i opis testów mo¿liwych do zastosowania u pacjentów polskojêzycznych* Central auditory processing: A brief introduction to the processes involved and the non-verbal behavioural tests that can be used with Polish-speaking patients ADRIAN FUENTE, BRADLEY MCPHERSON Centre for Communication Disorders, The University of Hong Kong. W pracy przedstawiono definicjê orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego oraz opis procesów s³uchowych zachodz¹cych w orodkowym uk³adzie nerwowym. Wyjaniono znaczenie takich procesów, jak dekodowanie fonetyczne, rozdzielczoæ i konfiguracja czasowa, obuuszna interakcja, obuuszna separacja i integracja. Podano równie¿ kilka przyk³adów klinicznych wystêpowania tych procesów. W artykule omówiono równie¿ testy, szczególnie pozawerbalne, które mog¹ byæ stosowane w diagnostyce pacjentów polskojêzycznych. Podano ogólne informacje techniczne oraz metody kliniczne. Zasugerowano równie¿ kryteria kliniczne dla wyboru baterii testów (centralnego) przetwarzania s³uchowego w przypadku poszczególnych pacjentów.. This manuscript addresses an overview of the definition of (central) auditory processing and the auditory processes involved in the central auditory function. The auditory processes of phonetic decoding or auditory closure, temporal resolution, temporal configuration, binaural interaction and binaural separation and integration are explained. Also, some examples of clinical manifestations when each of this process is impaired are provided. This article discusses the non-verbal (central) auditory processing tests that can be used with Polish-speaking patients. General technical information and clinical procedures of the tests are provided. Finally, it is suggested a clinical criterion/approach when choosing a (central) auditory processing test battery for a specific patient.. S³owa kluczowe: ASHA, procesy czasowe, rozdzielczoæ czasowa, sekwencja tonów o ró¿nej wysokoci, sekwencja tonów o ró¿nej d³ugoci, test rozró¿niania przerw, poziom ró¿nicy spowodowanej maskowaniem. Key words: ASHA, temporal configurations, temporal resolution, Pitch Pattern Sequence, Duration Pattern Sequence, Random Gap Detection, Masking Level Difference. © Otorynolaryngologia 2007, 6(2): 66-76. Adres do korespondencji / Address for Correspondence Adrian Fuente 5th Floor Prince Philip Dental Hospital, 34 Hospital Road, Hong Kong, Tel: +852 2859 0586; Fax: +852 2559 0060 e-mail: afuente@hkusua.hku.hk. www.mediton.pl/orl Nades³ano: 15.05.2007 Zakwalifikowano do druku: 11.06.2007. Wstêp S³yszenie jest procesem kompleksowym. Droga s³uchowa stymulowana jest od momentu, gdy dwiêk dojdzie do b³ony bêbenkowej a¿ do jego odebrania i interpretacji w orodkowym uk³adzie nerwowym. W powszechnym rozumieniu, s³yszenie jest uwa¿ane za zdolnoæ do wykrywania dwiêku. W tym przypadku zaburzenia s³uchu zwi¹zane s¹ z podwy¿szeniem progów s³uchu *. T³umaczenie: dr med. Ewa Zamys³owska-Szmytke. i w rezultacie trudnociami w wykrywaniu dwiêku. Jednak¿e, s³yszenie polega nie tylko na wykrywaniu dwiêku. wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO Word Heath Organization, 2001) zaproponowa³o przyjêcie piêciu funkcji s³uchu, takich jak: detekcja dwiêku, jego dyskryminacja (rozró¿nianie), lokalizacja, lateralizacja oraz rozró¿nianie mowy [1]. Te funkcje s³uchowe maj¹ znaczenie w ró¿nych sytuacjach akustycznych, zarówno mniej stresogennych, jak rozró¿nianie mowy w cichym pokoju, oraz bardziej uci¹¿liwych, jak lokalizacja krótkich dwiêków w rodowisku.

(2) Fuente A, McPherson B. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego: wprowadzenie i opis testów .... akustycznym z wieloma sygna³ami. W tak kompleksowych czynnociach bior¹ udzia³ ró¿ne procesy s³uchowe oraz ró¿ne odcinki drogi s³uchowej. Co wiêcej, zdolnoæ odbierania oraz interpretacji informacji s³uchowej wymaga interakcji ró¿nych mechanizmów. Ten zespó³ procesów oraz mechanizmów s³uchowych zwany jest orodkowymi procesami przetwarzania. Ocena orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego [(C)AP (central) auditory processing] nie jest now¹ dziedzin¹ wiedzy. Historia badañ w tej dziedzinie obejmuje ponad 50 lat. Od czasów pierwszych prac, w których Bocca i wsp. [2] stosowali mowê filtrowan¹ u osób z guzami p³atów czo³owych za Kimura [3] obuuszn¹ stymulacjê u osób z uszkodzeniami mózgu, a¿ do badañ aktualnie prowadzonych z zastosowaniem testów elektrofizjologicznych do oceny orodkowych procesów [4], dziedzina ta by³a w obszarze zainteresowania audiologów. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego badane by³y w wielu grupach osób, na przyk³ad u pacjentów z chorob¹ Alzheimera [5,6], z presbyacusis [7], dysleksj¹ [810], ze swoistymi zaburzeniami mowy [11], uszkodzeniami pnia mózgu i kory [12-14], u osób nara¿onych na rozpuszczalniki organiczne [15,16] oraz z padaczk¹ [17]. Opisywane by³y równie¿ zespo³y, w których nie stwierdzano widocznych zaburzeñ w orodkowym uk³adzie nerwowym, jednak¿e osoby badane zg³asza³y trudnoci w rozumieniu mowy w szumie. S¹ one równie¿ nazywane dysfunkcj¹ s³uchow¹ o nieznanym tle lub zespo³em King-Kopetzky maj¹ z³o¿on¹ etiologiê [18]. Du¿e zainteresowanie wzbudza³o diagnozowanie orodkowych procesów przetwarzania u ró¿nych populacji. Od lat 90. wzrost zainteresowania audiologów na wiecie doprowadzi³ do okrelenia konsensusu profesjonalnych organizacji pod k¹tem co to s¹ (orodkowe) procesy przetwarzania oraz jak je badaæ. Konsensus ten próbowa³ definiowaæ orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego, zaburzenia tych procesów, jak i najmniejsz¹ bateriê testów konieczn¹ do ich diagnostyki. Amerykañskie Towarzystwo Mowy, Jêzyka i S³uchu (ASHA American Speech-Language-Hearing Association) [19] by³o jednym z pierwszych, które okreli³o podstawy konsensusu dla orodkowych procesów przetwarzania. ASHA (1996) zdefiniowa³o te procesy jako mechanizmy s³uchowe oraz procesy odpowiedzialne za nastêpuj¹ce zjawiska behawioralne: lokalizacjê i lateralizacjê dwiêku, dyskryminacjê s³uchow¹, rozró¿nianie cech sygna³u, aspekty czasowe s³yszenia w³¹czaj¹c w to rozdzielczoæ czasow¹, maskowanie, in-. 67. tegracjê i porz¹dkowanie w czasie, zdolnoæ odbioru sygna³u przy wystêpowaniu konkurencyjnych sygna³ów akustycznych oraz zdolnoæ odbioru sygna³ów o obni¿onej redundancji (zdegradowanych). Orodkowe procesy przetwarzania oznaczaj¹ niedobory jednej lub wiêcej z wymienionych funkcji s³uchowych [19]. W definicji ASHA wystêpuj¹ dwa istotne zagadnienia. Po pierwsze w definicji tej (1996) s¹ wspomniane procesy i mechanizmy, jednak¿e nie ma okrelenia, czemu one s³u¿¹. Po drugie, termin mechanizmy behawioralne nie jest jasny. Wed³ug tej definicji nie ma czytelnego rozró¿nienia miêdzy procesami/mechanizmami oraz s³uchowymi zjawiskami behawioralnymi. Jerger i Musiek [20] zorganizowali konferencjê dotycz¹c¹ konsensusu w diagnostyce orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego u dzieci w wieku szkolnym. Celem tej konferencji by³o zdefiniowanie klinicznych procedur u dzieci. Zaproponowano trzy mo¿liwe podejcia do skonstruowania baterii testów, tj. w oparciu o testy behawioralne, elektrofizjologiczne i elektroakustyczne oraz neuroobrazowanie. Bateria testów behawioralnych obejmowa³a co najmniej audiometriê tonaln¹, audiometriê s³own¹, testy dychotyczne, test rozró¿niania d³ugoci sygna³u oraz test do oceny procesów czasowych. Wed³ug Jergera i Musieka [20] orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego mog¹ byæ ogólnie zdefiniowane jako deficyt w przetwarzaniu informacji swoistych dla s³uchu. Deficyt ten mo¿e nasilaæ siê w niekorzystnym rodowisku akustycznym. Mo¿e przejawiaæ siê jako trudnoci w s³yszeniu, zrozumieniu mowy, rozwoju jêzyka oraz uczeniu siê. W czystej formie jednak¿e jest on rozumiany jako deficyt w przetwarzaniu sygna³u s³uchowego [20]. W definicji podanej przez Jergera i Musieka istotnych jest kilka kluczowych zagadnieñ [20]. Po pierwsze, autorzy uwa¿aj¹, ¿e zaburzenia orodkowych procesów przetwarzania s¹ swoiste dla procesów s³uchowych. Oznacza to, ¿e inne w³aciwoci, jak przetwarzanie procesów jêzykowych, wzrokowych i pamiêæ równie¿ powinny byæ ocenione, a ich wyniki powinny wskazywaæ, ¿e nieprawid³owoci dotycz¹ jedynie drogi s³uchowej. Brak takiej diagnostyki ró¿nicowej sprawia, ¿e trudno wykluczyæ i¿ trudnoci dziecka mog¹ byæ spowodowane innymi chorobami, a nie tylko zaburzeniami s³yszenia. Po drugie, autorzy wspominaj¹, ¿e swoiste trudnoci w s³yszeniu mog¹ siê nasilaæ w niekorzystnych warunkach akustycznych. Oznacza to, ¿e zaburzenia orodkowych procesów przetwarzania mog¹ byæ trudne do wykrycia w optymalnych warunkach, na przyk³ad podczas oceny.

(3) 68. rozumienia mowy w cichym otoczeniu. Trudnoci mog¹ pojawiaæ siê natomiast, gdy dziecko musi rozró¿niaæ dwiêki mowy w obecnoci ha³asu, pog³osu etc. Mog¹ byæ one równie¿ zwi¹zane z innymi chorobami, jak zaburzenia rozwoju procesów mowy i uczenia siê. Jednak¿e równie¿ w tym przypadku zaburzenia orodkowych procesów przetwarzania musz¹ nadal byæ swoiste dla procesów s³uchu. Ostatnio (2005) ASHA opracowa³a nowy dokument, aktualizuj¹cy ten z roku 1996 [21]. Wed³ug nowych opracowañ ASHA procesy przetwarzania odnosz¹ siê do skutecznego i efektywnego wykorzystania informacji s³uchowej przez orodkowy uk³ad nerwowy. Procesy przetwarzania odnosz¹ siê do odbioru informacji s³uchowej przez orodkowy uk³ad nerwowy oraz aktywnoci neurobiologicznej, która le¿y u pod³o¿a tych procesów i przejawia siê jako s³uchowe potencja³y elektrofizjologiczne. Orodkowe procesy przetwarzania obejmuj¹ mechanizmy s³uchowe bêd¹ce podstaw¹ takich zdolnoci i umiejêtnoci, jak lokalizacja i lateralizacja dwiêku, rozró¿nianie cech dwiêku, czasowe aspekty s³yszenia w³¹czaj¹c w to integracjê, rozró¿nianie, porz¹dkowanie i maskowanie czasowe, odbieranie sygna³ów wspó³zawodnicz¹cych (równie¿ dychotycznych obuusznych) oraz odbieranie zniekszta³conych sygna³ów akustycznych. Orodkowe procesy przetwarzania oznaczaj¹ trudnoci w procesach percepcji informacji s³uchowej w orodkowym uk³adzie nerwowym, wyra¿ane w niedostatecznych wynikach w jednej lub wiêcej przytoczonych umiejêtnoci [21]. W pracach grupy roboczej ASHA uznano, ¿e wymóg zadaniowej swoistoci jako kryterium diagnostyczne orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego nie jest zgodny z wiedz¹ na temat procesów przebiegaj¹cych w orodkowym uk³adzie nerwowym. Wed³ug ASHA (2005) nawet najbardziej podstawowe procesy neuronalne i manipulacja bodców zmys³owych s¹ wielozadaniowe. Jednak¿e wed³ug ASHA (2005) udokumentowano, ¿e osoby z orodkowymi procesami przetwarzania wykazuj¹ deficyt przetwarzania bardziej zaznaczony dla zmys³u s³uchu oraz, u niektórych osób, mo¿e byæ wykazany efekt swoistoci zadaniowej s³uchowej [21]. W zaktualizowanym dokumencie nadal wspominana jest teoria mechanizmów, podczas gdy pominiêto teoriê zjawisk behawioralnych, któr¹ zast¹piono teori¹ umiejêtnoci i zdolnoci. Orodkowe procesy przetwarzania s¹ wiêc charakteryzowane jako niedostateczne osi¹gniêcia w jednej lub wiêcej z tych zdolnoci/umiejêtnoci. Bateria. Otorynolaryngologia 2007, 6(2): 66-76. testów powinna zawieraæ zatem ró¿ne testy, na podstawie których mo¿na oceniæ ca³y zakres tych zdolnoci. Podzia³ testów, w zale¿noci od umiejêtnoci zostanie omówiony w nastêpnym rozdziale pracy. W Wielkiej Brytanii Grupa Robocza dla Zaburzeñ S³uchowych Procesów Przetwarzania w ramach Brytyjskiego Towarzystwa Audiologicznego (British Society of Audiology Steering Group, 2006) zdefiniowa³a zaburzenia orodkowych procesów przetwarzania jako choroby s³uchu wynikaj¹ce z nieprawid³owej czynnoci mózgu i charakteryzuj¹ce siê nieprawid³owym rozró¿nianiem, dyskryminacj¹, separacj¹, grupowaniem, lokalizacj¹ i porz¹dkowaniem bodców niewerbalnych [22]. Tak wiêc, w wietle tej definicji, klinicyci powinni oceniaæ ww. aspekty dla rozpoznania zaburzeñ orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego. Masquelier (2003) przedstawi³ kompleksowy obraz orodkowych procesów przetwarzania [23]. Stwierdzi³ on, ¿e jest to zespó³ procesów s³uchowych, które wp³ywaj¹ na tak wa¿n¹ funkcjê, jak rozró¿nianie mowy. Masquelier zaproponowa³ do diagnozowania i oceny zaburzeñ obszerne badania wszystkich procesów s³uchowych wymienianych przez ASHA w 1996 roku. Stwierdzi³ on, ¿e powinno siê przeprowadzaæ podstawow¹ bateriê testów w porz¹dku pozwalaj¹cym na uzyskanie ca³ociowych wyników [23]. Aby wybraæ testy wymagane dla oceny orodkowych procesów przetwarzania u danej osoby nale¿y znaæ i rozumieæ ka¿dy z procesów s³uchowych/umiejêtnoci s³uchowych omawianych poprzednio. Ponadto, kategorie testów, czyli badania i ich aspekty, powinny byæ znane lekarzowi. Z tego powodu nastêpne czêci pracy bêd¹ zawiera³y definicje ró¿nych procesów, ich odniesienie do rzeczywistych sytuacji ¿yciowych, kategorie testów i opisy poszczególnych badañ, oraz, ostatecznie, dyskutowane bêd¹ kryteria selekcji baterii testów mo¿liwej do zastosowania. W aktualnej pracy dyskutowane s¹ jedynie testy niewerbalne, poniewa¿ mog¹ one byæ stosowane niezale¿nie od jêzyka ojczystego. Testy s³owne mog¹ byæ dodane po opracowaniu polskiej wersji jêzykowej. Przetwarzanie s³uchowe Dekodowanie fonetyczne Proces dekodowania fonetycznego, zwany równie¿ zamkniêciem s³uchowym, oznacza zdolnoæ s³uchacza do stosowania wewnêtrznej i zewnêtrznej redundancji (nadmiaru informacji) dla uzupe³nienia ominiêtych lub zniekszta³conych czêci sygna³u akustycznego, tak, aby rozpoznaæ pe³ny przekaz..

(4) Fuente A, McPherson B. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego: wprowadzenie i opis testów .... Dekodowanie fonetyczne pe³ni wa¿n¹ rolê w codziennej aktywnoci, podczas s³uchania dwiêków mowy w warunkach, które rzadko s¹ idealne. Z klinicznego punktu widzenia zaburzenia ujawniaj¹ siê w³anie podczas s³uchania w szumie. Utrudnione jest równie¿ rozumienie mowy w dialekcie lub z silnym akcentem regionalnym b¹d, gdy g³os mówi¹cego jest szczególnie cichy. Ocena orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego nakierowana szczególnie na te zjawiska polega na stosowaniu testów mowy filtrowanej. Mo¿na równie¿ zastosowaæ testy audiometrii s³ownej w szumie. Dla testów tych istotna jest separacja dwóch sygna³ów akustycznych. Separacja i integracja obuuszna Procesy separacji obuusznej oznaczaj¹ zdolnoæ s³uchacza do skupienia siê na informacji podawanej do jednego ucha, przy jednoczesnym ignorowaniu informacji podawanej w tym samym czasie do drugiego ucha. Proces integracji oznacza umiejêtnoæ po³¹czenia informacji prezentowanej jednoczenie do obu uszu [24]. W sytuacjach ¿ycia codziennego cz³owiek musi ignorowaæ bodce s³uchowe niestanowi¹ce przekazu werbalnego, na który zwracana jest uwaga. Pozosta³e bodce s³uchowe, zarówno werbalne jak i niewerbalne, odgrywaj¹ rolê dwiêków maskuj¹cych, maskerów energetycznych lub informacyjnych. Zdolnoæ do separacji i integracji nazywana jest równie¿ odpowiednio uwag¹ selektywn¹ i podzieln¹. W niektórych badaniach podnoszono, ¿e podczas zadañ nakierowanych na uwagê selektywn¹ u badanego wystêpowa³o przesuniêcie uwagi w kierunku kana³u nieaktywnego [25,26]. W wiêkszoci tych przypadków, w kilka milisekund po tym przesuniêciu, badani przestawali odbieraæ bodziec g³ówny. Niektórzy autorzy wi¹¿¹ to przesuniêcie z zaburzeniami pamiêci wie¿ej [27]. Zadania wymagaj¹ce uwagi selektywnej wymagaj¹ równie¿ pamiêci wie¿ej, jako ¿e ich funkcj¹ jest aktywne utrzymywanie w pamiêci informacji kluczowych dla ca³ociowego poznania [28]. Conway, Cowan i Bunting (2001) w swoich badaniach wykazali ¿e 65% osób z nisk¹ pojemnoci¹ pamiêci wie¿ej zauwa¿a³o swoje imiê wród nieistotnych informacji w porównaniu do 20% osób z wysok¹ pojemnoci¹ [27]. Podobnie, osoby ze s³ab¹ pojemnoci¹ uznawa³y test z pog³osem jako bardziej trudny, co odzwierciedla³ wynik, wskazuj¹cy na pope³niania istotnie wiêkszej liczby b³êdów w porównaniu do osób z du¿¹ pojemnoci¹ pamiêci. Autorzy sugerowali, ¿e zadania na pojemnoæ pamiêci wie¿ej s¹ w istocie zadaniami na podzielnoæ uwagi, podczas gdy zadania na s³yszenie obuusz-. 69. ne s¹ zadaniami na selektywnoæ uwagi, jednak¿e osoby, które wypad³y dobrze w jednych zadaniach, równie¿ drugie wykona³y prawid³owo. Tak, wiêc nie jest jasne czy niektóre osoby normalnie lub spontanicznie dziel¹ swoj¹ uwagê podczas testów poznawczych. Raczej mo¿e siê okazaæ, ¿e istnieje ogólna zdolnoæ poznawcza, która pozwala na prawid³owe wykonanie obu zadañ. Autorzy dowodz¹, ¿e ta zdolnoæ jest cile zwi¹zana z pamiêci¹ wie¿¹. Z klinicznego punktu widzenia zaburzenia na tym poziomie s¹ równie¿ widoczne jako trudnoci w rozumieniu mowy w ha³asie, aczkolwiek etiologia jest tu inna ni¿ w zaburzeniach dekodowania fonetycznego. Inn¹, czêst¹ manifestacj¹ kliniczn¹ s¹ zaburzenia w prowadzeniu rozmowy, gdy inna osoba mówi w tym samym czasie, czy ledzenie dwóch rozmówców jednoczenie. Separacja obuuszna, która pozwala na wykorzystywanie informacji s³uchowej z jednego ucha przy jednoczesnym ignorowaniu sygna³ów podawanych do drugiego ucha, równie¿ anga¿uje uwagê selektywn¹ jako, ¿e pozwala s³uchaj¹cemu na utrzymaniu uwagi na jednej informacji przy hamowaniu informacji z drugiego ucha. Integracja obuuszna, która z jednej strony wymaga korzystania z informacji podawanych do obu uszu jednoczenie, równie¿ zwi¹zana jest z pamiêci¹ wie¿¹ oraz podzielnoci¹ uwagi. Testy do oceny orodkowych procesów przetwarzania s³uchowego, które s¹ szczególnie nakierowane na te procesy, to testy s³uchania obuusznego dla ucha wskazanego lub obu uszu. Rozpoznawanie procesów czasowych Procesy rozpoznawania konfiguracji czasowych wymagaj¹ zdolnoci do rozpoznawania akustycznych cech mowy. Obejmuje to odbiór i/lub przetwarzanie dwóch lub wiêcej bodców s³uchowych w okrelonej kolejnoci w czasie. Funkcja ta jest zwykle mierzona przez szacowanie kolejnoci lub sekwencjonowania bodca. Bardziej kompleksowe serie bodców akustycznych s¹ zwykle zwane cechami czasowymi. Z punktu widzenia jêzyka proces ten pozwala s³uchaczowi na korzystanie z takich elementów mowy, jak rytm, akcentowanie, intonacja. Elementy te przenosz¹ informacjê jêzykow¹, u³atwiaj¹ zrozumienie dwuznacznych zdañ lub wyra¿enie intencji mówcy takich jak, pytanie czy wykrzyknik. Obejmuj¹ równie¿ informacje pozajêzykowe, jak stan emocjonalny. Hirsh (1959) sugerowa³, ¿e procesy czasowe s¹ krytyczne dla szerokiego spektrum zadañ s³uchowych dnia codziennego, w³¹czaj¹c w to percepcjê mowy i percepcjê muzyki [29]..

(5) 70. W percepcji mowy przetwarzanie czasowe jest jedn¹ z funkcji koniecznych dla rozró¿niania subtelnych podpowiedzi jak wyraz, b¹d rozró¿niania podobnych wyrazów. Ró¿nicowanie sekwencji dwiêków w czasie (sekwencjonowanie czasowe) jest niew¹tpliwie jedn¹ z najbardziej podstawowych i wa¿nych funkcji orodkowego uk³adu nerwowego. Sugerowano, ¿e rozró¿nianie sekwencji dwiêków poprzedza rozwój jêzyka [30]. Eisenson (1968) sugerowa³, ¿e mowa sk³ada siê z elementów dwiêkowych i kombinacje tych elementów (wydarzenia lingwistyczne) s¹ czasowe i kolejne. Tak wiêc, nawet zrozumienie pojedynczego s³owa czêsto zale¿y od odpowiedniej percepcji porz¹dku czasowego elementów dwiêkowych w s³owie [31]. Rozdzielczoæ czasowa Jest to ogólny termin szeregu umiejêtnoci obejmuj¹cych percepcjê przebiegu czasowego sygna³u akustycznego. Obejmuje on zdolnoæ do wykrywania zmian w czasie trwania bodca s³uchowego oraz zdolnoæ do wykrywania przerw czasowych miêdzy bodcami s³uchowymi [32]. Philips [33] oraz Philips i Hall [34] odró¿niali wykrywanie przerw w obrêbie kana³u i miêdzy kana³ami w ramach procesów czasowych. W typowym tecie wykrywania przerw bodziec poprzedzaj¹cy przerwê jest identyczny pod wzglêdem widma oraz czasu trwania z bodcem po przerwie. Tak wiêc, typowy wzór dla wykrywania przerw obejmuje przerwê w rodku sygna³u akustycznego. W zwi¹zku z tym mo¿na siê spodziewaæ, ¿e sygna³ poprzedzaj¹cy przerwê bêdzie aktywowa³ te same pola neuronalne, jak bodziec nastêpuj¹cy. Zjawisko to opisywane jest jako wykrywanie przerw w obrêbie kana³u. Jak poprzednio wspomniano, badania wykaza³y, ¿e prawid³owy próg wykrywania przerw w obrêbie kana³u wynosi ok. 2 ms. Jednak¿e przerwy tylko dwumilisekundowe nie s¹ charakterystyczne dla percepcji normalnej mowy. Na przyk³ad percepcja czasu wejcia dwiêku g³osu (voice-onset time), konieczna dla rozró¿nienia miêdzy g³oskami dwiêcznymi i bezdwiêcznymi jest doskona³ym przyk³adem naturalnego procesu wykrywania przerw podczas swobodnej mowy. W przeciwieñstwie do typowego schematu wykrywania przerw stosowanego w laboratoriach psychoakustycznych, widmo oraz czas sygna³u akustycznego poprzedzaj¹cego przerwê w g³osce dwiêcznej (lub bezdwiêcznej) s¹ zupe³nie ró¿ne od sygna³u nastêpuj¹cego po przerwie. W tym przypadku mo¿na siê spodziewaæ, ¿e aktywowane bêd¹ ró¿ne pola neuronalne. Jak wykaza³ Philips prawid³owy próg wykrywania przerw dla. Otorynolaryngologia 2007, 6(2): 66-76. bodca o zró¿nicowanym sygnale przed i po przerwie sytuacja okrelana jest jako wykrywanie przerw miêdzy kana³ami wynosi rednio 35 ms. Nie jest przypadkowym, ¿e próg 35 ms odpowiada równie¿ granicy rozró¿niania w percepcji g³osek dwiêcznych i bezdwiêcznych [33]. Z klinicznego punktu widzenia, zaburzenia na tym poziomie mog¹ mieæ wp³yw na zrozumienie jêzyka mówionego. Osoba mo¿e dowiadczaæ trudnoci w wynajdywaniu s³ów kluczowych czy odbieraniu niuansów intonacji. Mog¹ siê równie¿ pojawiæ problemy z dyskryminacj¹ mowy jako konsekwencja zaburzeñ rozdzielczoci czasowej. Testy nakierowane szczególnie na te procesy to testy rozpoznawania cech czêstotliwoci, czasu trwania oraz test do oceny rozdzielczoci czasowej, jak test wykrywania dowolnych przerw [35].. Trudoci w s³yszeniu Separacja obuuszna. Dekodowanie fonetyczne. Integracja obuuszna. Rozdzielczoæ czasowa. Interakcja obuuszna. Ryc. 1. Procesy przetwarzania s³uchowego le¿¹ce u podstaw trudnoci s³yszenia w szumie. Trudnoci w rozumieniu mowy w ha³asie s¹ zjawiskiem z³o¿onym. Maj¹ one ujemny wp³yw na funkcjonowanie cz³owieka. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e wiele procesów s³uchowych wspó³dzia³a w rozró¿nianiu mowy w obecnoci ha³asu lub konkurencyjnego przekazu s³ownego. Testy behawioralne dla orodkowych procesów przetwarzania Rozdzia³ ten przybli¿a szczegó³y dotycz¹ce ró¿nych niewerbalnych testów, które mog¹ byæ stosowane u pacjentów polskojêzycznych. W tabeli I zawarto podsumowanie ka¿dego z testów, podano w niej opisy zadañ, zaburzenia procesów s³uchowych [23,24], procesy behawioralne lub s³uchowe [21] oraz kategoriê testu wed³ug ASHA [19,21]. Tabela zawiera równie¿ testy orodkowych procesów przetwarzania, w których stosowano materia³ s³owny jako bodziec. Testy te s¹ dostêpne w ró¿nych jêzykach, na przyk³ad duñskim, an-.

(6) Fuente A, McPherson B. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego: wprowadzenie i opis testów .... 71. gielskim, francuskim i hiszpañskim. Wyszczegól- Test rozró¿niania randomizowanych przerw (Random nienie tego typu testów w tabeli jest istotne dla Gap Detection) wytyczenia kierunku badañ nad narzêdziami do Test zosta³ opracowany w formie klinicznej oceny procesów s³uchowych u osób polskojêzyczprzez Keitha [35]. S³u¿y do oceny rozdzielczoci nych. czasowej [24]. Jest dostêpny komercyjnie (Auditec, St Louis). Celem badania jest zidentyfikowanie Sekwencja tonów o ró¿nej wysokoci (Pitch Pattern i ocena ilociowa zaburzeñ procesów czasowych Sequence) w uk³adzie s³uchowych (zwanych zaburzeniami Test zosta³ opracowany przez Pinheiro [38] procesów czasowych) u dzieci i doros³ych [35]. i jest dostêpny komercyjnie (Auditec, St Louis). Na Bodce zawieraj¹ dwa tony i kliki z przerw¹ o ró¿jego podstawie mo¿na wnioskowaæ o procesach nej d³ugoci (w milisekundach) pomiêdzy dwoma rozró¿niania tonów, porz¹dkowania czasowego bodcami. Tony s¹ prezentowane obuusznie na oraz znakowaniu lingwistycznym. Test obejmuje poziomie 50 dB HL [35]. Czas trwania ka¿dego 60 sekwencji (mo¿na prezentowaæ mniejsz¹ licz- tonu wynosi 17 ms z okresem narastania/opadabê) trzech tonów ró¿ni¹cych siê wysokoci¹ nia 1 ms. Czas trwania kliku wynosi 230 ms. Pary (1430 Hz i 880 Hz) nadawanych do jednego ucha bodców s¹ prezentowane z czêstoci¹ co 4,5 sena poziomie 50 dB SL powy¿ej progu s³yszenia dla kundy. Przerwy miêdzy dwoma tonami i klikami 1000 Hz [39]. Czas trwania ka¿dego tonu wynosi mieszcz¹ siê w zakresie od 0 do 40 ms (0, 2, 5, 10, 10 ms, przerwa miêdzy tonami 15 ms oraz do- 15, 20, 25, 30 i 40 i s¹ prezentowane losowo). Badatkowych 7 ms na interpretacjê. Osoby badane danie obejmuje test 1. (skryning, æwiczenie), w któproszone s¹ o ocenê wysokoci tonu (wysoki ni- rym zastosowano ton 500 Hz, test 2. dla czêstotliski) i okrelenie tonów wed³ug ich kolejnoci. Test woci 500 Hz, 1000 Hz, 2000 Hz i 4000 Hz, test 3. rozpoczyna siê testem próbnym 10 sekwencji dwu- jest stosowany jako æwiczenie przed badaniem klitonowych, które maj¹ na celu upewnienie siê, czy kiem i test 4. dla kliku. Pacjent powinien okreliæ, pacjent poprawnie rozró¿nia tony wysokie i niskie. czy s³yszy dwa tony, czy jeden. Badanie rozpoczyTest próbny nie podlega ocenie. Pozosta³e 50 od- na siê od æwiczenia w tecie 1. Nastêpnie prezenpowiedzi jest zapisywanych w arkuszu odpowie- towany jest test 2. w kolejnoci wymienionej podzi, na ich podstawie wylicza siê odsetek popraw- wy¿ej. Test 3. jest traktowany jako æwiczenie dla nych odpowiedzi dla ka¿dego ucha oddzielnie. badania klikiem, po czym prezentowany jest test Sekwencja tonów o ró¿nej d³ugoci (Duration Pattern 4. Odpowiedzi pacjenta s¹ zapisywane jako 1, gdy s³yszy on jeden ton i jako 2- gdy s³yszy dwa tony Sequence) [35]. Za progi dla ka¿dej z czêstotliwoci i kliku Test zosta³ opracowany przez Musieka i wsp. przyjmuje siê czas trwania bodca w milisekun[40] i równie¿ jest dostêpny komercyjnie (Auditec, dach, s³yszanego jeszcze jako dwa tony, a nie ju¿ St Louis). Bellis zauwa¿y³, ¿e w tecie tym ocenia- jako jeden. ny jest proces rozró¿niania d³ugoci, porz¹dkowania czasowego oraz znakowanie lingwistyczne [24]. Poziom ró¿nicy spowodowanej maskowaniem (Masking Test obejmuje 60 sekwencji (mo¿na prezentowaæ Level Difference MLD) mniejsz¹ liczbê) trzech tonów ró¿ni¹cych siê d³uTest opisywany zosta³ opracowany przez Wilgoci¹ trwania (250 ms i 500 ms) nadawanych do sona i wsp., [41] i jest dostêpny komercyjnie jednego ucha na poziomie 50 dB HL powy¿ej pro- (Auditec, St Louis). W tecie oceniane s¹ s³uchowe gu s³yszenia dla 1000 Hz w audiometrii tonalnej procesy interakcji odbioru obuusznego [23,24,42]. [39]. Czêstotliwoæ ka¿dego tonu wynosi 1 kHz, Test opiera siê na spostrze¿eniach, ¿e gdy ha³as czas trwania przerwy miêdzy tonami 300 ms. jest na³o¿ony na ton, poziom dwiêku tonu musi Osoby badane proszone s¹ o okrelenie, jaki ton byæ znacznie wy¿szy, ¿eby mo¿na by³o go us³yus³ysza³y (d³ugi krótki) z okreleniem kolejnoci szeæ. Ha³as maskuje tony. Jednak¿e, je¿eli charaktonów. Test rozpoczyna siê testem próbnym 10 terystyka tonów i ha³asu ró¿ni siê znacznie (na sekwencji dwutonowych, który ma na celu upewprzyk³ad s¹ przesuniête w fazie), maskuj¹cy efekt nienie siê, czy pacjent poprawnie rozró¿nia tony ha³asu jest mniejszy. W tecie opracowanym przez d³ugie i krótkie. Test próbny nie podlega ocenie. Wilsona i wsp. [41] zastosowano ton przesuniêty Pozosta³e 50 odpowiedzi jest zapisywanych w arw fazie, ha³as podawano taki sam do obu uszu. kuszu odpowiedzi, na ich podstawie wylicza siê Gdy sygna³ jest przesuniêty w fazie miêdzy uszaodsetek poprawnych odpowiedzi dla ka¿dego mi o π radianów, za ha³as jest zgodny w fazie dla ucha oddzielnie..

(7) 72. Otorynolaryngologia 2007, 6(2): 66-76. Table 1. Opis g³ównych zadañ, procesów s³uchowych wed³ug Bellis [24] oraz Masquelier [23], zjawisk behawioralnych i umiejêtnoci s³uchowych [19,21 oraz kategorii testów [19,21] dla poszczególnych testów Test. Opis zadañ. Procesy s³uchowe. Procesy behawioralne I umiejêtnoci [19,21]. Kategoria testu wg [19,21]. Mowa w szumie. Rozpoznawanie monosylab Zamkniêcie s³uchowe [24] Odbieranie bodców zmniejsza w obecnoci ha³asu bia³ego Rozdzielenie dwóch sygna³ów siê przy jednoczesnej obecnoci akustycznych [24] sygna³u wspó³zawodnicz¹cego Dekodowanie fonetyczne [23]. Mowa filtrowana. Rozpoznawanie monosylab Zamkniêcie s³uchowe [24] Odbieranie bodców zmniejsza Test jednoustny, przy zastosowaniu filtra siê przy zniekszta³ceniu sygna³u mowa o obni¿onej niskoczêstotliwociowego Dekodowanie fonetyczne [23] akustycznego redundancji. Test ³¹czenia obuusznego. Rozpoznawanie monosylab, Interakcje obuuszne [24] których zakres niskich czêstotliwoci jest podawany do jednego ucha, za wysokie czêstotliwoci - jednoczenie do drugiego ucha. Interakcji obuuszne. Interakcje obuuszne. Masking level difference. Lateralizacja tonów 500 Hz Interakcje obuuszne [23,24] w szumie Rozpoznawanie tonów 500 Hz (w szumie) z lub bez przesuniêcia w fazie miêdzy uszami. Interakcje obuuszne. Interakcje obuuszne. Dichotic digits. Powtarzanie dwóch par cyfr podawanych obuusznie (dichotycznie) Powtarzanie cyfr s³yszanych w jednym uchu. Przewodzenie sygna³u miêdzy pó³kulami [23] Integracja obuuszna podzielnoæ uwagi [23,24] Separacja obuuszna selektywnoæ uwagi [23]. Mowa dychotyczna. Mowa dychotyczna. S³owa spondejowe Powtarzanie czterech s³ów Przewodzenie sygna³u miêdzy podawane podawanych do obu uszu pó³kulami [23] jednoczenie jednoczenie Integracja obuuszna do obu uszu podzielnoæ uwagi [23,24]. Mowa dychotyczna. Mowa dychotyczna. Sekwencja tonów Rozró¿nianie i porz¹dkowanie Procesy czasowe [23] o ró¿nej wysokoci tonów o ró¿nej wysokoci Rozró¿nianie czêstotliwoci, porz¹dkowanie w czasie, znakowanie lingwistyczne [24]. Dyskryminacja s³uchowa Rozpoznawanie cech dwiêku Czasowe aspekty s³yszenia w³¹czaj¹c rozdzielczoæ, maskowanie, integracje i porz¹dkowanie Czasowe procesy: porz¹dkowanie, rozdzielczoæ, integracja, dyskryminacja. S³uchowe procesy czasowe i rozró¿niania dwiêku. Sekwencja tonów o ró¿nej d³ugoci. Rozró¿nianie i porz¹dkowanie Konfiguracje czasowe [23] tonów o ró¿nym czasie Rozró¿nianie czasu trwania trwania bodca, porz¹dkowanie w czasie, znakowanie lingwistyczne [24]. Dyskryminacja s³uchowa Rozpoznawanie cech dwiêku Czasowe aspekty s³yszenia w³¹czaj¹c rozdzielczoæ, maskowanie, integracje i porz¹dkowanie Czasowe procesy: porz¹dkowanie, rozdzielczoæ, integracja, dyskryminacja. S³uchowe procesy czasowe i rozró¿niania dwiêku. Test rozró¿niania przerw. Wykrywanie przerw miêdzy Rozdzielczoæ czasowa [24] dwoma bodcami. Dyskryminacja s³uchowa Rozpoznawanie cech dwiêku Czasowe aspekty s³yszenia w³¹czaj¹c rozdzielczoæ, maskowanie, integracje i porz¹dkowanie Czasowe procesy: porz¹dkowanie, rozdzielczoæ, integracja, dyskryminacja. S³uchowe procesy czasowe i rozró¿niania dwiêku. Test jednoustny, mowa o obni¿onej redundancji.

(8) Fuente A, McPherson B. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego: wprowadzenie i opis testów .... 73. w jêzyku innym ni¿ angielski. W Brazylii Desgualdo i Schochat opracowali bateriê testów dla jêzyka portugalskiego [52], Neijenhuis i wsp. listy z duñskim materia³em s³ownym [53], Fuente i McPherson w jêzyku hiszpañskim [54], za w Belgii Demanez i wsp. testy dla francuskojêzycznej populacji [42]. Jednak¿e nadal brak jest testów opracowanych i znormalizowanej dla populacji polskiej. Problem ten wydaje siê byæ doæ istotnym, jako, ¿e czêstoæ wystêpowania orodkowych zaburzeñ procesów przetwarzania s³uchowego szacowana jest na oko³o 2-3% u dzieci [55], za w Wielkiej Brytanii Saunders i Haggard (1992) szacowali, ¿e u 10% osób doros³ych diagnozowanych z powodu zaburzeñ w s³yszeniu nie wykazano patologii w obrêbie ucha rodkowego ani wewnêtrznego [56]. Tak, wiêc nastêpnym krokiem jest opracowanie baterii testów dla pacjentów polskojêzycznych. Aktualnie mo¿na oceniæ takie procesy, jak interakcjê obuuszn¹, procesy rozdzielczoci czasowej oraz rozró¿niania cech czasowych, gdy¿ testy s³u¿¹ce do oceny tych procesów s¹ testami niewerbalnymi. S³uchowy proces dekodowania fonetycznego, obuusznej integracji/separacji (okrelanej jako stymulacja dychotyczna) nie s¹ mo¿liwe do oceny z powodu braku standaryzowanych testów w jêzyku polskim. Jedn¹ z wa¿niejszych cech w ocenie (orodkowych) zaburzeñ procesów przetwarzania jest waDyskusja lidacja stosowanych testów. Jak dotychczas nie ma Aktualnie w ocenie procesów przetwarzania z³otego standardu, do którego mo¿na poróworodkowego uk³adu nerwowego w populacji annaæ uzyskane wyniki testów [57]. Z tego wzglêdu glojêzycznej stosowane s¹ baterie ró¿nych testów uwa¿ano, ¿e porównanie wyników do wyników s³uchowych. Takie instrumenty diagnostyczne, jak osób z okrelonymi zmianami w obrêbie orodkoTest dla Zaburzeñ Orodkowych Procesów Prze- wego uk³adu nerwowego mo¿e stanowiæ najleptwarzania u M³odocianych i Doros³ych (SCAN-A) sz¹ opcjê dla okrelenia swoistoci i czu³oci te[43], Test dla Zaburzeñ Orodkowych Procesów stów [21,57]. Prowadzone by³y ró¿ne badania dla Przetwarzania u Dzieci (SCAN-C) [44] oraz test do oceny wiarygodnoci testów w grupach osób ze Wielorakiej Oceny Zaburzeñ S³uchowych Proceznan¹ patologi¹ orodkowego uk³adu nerwowesów Przetwarzania (MAPA) [45] s¹ przyk³adami go. Niektóre z testów nie wykazywa³y wysokiej ostatnio opracowanych testów w USA. W innych czu³oci ani swoistoci, jak na przyk³ad test ³¹czekrajach anglojêzycznych opracowano w³asne bania sygna³u obuusznego [24], mowy filtrowanej terie testów lub zaadaptowano testy z amerykañ[55], mowy przerywanej [55], mowy w ha³asie [55]. skim akcentem. Przyk³adem tego jest australijska Inne jednak¿e, jak test liczb dychotycznych [40], bateria testów Macquarie University Speech Tests rozró¿niania wysokoci tonów [58] oraz d³ugoci [46], za przyk³adem adaptacji test Staggered tonów [40] czy test MLD [59,60] okaza³y siê czu³e Spondaic Words (SSW) dla Australijczyków [47], w stosunku do uszkodzeñ orodkowego uk³adu oraz test Pediatric Speech Intelligibility, który jest nerwowego. Pomimo niskiej czu³oci niektórych adaptacj¹ testu PSI Jerger i Jerger [48] dla dzieci badañ, baterie testów rozwija³y siê w ostatnich laaustralijskich [49], a tak¿e badania normalizacyj- tach w krajach nieanglojêzycznych [42,52,61], ne na materiale tonalnym i werbalnym dla oceny wci¹¿ do³¹czano do niech nowe testy, jak test procesów s³uchowych dysk 2.0 [50] dla dzieci mowy filtrowanej, test mowy w szumie czy intez jêzykiem po³udniowoafrykañskim [51]. Opracogracji obuusznej. Do³¹czenie tych testów okaza³o wano równie¿ baterie testów dla osób mówi¹cych. obu uszów (SπNo) wówczas kszta³t fali sygna³u podawanego do uszu ró¿ni siê pod wzglêdem charakterystyki czasu i amplitudy. Dla czêstotliwoci 500 Hz (co jest czêstotliwoci¹ tonu stosowan¹ w tecie Wilsona z 2003 roku [41]), najwiêksze opónienie spowodowane przez maskowanie, lub inaczej poziom ró¿nicy spowodowanej maskowaniem (MLD), osi¹gany jest dla warunków SπNo, co typowo daje próg 10-14 dB poni¿ej progu dla warunków SoNo. Badanie obejmuje 33 prezentacje, dziesiêæ dla warunków podstawowych (bez przesuniêcia) SoNo oraz 12 dla warunków SπNo, pozosta³ych 11 prezentacji to sam ha³as bez tonów. Ró¿nice g³onoci (Signal to Noise Ratio SNR) miêdzy tonem a ha³asem s¹ obni¿ane o 2 dB wraz z ka¿d¹ nastêpn¹ prezentacj¹. Dla warunków SoNo pocz¹tkowe SNR wynosi 1 dB, dla warunków SπNo: -7 dB. Progi dla ka¿dych warunków s¹ zliczane, za MLD wyznaczany jest przez odejmowanie progów uzyskanych dla warunków SoNo i SπNo. Test jest prezentowany na poziomie 70 dB HL [41] na tle bia³ego ha³asu, obuusznie. Pacjent musi okreliæ, czy s³yszy ton. Zliczane s¹ odpowiedzi prawid³owe dla ka¿dych warunków. Ostatecznie, ró¿nicê poziomów maskowania uzyskuje siê przez obliczenie ró¿nicy dla obu warunków..

(9) 74. siê konieczne, aby sprostaæ wymogom definicji ASHA [19,21], wed³ug której konieczne jest oszacowanie takich funkcji s³uchowych, jak rozumienie materia³u o obni¿onej redundancji (zdegradowanego) czy odbiór materia³u s³ownego podawanego wraz z sygna³em wspó³zawodnicz¹cym, mimo, i¿ dla ww. funkcji nie opracowano jeszcze bardziej czu³ych testów. Te wa¿ne zagadnienia powinny byæ brane pod uwagê przy opracowaniu polskiej wersji testów do oceny orodkowych procesów przetwarzania. W niniejszym artykule omówiono zestaw czterech testów. Inne, dostêpne komercyjnie testy mog¹ byæ stosowane do oceny tych samych zaburzeñ, jakie omawiano poprzednio. Podobnie badania w przysz³oci powinny prowadziæ do opracowania nowych testów, zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych, mo¿liwych do zastosowania u osób polskojêzycznych. Nie oznacza to jednak, ¿e wszystkie mo¿liwe testy powinny byæ stosowane u ka¿dego z pacjentów. Klinicyci powinni wybraæ jeden lub twa testy do oceny zdolnoci s³uchowych (wed³ug ASHA [19,21]) lub procesów s³uchowych [23,24] lub z okrelonych powodów klinicznych niektóre procesy u danej osoby mog¹ byæ pominiête. Wybór testów zale¿y od dolegliwoci pacjenta, wywiadu klinicznego i innych czynników. Au-. Otorynolaryngologia 2007, 6(2): 66-76. diolog powinien braæ pod uwagê lingwistyczne, poznawcze oraz pozas³uchowe wymagania zadañ przy selekcji baterii testów [21]. W tabeli I podano szczegó³y dotycz¹ce procesów s³uchowych [23,24] oraz umiejêtnoci s³uchowe [19,21], a tak¿e zjawiska behawioralne [19,21] dla poszczególnych testów. Mog¹ one byæ pomocne dla audiologa w wyborze najbardziej odpowiedniego zestawu testów dla danego pacjenta. Ponadto audiolog kliniczny powinien wzi¹æ pod uwagê wiarygodnoæ testów w przypadku pacjentów anglojêzycznych, których analiza przeprowadzona zosta³a w pracy Bellis [24]. Ocena (orodkowych) procesów przetwarzania s³uchowego stanowi wyzwanie dla klinicystów i naukowców pracuj¹cych z populacj¹ polskojêzyczn¹. Aktualnie klinicyci w Polsce maj¹ narzêdzia do oceny niektórych procesów s³uchowych sk³adaj¹cych siê na orodkowe funkcje s³uchowe. Dowiadczenie w stosowaniu testów w po³¹czeniu z badaniami naukowymi mog¹ prowadziæ do opracowania w bliskiej przysz³oci baterii testów w jêzyku polskim. Bez w¹tpienia bêdzie to korzystne dla setek mówi¹cych po polsku dzieci i doros³ych, którzy aktualnie nie mog¹ zostaæ w³aciwie zdiagnozowani, a co za tym idzie s¹ pozbawieni odpowiedniej rehabilitacji.. Pimiennictwo 1. World Health Organization. International Classification of Functioning, Disability and Health. Geneva: World Health Organization, 2001. 2. Bocca E, Calearo C, Cassinari V. A new method for testing hearing in temporal lobe tumors. Acta Otolayngologica (Stockholm) 1954; 44:219-21. 3. Kimura D. Some effects of temporal-lobe damage on auditory perception. Canad J Psychol 1961; 15: 156-65. 4. Moncrieff D, Jerger J, Wambacq I, Greenwald R, Black J. ERP evidence of a dichotic left-ear deficit in some dyslexic children. J Am Acad Audiol 2004: 518-34. 5. Iliadou V, Kaprinis S. Clinical psychoacoustics in Alzheimers disease central auditory processing disorders and speech deterioration. Annals of General Hospital Psychiatry 2003; 2:12. 6. Strouse AL, Hall JW, Burger MC. Central auditory processing in Alzheimers disease. Ear Hear 1995; 16: 230-8. 7. Frisina DR, Frisina RD. Speech recognition in noise and presbycusis: relations to possible neural mechanisms. Hear Res 1997; 106: 95-104. 8. Hugdahl K, Heiervang E, Nordby H, Smievoll AI, Steinmetz H, Stevenson J i wsp. Central auditory processing, MRI morphometry and brain laterality: applications to dyslexia. Scand Audiol 1998; Suppl 49: 26-34.. 9. Sapir S, Maimon T, Eviatar Z. Linguistic and nonlinguistic auditory processing of rapid vowel formant (F2) modulations in university students with and without developmental dyslexia. Brain and Cognition 2002; 48: 520-6. 10. Schulte-Korne G, Deimel W, Bartling J, Remschmidt H. Auditory processing and dyslexia: evidence for a specific speech processing deficit. Neuroreport 1998; 9: 337-40. 11. Tallal P, Stark RE, Mellis ED. Identification of language impaired children on the basis of rapid perception and production skills. Brain Lang 1985; 25: 314-22. 12. Baran JA, Bothfeld RW, Musiek FE. Central auditory deficits associated with compromise of the primary auditory cortex. J Am Acad Audiol 2004; 15: 106-16. 13. Musiek FE. Assessment of central auditory dysfunction: The dichotic digit test revisited. Ear Hear 1983a; 4: 79-83. 14. Musiek FE. Results of three dichotic speech tests on subjects with intracranial lesions. Ear Hear 1983b; 4: 318-23. 15. Fuente A, McPherson B, Muñoz V, Espina JP. Assessment of central auditory processing in a group of workers exposed to solvents. Acta Oto-Laryngol 2006; 126: 1188-94. 16. Varney NR, Kubu CS, Morrow LA. Dichotic listening performances of patients with chronic exposure to organic solvents. Clinical Neuropsychologist 1998; 12: 107-12..

(10) Fuente A, McPherson B. Orodkowe procesy przetwarzania s³uchowego: wprowadzenie i opis testów ... 17. Ortiz KZ, Pereira LD, Borges AC, Vilanova LC. Staggered spondaic word test in epileptic patients. São Paulo Med J 2002; 120: 185-8. 18. Zhao F, Stephens D. Subcategories of patients with KingKopetzky syndrome. Brit J Audiol 2000; 34: 241-56. 19. ASHA. Central auditory processing: Current status of research and implications for clinical practice. Am J Audiol 1996; 5: 41-54. 20. Jerger J, Musiek FE. Report of the Consensus Conference on the Diagnosis of Auditory Processing Disorders in School-Aged Children. J Am Acad Audiol 2000; 11: 467-74. 21. American Speech-Language-Hearing Association. (Central) auditory processing disorders - the role of the audiologist. American Speec h-Language-Hearing Association: 2005; http://www.asha.org/nr/rdonlyres/ 8A2204DE-EE09-443C-98AA-3722C18214E3/0/ v2PS_CAPD.pdf. 22. British Society of Audiology. Auditory processing disorder. British Society of Audiology Steering Group, 2006: http//www.thebsa.org.uk/apd/Home.htm# working%20def. 23. Masquelier MP. Management of auditory processing disorders. Acta Oto-Rhino-Laryngol Belg 2003; 57: 301-10. 24. Bellis TJ. Assessment and Management of central nd auditory processing disorders. (2 ed.). Clifton Park, NY: Thomson, 2003. 25. Cherry EC. Some experiments on the recognition of speech, with one and two ears. J Acoust Soc Am 1953; 25: 975-9. 26. Wood NL, Cowan RW. The cocktail party phenomenon revisited: Attention and memory in the classic selective listening procedure of Cherry (1953). J Experim Psychol Learn Mem Cogn 1995; 21: 255-60. 27. Conway ARA, Cowan N, Bunting MF. The cocktail party phenomenon revisited: The importance of working memory capacity. Psychonomic Bulletin & Review 2001; 8: 331-5. 28. Baddeley AD, Hitch GJ. Working Memory. (w) Bower GA (red.). The psychology of learning and motivation: advances in research and theory. New York: Academic Press, 1974; 8: 47-89. 29. Hirsh IJ. Auditory perception of temporal order. J Acoust Soc Am 1959; 31: 759-67. 30. Furth HG. Sequence learning in aphasic and deaf children. J Speech Hear Dis 1964; 29: 171-7. 31. Eisenson J. Developmental aphasia (dyslogia). A postulation of a unitary concept of the disorder. Cortex 1968; 4:184-200. 32. Singh S, Kent RD. Illustrated dictionary of speechlanguage pathology. San Diego, CA: Singular Publishing Group, Inc, 2000. 33. Philips DP. Auditory gap detection, perceptual channels, and temporal resolution. J Am Acad Audiol 1999; 10: 343-54. 34. Philips DP, Hall SE. Independence of frequency channels in auditory temporal gap detection. J Acoust Soc Am 2000; 108: 2957-63. 35. Keith RW. Random Gap Detection Test. St. Louis. Auditec, 2000a.. 75. 36. Durlach NI, Thompson CL, Colburn HS. Binaural interaction of impaired listeners. A review of past research. Audiology 1981; 20: 181-211. 37. Noffsinger D, Schaefer AB, Martinez CD. Behavioral and objective estimates of auditory brainstem integrity. Seminars in hearing 1984; 5: 337-49. 38. Pinheiro M. Tests of central auditory function in children with learning disabilities. (w) Central auditory dysfunction. Keith R (red.). New York, Grune & Stratton 1977: 223-56. 39. Musiek FE. Frequency (pitch) and duration patterns tests. J Am Acad Audiol 1994; 5: 265-8. 40. Musiek FE, Baran JA, Pinheiro ML. Duration pattern recognition in normal subjects and patients with cerebral and cochlear lesions. Audiology 1990; 29: 304-13. 41. Wilson RH, Moncrieff DW, Townsend EA, Pillion AL. Development of a 500 Hz masking-level difference protocol for clinic use. J Am Acad Audiol 2003; 14: 1-8. 42. Demanez, L, Dony-Closon B, Lhonneux F, Demanez JP. Central auditory processing assessment: a Frenchspeaking battery. Acta Oto-Rhino-Laryngol Belg 2001; 57: 275-90. 43. Keith R. Development and standardization of SCAN-A: test of auditory processing disorders in adolescents and adults. J Am Acad Audiol 1995; 6, 286-92. 44. Keith R. Development and Standardization of SCAN-C Test for auditory processing disorders in children. J Am Acad Audiol 2000b; 11: 438-45. 45. Domitz D, Schow R. A new CAPD battery-Multiple Auditory Processing Assessment: Factor analysis and comparisons with SCAN. Am J Audiol 2000; 9: 101-11. 46. Golding M, Birtles G. Macquarie University Speech Tests. Sydney: Macquarie University, 2001. 47. Golding M, Lilly DJ, Lay JW. A staggered spondaic word (SSW) test for Australian use. Austr J Audiol 1996; 18: 81-8. 48. Jerger S, Jerger J. Pediatric Speech Intelligibility Test. St. Louis: Auditec, 1984. 49. Cameron S, Barker R, Newall P. Development and evaluation of an Australian version of the pediatric speech intelligibility test for auditory processing disorder. Aust New Zealand J Audiol 2003; 25: 16-27. 50. Wilson RH, Strouse A. Tonal and Speech Materials for Auditory Perceptual Assessment disc 2.0. Tennessee: Department of Veterans Affairs, 1998. 51. Campbell NG, Wilson WJ. The performance of South African English first language child speakers on a low linguistically loaded central auditory processing test protocol. South Afr J Comm Dis 2003; 50: 15-8. 52. Desgualdo LS, Schochat E. Baixa Redundancia: Fala Filtrada e Fusao Biaural [low redundancy: filtered speech and binaural fusion]. (w) Processamento Auditivo Central: Manual de Avaliação. Desgualdo LS, Schochat E (red.). São Paulo, Brazil: Lovise, 1997: 103-9. 53. Neijenhuis K, Stollman M, Snik M, Van den Broek P. Development of a central auditory test battery for adults. Audiology 2001; 40: 69-77. 54. Fuente A, McPhersen B. Auditory processing tests for Spanish-speaking adults: An initial study. Int J Audiol 2006; 45: 645-59..

(11) 76 55. Chermak GD, Musiek FE. Central auditory processing disorders; new perspectives. San Diego: Singular, 1997. 56. Saunders GH, Haggard MP. The clinical assessment of Obscure Auditory Dysfunction (OAD) 2. Case control analysis of determining factors. Ear Hear 1992;13: 241-54. 57. Musiek FE. Central auditory tests. Scand Audiol 1999; 28 Suppl 51:33-46. 58. Musiek FE, Pinheiro ML. Frequency patterns in cochlear, brainstem, and cerebral lesions. Audiology 1987; 26: 79-88.. Otorynolaryngologia 2007, 6(2): 66-76 59. Lynn GE, Gilroy J, Taylor PC, Leiser LP. Binaural masking level differences in neurological disorders. Archives of Otolaryngology 1981; 107: 357-62. 60. Noffsinger D, Martinez CD, Schaefer A. Auditory brainstem responses and masking level differences from persons with brainstem lesions. Scand Audiol 1982; 15: 81-93. 61. Neijenhuis K, Snik A, Van den Broek P. Auditory processing disorders in adults and childern: evaluation of a test battery. Int J Audiol 2003; 42: 391-400..

(12)