Jakie s¹ mo¿liwoœci geofizyki stosowanej?
Jadwiga Jarzyna
1Geofizyka stosowana jest t¹ ga³êzi¹ geofizyki, której wyniki znajduj¹ bezpo-œrednie zastosowanie w pracach nad poszukiwaniem i rozpoznaniem z³ó¿ surowców sta³ych i wód oraz w pracach zwi¹zanych z in¿ynieri¹ i ochron¹ œrodo-wiska przyrodniczego. Omówienie wszyst-kich zagadnieñ, które s¹ przedmiotem prac w obszarze geofizyki stosowanej jest zadaniem bardzo obszernym. Wybór tematyki mo¿e byæ dokonany wed³ug ró¿nych schematów i punktów widzenia autorów. Celem niniejszej pracy jest prezentacja metod nowoczesnej geofizyki stosowanej do rozwi¹zywania zagadnieñ geologicznych, górniczych i in¿ynierskich, któ-re zosta³y przedstawione podczas Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicznego, przygotowanego przez Polskie Towarzystwo Geologiczne. Kongres ten odby³ siê w dniach 26–28 czerwca 2008 r. w Krakowie, a jedn¹ z jego sesji by³a sesja geofizyczna. Obejmowa³a ona referaty i postery — ³¹cznie 36 prac, które ukaza³y mo¿liwoœci zastosowania geofizyki w szerokim obszarze nauk o Ziemi oraz zasygna-lizowa³y nowoczesne metodyki pomiarowe i interpretacyj-ne w geofizyce poszukiwawczej, górniczej i geofizyce œrodowiska. Podczas sesji dokonano przegl¹du zastosowañ metod geofizycznych, pocz¹wszy od rozpoznania budowy Ziemi przez problematykê poszukiwania i rozpoznania z³ó¿ po zagadnienia górnicze i in¿ynierskie. Niektóre prace o tematyce geofizycznej by³y prezentowane tak¿e na innych sesjach. Materia³y konferencyjne zosta³y wydane w zeszycie zawieraj¹cym krótkie streszczenia prac kongreso-wych (Pierwszy..., 2008).
Wielki wachlarz wspó³czesnych metod geofizyki sto-sowanej oraz mo¿liwoœci ich wykorzystania mo¿na przed-stawiæ wed³ug ró¿nych kluczy. W tej pracy, w celu upo-rz¹dkowania prezentacji, jako nadrzêdne przyjêto zagadnie-nia rozwi¹zywane metodami geofizycznymi. Nastêpnego w kolejnoœci podzia³u dokonano wed³ug rodzaju metod geofizycznych. Na koñcu zwrócono uwagê na zastosowa-nia nietypowe.
Geofizyka w badaniach struktur geologicznych i poszukiwaniu oraz rozpoznawaniu
z³ó¿ surowców mineralnych
W zagadnieniach rozpoznania szczegó³ów budowy geologicznej obok sejsmiki, ukierunkowanej na rozpozna-nie g³êbokich struktur (Guterch i in., 2006), prym wiod¹ grawimetria, magnetometria i magnetotelluryka. Mapy grawimetryczne Karpat, prezentowane jako czêœæ Atlasu geofizycznego Karpat, sukcesywnie opracowywanego przez Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych Sp. z o.o. w Warszawie, ukaza³y nowe elementy orogenu karpackiego i jego pod³o¿a (Ostrowski i in., 2008). W badaniach ukierun-kowanych na rozpoznanie fliszu, miocenu oraz pod³o¿a podtrzeciorzêdowego wziêto pod uwagê wszystkie
dostêp-ne wyniki pomiarów, zunifikowadostêp-ne i przekszta³codostêp-ne wed³ug nowoczesnych procedur. Mapy anomalii regional-nych w redukcji Bouguera, œledzoregional-nych na orientacyjnej g³êbokoœci poni¿ej 6 km p.p.m. i 15 km p.p.m., utworzone po przetworzeniu zebranych danych, mog¹ byæ wykorzysta-ne zarówno w badaniach g³êbokich struktur Ziemi, jak i w prospekcji wêglowodorów w Karpatach.
Znacz¹cy wk³ad w rozpoznanie budowy geologicznej Polski wnosz¹ badania magnetyczne. Pó³szczegó³owe, naziemne zdjêcie magnetyczne pokrywa obszar prawie ca³ej Polski. Pomiary i interpretacjê wykonano tak¿e w po³udniowej czêœci Ba³tyku. Badania magnetyczne s¹ pod-staw¹ lub by³y pomocne w wykryciu wielu z³ó¿ surowców mineralnych. Interpretacja zdjêæ grawimetrycznych i magne-tycznych w po³¹czeniu z g³êbokimi badaniami sejsmiczny-mi daje mo¿liwoœæ rozpoznania struktur skorupy, a nawet p³aszcza Ziemi. Metody magnetyczne cechuj¹ siê stosun-kowo ³atw¹ i szybk¹ technik¹ wykonywania pomiarów oraz nie zagra¿aj¹ œrodowisku. Wiêkszoœæ pomiarów magnetycznych na terenie Polski oraz ich interpretacjê, wraz z opracowaniem nowych technik pomiarowych i meto-dyk interpretacji, wykona³o Przedsiêbiorstwo Badañ Geo-fizycznych Sp. z o.o. w Warszawie (Kossobudzka & Wrzeszcz, 2008).
W grupie badañ magnetycznych stosowanych do roz-poznania budowy geologicznej obszaru Polski przedsta-wiono tak¿e wyniki pomiarów lokalnych, wzglêdnych zmian w czasie ca³kowitego pola magnetycznego Ziemi wzd³u¿ profilu Zgorzelec–Wi¿ajny. Profil ten, o d³ugoœci oko³o 700 km, przecina platformê paleozoiczn¹, strefê szwu transeuropejskiego i kraton wschodnioeuropejski. Badania wzglêdnych zmian w czasie natê¿enia ca³kowite-go pola magnetyczneca³kowite-go Ziemi wzd³u¿ profilu Zca³kowite-gorze- Zgorze-lec–Wi¿ajny s¹ prowadzone w Katedrze Geofizyki WGGiOŒ AGH od 1966 r. (Bojdys i in., 2008). Pomiary wykonane w ci¹gu ostatnich 5 lat wyraŸnie ujawni³y przy-spieszenie wzrostu natê¿enia pola magnetycznego w obszarze kratonu wschodnioeuropejskiego. Potwierdzi³y równie¿ zwiêkszon¹ dynamikê zmian pola w tym obszarze w odró¿nieniu od strefy szwu transeuropejskiego i platfor-my paleozoicznej. W ostatnich opracowaniach cyklicznych badañ magnetycznych w profilu Zgorzelec–Wi¿ajny zmo-dyfikowano dotychczasow¹ metodykê badañ wzglêdnych zmian wiekowych. Dokonano tak¿e nowej prezentacji tych zmian w czasie i przestrzeni (ryc. 1).
Przeprowadzone w ostatnich latach w Europie g³êbokie sondowania sejsmiczne projektu POLONAISE’97 oraz CELEBRATION 2000 wywo³a³y potrzebê analizy pola ter-micznego Ziemi. Archiwalne dane termiczne z w³¹czony-mi nowyw³¹czony-mi wynikaw³¹czony-mi, uzyskanyw³¹czony-mi z uwzglêdnieniem czynnika paleoklimatycznego (Szewczyk, 2008), pozwo-li³y na nowe obliczenia pola temperatur g³êbokiej litosfery po³udniowej Polski. Dziêki temu skonstruowano mapy temperatury oraz gêstoœci strumienia cieplnego w strefie przejœciowej Moho. Zaobserwowano podwy¿szone warto-œci strumienia oraz temperatur na granicy Moho w strefie Gorlice–Krosno. Uzyskany wynik powi¹zano z obni¿e-niem astenosfery w tym rejonie do oko³o 50 km (Wróblew-ska, 2008).
1
Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Aka-demia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; jarzyna@uci.agh.edu.pl
Zmiany klimatyczne, obserwowane tak¿e w postaci zmian temperatury oœrodka skalnego na zadanej g³êboko-œci, wp³ywaj¹ na temperaturê ska³ z pewnym opóŸnieniem, wynikaj¹cym z powolnego tempa rozprzestrzeniania siê energii cieplnej w ska³ach. Na przyk³ad sygna³ o ociepleniu holoceñskim na powierzchni Ziemi, rozchodz¹cy siê w oœrodku o parametrach termicznych typowych dla ska³ osa-dowych na obszarze Polski, dotar³ do g³êbokoœci zaledwie 1500–2000 m (Szewczyk, 2008). Temperatura ska³ wystê-puj¹cych poni¿ej tej strefy odpowiada ci¹gle re¿imowi ter-micznemu z okresu istnienia klimatu zimnego, tj. g³ównie zlodowacenia wis³y. Efektem wp³ywu glacjalnych zmian klimatycznych jest istotne zaburzenie warunków geoter-micznych obserwowane w tym zakresie g³êbokoœci. W Pañ-stwowym Instytucie Geologicznym zosta³a opracowana nowa, jednolita mapa gêstoœci strumienia cieplnego, uwzglêdniaj¹ca to zjawisko (Szewczyk, 2008).
Do rozpoznania g³êbokich struktur geologicznych s¹ stosowane sondowania i profilowania magnetotelluryczne. Rozwój aparatury i metodyki pomiarowej doprowadzi³ do pozyskiwania wiarygodnych informacji o elementach budowy geologicznej nie tylko stref g³êbokiego pod³o¿a, ale tak¿e p³ytszych utworów, o zró¿nicowanych w³aœciwo-œciach elektrycznych (Stefaniuk i in., 2008a; Wojdy³a i in., 2008). W Polsce badania z wykorzystaniem ci¹g³ego profi-lowania magnetotellurycznego s¹ prowadzone np. w
Kar-patach i maj¹ one na celu pokazanie skompliko-wanej budowy struktur fliszowych oraz rozpozna-nie potencjalnych ska³ zbiornikowych i macie-rzystych wêglowodorów (Stefaniuk i in., 2008b, c). Wyniki tych badañ uzupe³niaj¹ obraz sejsmiczny Karpat (ryc. 2), trudny do interpretacji ze wzglê-du na skomplikowan¹ budowê geologiczn¹.
W celu uzyskania wiarygodnych informacji o zmianach opornoœci, do interpretacji profilowa-nia i sondowaprofilowa-nia magnetotellurycznego wykorzy-stuje siê profilowania elektrometrii otworowej. Spoœród wielu dostêpnych pomiarów opornoœci interpretator stara siê wybraæ najbardziej infor-matywne dla potrzeb powi¹zania poœrednich wyników dostarczonych przez magnetotellury-kê z bezpoœrednimi wynikami otworowych pro-filowañ opornoœci (Stefaniuk & Jarzyna, 2008).
Badania magnetotelluryczne z kontrolowanym Ÿród³em (CSAMT) s¹ najnowszym rozwi¹zaniem umo¿liwiaj¹cym uzyskanie dok³adnej informacji geologicznej z p³ytkich stref oraz zwiêkszenie dok³adnoœci pomiarów, a tak¿e poprawê ich jakoœci w strefach zurbanizowanych (Wojdy³a i in., 2008). Dobre rozpoznanie utworów przypo-wierzchniowych odgrywa w sejsmice znaczn¹ rolê w eliminacji wp³ywu strefy ma³ych prêdko-œci fal sejsmicznych.
£¹cznikiem miêdzy problematyk¹ rozpo-znania g³êbokich struktur Ziemi a zagadnienia-mi poszukiwawczyzagadnienia-mi mo¿e byæ wyznaczanie kierunków i wielkoœci wspó³czesnych naprê¿eñ tektonicznych na podstawie profilowañ geofizyki otworowej i testów otworowych (Jarosiñski, 2008). Wyniki tych badañ, wraz z charaktery-styk¹ strukturaln¹ szczelinowych ska³ zbiorniko-wych, wskazuj¹ struktury wa¿ne z punktu widzenia poszukiwania wêglowodorów lub wód geotermalnych, gdy¿ dro¿noœæ hydrauliczna formacji zbiornikowych jest miêdzy innymi wynikiem procesów tektonicznych.
Badania stanu naprê¿eñ w górotworze s¹ tak¿e stoso-wane do rozpoznania mo¿liwoœci eksploatacji niekonwen-cjonalnych z³ó¿ wêglowodorów — w postaci shale gas lub tight gas, których eksploatacja jest mo¿liwa dopiero po wykonaniu szczelinowania. Równie¿ wybór lokalizacji podziemnych magazynów wêglowodorów i dwutlenku wêgla powinien byæ poprzedzony analizami stanu geody-namicznego górotworu. Do oceny stanu naprê¿eñ wyko-rzystuje siê miêdzy innymi profilowania upadu warstw oraz badania œcian otworu skanerem akustycznym.
Czasy interwa³owe fal sprê¿ystych — pod³u¿nej i poprzecznej — wyznaczone na podstawie profilowañ aku-stycznych z pe³nym obrazem falowym, rejestrowanym sondami LSS i FWS firmy Halliburton, oraz profilowania gêstoœci objêtoœciowej (RHOB) s¹ podstaw¹ do obliczenia dynamicznych parametrów sprê¿ystych ska³ in situ. Umo-¿liwiaj¹ one tak¿e wyznaczenie granicznych wartoœci ciœ-nienia p³uczki, w warunkach którego œciany otworu pozostaj¹ stabilne (ryc. 3). Na tej samej zasadzie mo¿na wyliczyæ minimalne ciœnienie wymagane do przeprowadzenia zabie-gów szczelinowania hydraulicznego, stosowanych m.in. w z³o¿ach gazu o niskiej przepuszczalnoœci, tzw. tight gas reservoirs. Metoda ta jest równie¿ wykorzystywana podczas projektowania wierceñ kierunkowych i horyzontalnych do okreœlania maksymalnego k¹ta odchylenia otworu od pio-nu, zapewniaj¹cego stabilnoœæ œcian otworu (Furga³, 2008).
obszar fa³dowañ waryscyjskich basen polski masyw dobrzyñski rok P L Z T E S Z strefa ciechanowska kompleks mazurski punkty wiekowe izolinie co 0,2 nT/rok E E C d D( Tn,t) [nT/rok] ga³¹Ÿ warmiñska 2005,5 2000,5 1995,5 1990,5 1985,5 1980,5 1975,5 1970,5 200 100 0 300 400 500 600 km 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1112 14 15 1718 19 20 21 222325 27 28 29 3130 NE SW 0 0 0 -1 d D( Tn,t) [nT/rok]
Ryc. 1. Przestrzenno-czasowy wykres wzglêdnych wiekowych zmian natê¿enia pola magnetycznego Ziemi wzd³u¿ profilu Z-W (1968.5-2008.5). A — model 2D — izolinie obrazuj¹ wzglêdne zmiany pola magnetycznego (Tn,t)
aproksymowane wielomianem 3o; B — model 3D wzglêdnych zmian natê¿enia pola magnetycznego (Tn,t), aproksymacja wielomianem 3
o
-5000 -4000 -3000 -2000 -1000 0 -5000 -4000 -3000 -2000 -1000 0 [m n.p.m.]
Kielnarowa-1 Chmielnik-1 Malawa-1 Malawa-3
Hermanowa-1 1/2 2/6 3/15 4/21 5/26 6/33 7/37 8/45 9/48 11/60 12/64 13/71 14/79 15/82 16/88 17/94 18/101 19/10921/119 pCm S + O C + D3 strop prekambru
strop niskooporowych utworów starszego paleozoiku strop wysokooporowych utworów
m³odszego paleozoiku i mezozoiku strop miocenu autochtonicznego i/lub granice w miocenie i jednostce stebnickiej sp¹g jednostki skolskiej
(nasuniêcie karpackie)
g³ówne nasuniêcia w jednostce skolskiej inne granice opornoœciowe w jednostce skolskiej
uskoki 0 0,07 0,09 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 log opornoœci
strop niskooporowych utworów starszego paleozoiku
strop wysokooporowych utworów m³odszego paleozoiku i mezozoiku strop miocenu autochtonicznego
wewnêtrzne granice w jednostce skolskiej g³ówne nasuniêcia w jednostce skolskiej
strop prekambru uskoki nasuniêcie karpacko-stebnickie miocen i paleogen trias karbon + dewon sylur + ordowik nasuniêcie karpackie (sp¹g jednostki skolskiej)
interpretacja pokrywy fliszowej na podstawie geologicznych danych powierzchniowych, danych otworowych i sondowañ magnetotellurycznych
interpretacja geologiczna pod³o¿a wg danych magnetotellurycznych
interpretacja geologiczna danych sejsmiki refleksyjnej
Kielnarowa-1 Chmielnik-1 Malawa-1 Malawa-3
Hermanowa-1 -5000 -4000 -3000 -2000 -1000 0 -5000 -4000 -3000 -2000 -1000 0 [m n.p.m.] Dunajec Bia³a Wis³oka W is³oka Ropa Jasio³ka Wis³ok Wis³ok Stobnica San San San Bia³a Olszynka TARNÓW Krosno Sanok PRZEMYŒL RZESZÓW Jaros³aw NOWY S¥CZ Jas³o Strzy¿ów Gorlice Brzozów Dynów Dukla Ustrzyki Dolne HERMANOWA-1 0 10 20km p³aszczowina œl¹ska jednostka stebnicka p³aszczowina skolska p³aszczowina podœl¹ska œródgórskie osady neogenu
podjednostka raczañska i Siar podjednostka bystrzycka p³aszczowina dukielska
podjednostka krynicka Karpaty zewnêtrzne
Zapadlisko przedkarpackie
sfa³dowane (jednostka Zg³obic)
p³aszczowina magurska niesfa³dowane
Niezast¹pione narzêdzie do poszukiwania wêglowodo-rów stanowi¹ ci¹gle badania sejsmiczne. Rozwój metod sejsmicznych do celów prospekcyjnych obejmuje prace metodyczne dotycz¹ce pomiaru, przetwarzania danych oraz interpretacyjne. Przyk³adem jest opracowana i rozwijana w Instytucie Nafty i Gazu w Krakowie metoda okreœlania prêdkoœci propagacji fal sprê¿ystych w oœrodku o skompli-kowanej budowie geologicznej z wykorzystaniem
eks-trapolacji pola falowego w g³¹b oœrodka. W przeciwieñstwie do analiz migracyjnych prêdkoœci, wykorzystuj¹cych dane sejsmiczne na za³o¿onym poziomie obserwacji, w metodzie tej nie nastêpuje kumulacja b³êdów wraz ze wzrostem g³êbokoœci (Kostecki i in., 2008).
Modelowanie pe³nego pola falowego dla zadanych wa-runków sejsmogeologicznych jest podstawowym narzêdziem wykorzystywanym do weryfikacji koncepcji
interpretacyj-DANE WEJŒCIOWE MODU£Y SPRʯYSTOŒCI STABILNOŒÆ OTWORU LITOLOGIA
PIASKOWIEC £UPEK PIASZCZENIE SZCZELINY STABILNY [CAL] [g/cm ]3 [µs/st] [µs/st] OSAD ILASTY WYMYCIE CALI GR [API] 0 6 200 16 1:500 M. DTS DTC 60 60 260 260 RHOB 3 2 [GPA] [GPA] YM BULK_MODULUS 20 20 0 0 PR 0,5 0 PRC 0,5 0 [GPA] YMC 20 0 [PSI] [PSI] [PSI] MIN_SH_FAIL MAX_SH_FAIL 5000 5000 0 0 MP 5000 0 [PSI] PP 5000 0 975 m 1000 m 1025 m VSH PHIE CALI GR DTC DTS RHOB YOUNG_MODULUS POISSONS_RATIO POISSONS_RATIO_CAL YOUNG_MODULUS_CORR MAX_SHEAR_FAILURE_PRESS MIN_SHEAR_FAILURE_PRESS MUD_PRESSURE PORE_PRESSURE
Ryc. 3. Okreœlanie stanu stabilnoœci œcian otworu wiertniczego z wykorzystaniem programu RockXpert II (Halliburton) w systemie Petrosite: GR — profilowanie gamma [API], CALI — profilowanie œrednicy [cal], DTC — czas interwa³owy fali pod³u¿nej [mikrosekunda/metr], DTS — czas interwa³owy fali poprzecznej [mikrosekunda/metr], RHOB — profilowanie gêstoœci objêtoœciowej [g/cm3], BM — wspó³czynnik sprê¿ystoœci objêtoœciowej [GPa], YM — modu³ Younga [GPa], YMC — poprawiony modu³ Younga [GPa], PR — wspó³czynnik Poissona, PRC — skalibrowany wspó³czynnik Poissona, MAX_SH_FAIL [PSI] — maksymalne ciœnienie p³uczki dla warunków stabilnych, MIN_SH_FAIL [PSI] — minimalne ciœnienie p³uczki dla warunków stabilnych, MP — ciœnienie p³uczki [PSI], PP [PSI] — ciœnienie porowe, SAND — objêtoœæ piaskowca, SHALE — objêtoœæ i³owca, PHIE — porowatoœæ efektywna (Furga³, 2008)
¬
Ryc. 2. Wyniki interpretacji geologicznej sondowañ magnetotellurycznych w profilu przechodz¹cym przez otwory Hermanowa-1, Kiel-narowa-1, Chmielnik-1, Malawa-1 i Malawa-3 (Stefaniuk i in., 2008b); fragment mapy lokalizacyjnej profilu MT Hermanowa-1–Ma-lawa-3 przygotowany na podstawie Map of the tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their Foreland, 1 : 500 000 (¯ytko i in., 1988–1989)
nych. Nowy model strukturalny frontu orogenu karpackiego w strefie Wieliczka–Pilzno, oparty na tektonice klinowej, testowano z wykorzysta-niem modelowania sejsmicznego 2D (Kijewska & Krzywiec, 2008). Model sejsmogeologiczny w skali czasowej opracowano na podstawie zin-terpretowanych danych sejsmicznych. W celu okreœlenia prêdkoœci interwa³owych wykorzystano profilowanie akustyczne oraz profilowanie prêd-koœci œrednich. Model ten poddano konwersji
czasowo-g³êbokoœciowej, a uzyskane
roz-wi¹zanie w skali g³êbokoœciowej wykorzystano do obliczenia sekcji syntetycznych. Zmieniano przebieg granic oraz prêdkoœci interwa³owe i sta-rano siê osi¹gn¹æ wynik porównywalny z sekcj¹ pomiarow¹. Syntetyczny obraz sejsmiczny oœrodka geologicznego pozwoli³ na analizê tych elementów budowy geologicznej, które w warunkach naturalnych s¹ trudne do interpreta-cji, np. wype³nienie g³êbokiej paleodoliny pod warstw¹ ewaporatów.
Modelowania sejsmiczne wykonano tak¿e w celu sprawdzenia zmian w zapisie sejsmicz-nym pod wp³ywem zmiennego nasycenia prze-strzeni porowej gazem (Pietsch i in., 2008). Obliczono teoretyczne pole falowe modelu sejs-mogeologicznego z³o¿a £ukowa, wzd³u¿
profi-lu, na którym jest widoczny zapis anomalny, œwiadcz¹cy o obecnoœci stref z³o¿owych. Przedstawiono wyniki testo-wania procedur interpretacyjnych, które wykorzystuj¹ chwilowe atrybuty sejsmiczne i dane sejsmiczne przed
sk³adaniem (AVO-product2, fluid factor3, ñ i ìñ4,
impe-dancja elastyczna) oraz uwzglêdniaj¹ wp³yw t³umienia (ryc. 4). Celem prac by³a odpowiedŸ na pytanie: czy na podsta-wie rejestrowanych przekrojów sejsmicznych mo¿na opra-cowaæ wskaŸniki stopnia nasycenia gazem przestrzeni porowej warstw zbiornikowych. Atrybut fluid factor poka-zuje strefy, w których stosunek Vp/Vs odbiega od
statys-tycznie wyznaczonego trendu. Warstwom nasyconym odpowiada podwy¿szenie amplitudy. W analizowanym pro-filu (ryc. 4) zaznaczaj¹ siê dwie strefy zapisu anomalnego, które mo¿na wi¹zaæ z wystêpowaniem warstw nasyconych gazem. Na przekroju s¹ widoczne nie tylko strefy z³o¿owe,
które zidentyfikowano za pomoc¹ anomalii bright spot5i
flat spot6 oraz time sag7, ale równie¿ s³abo widoczne na przekroju sejsmicznym strefy o obni¿onej amplitudzie, któ-re wystêpuj¹ w dolnej czêœci utworów miocenu (horyzonty 12, 13 i 14). Zidentyfikowane w NE strefie horyzonty 12, 13 i 14 nale¿y uznaæ za s³abo nasycone, co potwierdzaj¹ wyniki opróbowania z³o¿a (Pietsch & Tatarata, 2008).
Przedmiotem interpretacji sejsmicznej z wykorzysta-niem zaawansowanych procedur dostêpnych w oprogra-mowaniu firmy Landmark Graphix Co. by³o tak¿e powstawanie form korytowych w utworach turbidytowych dolnego sarmatu w obszarze Trzciana–Cierpisz–Zaczernie (wschodnia czêœæ zapadliska przedkarpackiego). Atrybuty
sejsmiczne Structure Cube8 i Semblance9 pos³u¿y³y do
badania ci¹g³oœci refleksów, natomiast anomalie AVO do wyodrêbnienia stref o podwy¿szonej zawartoœci
piaskow-ca. Atrybut Sweetness10
koreluje z przebiegiem koryt wyznaczonym przez dekompozycjê spektraln¹, a rozk³ad
wartoœci atrybutu wskazuje na heterolityczny typ
wype³nieñ korytowych. Rzadki i nieregularny rozk³ad ano-malii AVO w rejonie niektórych otworów sugeruje obec-noœæ wêglowodorów w piaskowcach korytowych (ryc. 5). Uzyskane wyniki wskazuj¹ na przydatnoœæ wybranych atrybutów sejsmicznych do odtworzenia architektury depozycyjnej horyzontów gazonoœnych w utworach mio-cenu zapadliska przedkarpackiego (Dzwinel i in., 2008).
Rozwój metodyki przetwarzania danych sejsmicznych w celu podniesienia wiarygodnoœci wyników interpretacji ilustruj¹ prace nad inwersj¹ sejsmiczn¹ oraz analizy ampli-tudy z offsetem AVO do odtworzenia modelu sejsmoaku-stycznego badanego rejonu geologicznego (Dacewicz i in., 2008; Leginowicz, 2008). Nowa, zintegrowana i interak-tywna interpretacja oraz wizualizacja 3D wieloatrybutowych
SW NE £-2 300 400 500 600 T [ms] CDP 573 663 753 843 933 1028 1138 1248 1358 1468 1578 1 0 -1
Ryc. 4. Z³o¿owa interpretacja przekroju T0152005 — AVO, atrybut Fluid Factor; 1–14 — horyzonty z³o¿owe, GR — profilowanie gamma, SW — wspó³czynnik nasycenia wod¹; atrybut Fluid Factor pokazuje strefy, w których Vp/Vs odbiega od statystycznie wyznaczonego trendu; warstwom nasyconym gazem odpowiada podwy¿szenie amplitudy tego atrybutu: dla stropu refleks jest ujemny, a dla sp¹gu — dodatni; du¿e amplitudy — wysokie nasycenie gazem, ma³e amplitudy — niewielkie nasycenie gazem (Pietsch i in., 2008)
2
Amplitude Variation with Offset — zmiany amplitudy z odleg³oœci¹ miêdzy Ÿród³em drgañ a odbiornikiem. Anomalia AVO, tzn. wzrost amplitudy wraz z odleg³oœci¹, wskazuje na nasycenie gazem. AVO-product to atrybut obliczany na podsta-wie danych sejsmicznych przed sk³adaniem, podkreœlaj¹cy wzrost amplitudy z offsetem; iloczyn wartoœci amplitudy dla zerowego offsetu (I) i nachylenia prostej uœredniaj¹cej amplitudy dla kolejnych, wzrastaj¹cych offsetów (G).
3
jest to atrybut AVO pokazuj¹cy strefy, w których Vp/Vs odbiega od trendu wyznaczonego dla i³ów, czyli wskazuje strefy nasycone gazem na tle œredniej refleksyjnoœci badanego oœrodka.
4
sta³e sprê¿yste Lamè’go i gêstoœæ objêtoœciowa. 5
anomalia amplitudy na obrazie sejsmicznym lub wysoka amplituda, która wskazuje obecnoœæ wêglowodorów. Jest ona skutkiem du¿ej ró¿nicy w impedancji akustycznej, np. gdy pia-skowiec nasycony gazem podœciela warstwê ilast¹; mo¿e byæ tak¿e efektem zmian litologicznych.
6
niezgodny refleks poziomy, powstaj¹cy na granicy mediów nasycaj¹cych przestrzeñ porow¹ (gaz/ropa/woda).
7
ugiêcie czasowe granic sejsmicznych poni¿ej strefy nasyconej. 8
narzêdzie informatyczne ilustruj¹ce wyniki interpretacji sej-smicznej 3D.
9
funkcja bêd¹ca jedn¹ z miar podobieñstwa sygna³ów. 10
parametr sejsmiczny przydatny do identyfikacji kana³ów wystêpuj¹cych w œrodowisku g³êbokowodnych utworów klas-tycznych oraz równi przybrze¿nej, bêd¹cy ilorazem refleksyjnoœci (si³y odbicia) i pierwiastka z czêstotliwoœci chwilowej.
200 400 600 800 1000 1200 1500 2000 2500 1500 2000 2500 200 400 600 700 500 300 100 800 200 400 600 800 1000 1200 200 400 600 700 500 300 100 800 N X Y BRATKOWICE-4 TRZCIANA-8 BÊDZIEMYŒL-4PODGÓRZE-1 N-16 C_S-23 CIERPISZ-2 CZARNA_SEDZISZOWSKA-3 TRZCIANA-8 otwór wiertniczy 200 400 600 800 1000 1200 200 400 600 500 300 600 700 2000 2000 200 400 600 N Y otwór wiertniczy linia punktów wzbudzenia linia punktów odbioru mi¹¿szoœæ czasowa [ms] N 25km
Kraków Tarnów Rzeszów
Przemyœl POLSKA UKRAINA MIOCEN linia punktów wzbudzenia linia punktów wzbudzenia
linia punktów odbioru
A
B
Ryc. 5. A — Obraz sejsmicznej dekompozycji spektralnej 30 Hz i 40 Hz, pokazuj¹cy lineamenty utworów korytowych dolnego sarmatu.
Poziomy przekrój sejsmiczny 1268 ms. Jaœniejszymi kolorami oznaczono wiêksze wartoœci amplitudy dla 30 Hz (mocniejsza czerwieñ
wartoœci mniejsze). Czarny relief podkreœla najwiêkszy gradient amplitudy dla 40 Hz. Na osiach zaznaczono numery profili sejsmicznych: 0–700 linie punktów wzbudzenia (crossline), 0–1200 linie punktów odbioru (inline). Liczby 1500–2500 ms oznaczaj¹
mi¹¿szoœæ czasow¹ (Dzwinel i in., 2008); B — AtrybutSweetness (amplituda chwilowa podzielona przez pierwiastek kwadratowy
czêstotliwoœci chwilowej) przedstawiony na ciêciu warstwowym, przydatny do wyró¿niania obszarów zapiaszczonych w formacjach klastycznych; kolor ¿ó³ty oznacza wy¿sz¹ wartoœæ parametru, czyli wiêkszy udzia³ litologii piaszczystej. Na osiach zaznaczono numery profili sejsmicznych: 0–700 linie punktów wzbudzenia (crossline), 0–1200 linie punktów odbioru (inline) (Dzwinel i in., 2008)
danych sejsmicznych z wykorzystaniem oprogramo-wania GeoProbe nale¿y do wa¿nych i ciekawych
meto-dyk przyspieszaj¹cych prace interpretacyjne
(Nikiel-Tshabangu & Nebelska, 2008). Oprogramowa-nie GeoProbe umo¿liwia szybk¹ i dok³adn¹ interpreta-cjê danych i jest w pe³ni zintegrowane z innymi programami firmy Landmark Graphix Co. Za pomoc¹ tego oprogramowania uzyskano nowe informacje o bu-dowie strukturalnotektonicznej rejonu zdjêcia sejsmicz-nego 3D Soko³ów–Pogwizdów na przedgórzu Karpat. Dziêki nowym technikom interpretacyjnym (wyznacza-nie impedancji, AVO, wykorzysta(wyznacza-nie wolumenów atry-butów sejsmicznych) uda³o siê równie¿ wyodrêbniæ interesuj¹ce poszukiwawczo miejsca w osadach ewa-poratowych badenu œrodkowego i warstw baranow-skich badenu dolnego (Czerwiñska & Zubrzycka, 2008, zob. te¿ art. Zubrzyckiej i in. w tym numerze Przegl¹du Geologicznego).
Pomiary pionowego profilowania sejsmicznego (PPS) umo¿liwiaj¹ rejestracjê sygna³ów sejsmicznych o czêsto-tliwoœciach wy¿szych od rejestrowanych w tradycyj-nej sejsmice powierzchniowej, poniewa¿ energia propaguj¹cych fal sprê¿ystych tylko raz przechodzi przez strefê ma³ych prêdkoœci, a odleg³oœæ miêdzy nadajnikiem i odbiornikiem oraz punktem odbicia i odbiornikiem jest znacznie mniejsza. Wiêkszy zakres czêstotliwoœci pozwala rejestrowaæ obiekty geologicz-ne z lepsz¹ rozdzielczoœci¹. Po³¹czenie pionowego pro-filowania sejsmicznego o podwy¿szonej czêstotliwoœci i obrazu sejsmicznego o du¿ym zasiêgu przestrzennym zwiêksza rozdzielczoœæ metody sejsmicznej. Zwiêksze-nie rozdzielczoœci sejsmiki powierzchniowej uzyskano przez wprowadzenie do tras sekcji sejsmicznej zapisów o wy¿szych czêstotliwoœciach pochodz¹cych z pomia-rów PPS. Do tego celu wykorzystano charakterystyki widma amplitudowo-czêstotliwoœciowego (Bartoñ i in., 2008; Jêdrzejowska-Tyczkowska & ¯ukowska, 1999).
W sejsmice do przeliczenia skali czasowej na g³êboko-œciow¹ mo¿na wykorzystaæ modele prêdkoœciowe uzyskane za pomoc¹ profilowania akustycznego lub obliczeñ teore-tycznych (Ba³a & Witek, 2008). Dziêki aplikacjom Fala i FalaFWS interpretacja akustycznych obrazów falowych w systemie GeoWin umo¿liwia automatyczne wyznaczenie prêdkoœci fal P i S oraz Stoneleya w funkcji g³êbokoœci w warunkach in situ (Jarzyna i in., 2008). W³¹czony do syste-mu GeoWin program Estymacja (Ba³a & Cichy, 2006) pozwala na wyznaczenie prêdkoœci fal P i S oraz gêstoœci objêtoœciowej na podstawie obliczeñ z wykorzystaniem wzorów ³¹cz¹cych parametry sprê¿yste z objêtoœciowym udzia³em sk³adników mineralnych ska³ oraz wspó³czynni-ków porowatoœci i nasycenia wod¹ i wêglowodorami (ryc. 6). Dane te uzyskujemy z interpretacji iloœciowej profilowañ geofizyki otworowej.
System GeoWin powsta³ dziêki wspó³pracy zespo³ów Katedry Geofizyki WGGiOŒ AGH i Spó³ki Geofizyka Kra-ków, które zajmuj¹ siê kompleksow¹ interpretacj¹ profilo-wañ geofizyki wiertniczej. W najnowszej wersji zosta³ on wyposa¿ony w zmodyfikowan¹ aplikacjê Satun, s³u¿¹c¹ do wyznaczania nasycenia wod¹ lub te¿ wêglowodorami cienkowarstwowych formacji skalnych, z automatyczn¹ procedur¹ wyznaczania warstw, oraz w now¹ wersjê apli-kacji Interlog — do wyznaczania porowatoœci, sk³adu
mineralnego i nasycenia ska³. W systemie funkcjonuje tak¿e aplikacja PA2PPS, umo¿liwiaj¹ca korektê czasów interwa³owych wyznaczonych z profilowania akustyczne-go na podstawie rejestracji prêdkoœci œrednich podczas PPS lub za pomoc¹ tzw. check shots. Nowe aplikacje wejœ-cia i wyjœwejœ-cia: Geo2sys i Sys2geo, u³atwiaj¹ pracê z syste-mem dziêki wprowadzaniu i wyprowadzaniu plików w formacie Geo (które np. zawieraj¹ dane archiwalne i mog¹ mog¹ byæ edytowane przez program graficzny ProGeo). Dodatkowe funkcje systemu obejmuj¹ tak¿e zamianê pli-ków ASCII na profilowania dziêki aplikacji ASCIIconver-ter oraz obliczanie k¹ta i azymutu odchylenia osi otworu w aplikacji Inklinometr. System GeoWin umo¿liwia równie¿ wprowadzenie poprawki na wp³yw otworu do wyników profilowania opornoœci wykonanego laterologiem LL3. Dziêki temu oraz dziêki aplikacji OporWin w systemie GeoWin mo¿liwe jest uzyskanie wiarygodnych wartoœci opornoœci stref wokó³ otworu na podstawie profilowañ opornoœci — potencja³owych i gradientowych — oraz late-rologu LL3. Komplet aplikacji obejmuje jeszcze Wykresy krzy¿owe, Dekonwolucjê i Upad, a tak¿e aplikacje wejœcia (LAS2sys i LIS2sys) oraz wyjœcia (Sys2LAS i Sys2LIS). Dziêki bogatemu zestawowi funkcji w aplikacjach Poprawki oraz FunMat i Edycja w systemie tym mog¹ byæ wykona-ne wszystkie czynnoœci potrzebwykona-ne do przetwarzania (Jarzyna i in., 2008). 0 100 200 300 400 500 600 700 800 1,0 1,4 1,8 2,2 2,6 3,0 3,4 3,8 4,2 4,6 5,0 5,4 5,8 6,2 6,6 VPEQ [km/s] Lachowice 3a 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,1 RHEQ [g/cm ]3 li czba danych li czba danych Lachowice 3a warstwy magurskie (piaskowce, ³upki) warstwy pstrego eocenu (piaskowce, ³upki)
utwory miocenu (piaskowce, ³upki, mu³owce) utwory dewonu (D1, D2+D3)
(piaskowce – D1, dolomity i wapienie – D2+D3)
Ryc. 6. Histogram czêstotliwoœciowy estymowanych prêdkoœci VPEQ (estymowana prêdkoœæ fali P) oraz gêstoœci RHEQ (estymowana gêstoœæ objêtoœciowa) dla wybranych serii w otworze Lachowice 3a (Ba³a & Witek, 2008)
Geofizyka otworowa poszerza swoje mo¿liwoœci dziê-ki najnowszym metodom pomiarowym i metodykom inter-pretacyjnym. Profilowanie upadu warstw (PUW), od lat 20. XX wieku stosowane do rozpoznania k¹ta upadu i roz-ci¹g³oœci struktur oraz œrodowisk sedymentacyjnych, mo¿e byæ tak¿e wykorzystane do rozpoznania elektrycznych w³aœciwoœci cienkowarstwowego oœrodka skalnego (Zor-ski, 2009) oraz do wyznaczania stref szczelinowatych (Romaniuk, 2008). Doœwiadczenie zdobyte podczas prze-twarzania i interpretacji PUW jest obecnie wykorzystywa-ne do opracowania pomiarów wykonywanych sond¹ do elektrycznego obrazowania œciany otworu — XRMI (X-tended Range Micro Imager), któr¹ kupi³a Spó³ka Geo-fizyka Toruñ (Godlewski, 2008). Sonda ta jest ulepszon¹ wersj¹ sondy EMI (Electric Micro Imaging). Uzyskiwany za jej pomoc¹ obraz opornoœci œciany otworu jest bardzo dobrej jakoœci, nawet w otworach wype³nionych s³on¹ p³uczk¹ (o opornoœci ni¿szej od 0,1 omm) i w formacjach o wysokiej opornoœci (rzêdu 2000 omm).
Badania laboratoryjne próbek ska³ wyciêtych z rdzeni wiertniczych s¹ naturalnym uzupe³nieniem i rozszerze-niem wyników uzyskiwanych z pomiarów i kompleksowej interpretacji profilowañ geofizyki otworowej. Laborato-ryjne pomiary magnetycznego rezonansu j¹drowego (NMR) i porozymetrii rtêciowej s¹ wykorzystywane do charakterystyki przestrzeni porowej ska³ oraz okreœlania ich w³aœciwoœci zbiornikowych i filtracyjnych (Klaja i in., 2008; Puskarczyk i in., 2008). Badania anizotropii prêdko-œci propagacji fal sprê¿ystych, elektrycznych parametrów ska³ oraz przepuszczalnoœci znajduj¹ praktyczne zastoso-wanie w doborze optymalnego modelu geologiczno-prêd-koœciowego, koniecznego do odwzorowania geologicznych struktur wg³êbnych w sejsmice (Zalewska i in., 2008). Bogaty zestaw badañ laboratoryjnych umo¿liwia klasyfi-kacjê ska³ o odmiennych w³aœciwoœciach petrofizycznych, u³atwiaj¹c¹ i precyzuj¹c¹ kompleksow¹ interpretacjê pro-filowañ geofizyki otworowej.
Laboratoryjne oznaczenia parametrów zbiornikowych ska³ oraz wyniki kompleksowej interpretacji profilowañ geofizyki otworowej wykorzystano do obliczenia wskaŸni-ka FZI (Flow Zone Index), charakteryzuj¹cego zdolnoœæ ska³y do przewodzenia mediów w przestrzeni porowej (Ha Quang & Jarzyna, 2008). Uzyskane wyniki wykorzy-stano do podzielenia profilu przewierconych utworów w z³o¿u gazu ziemnego na przedgórzu Karpat na jednostki o podobnych zdolnoœciach do przep³ywu (patrz art. Jarzyny & Ha Quanga w tym zeszycie Przegl¹du Geologicznego).
Zastosowanie do przetwarzania wyników profilowañ geofizyki otworowej wybranych metod statystycznych umo¿liwia ograniczenie liczby opracowywanych pomia-rów bez utraty znacz¹cej czêœci informacji (analiza sk³ado-wych g³ównych), wyró¿nienie poziomów piaskowcosk³ado-wych wœród ilastych (analiza skupieñ), a tak¿e wskazanie hory-zontów gazonoœnych wœród nasyconych wod¹ (analiza dyskryminacyjna) (KaŸmierczuk & Jarzyna, 2008). Anali-zom tego typu poddano poziom piaskowców dzikowskich wystêpuj¹cych w zapadlisku przedkarpackim, wykszta³conych w postaci grubych pakietów piaskowcowych, które wyraŸ-nie odró¿niaj¹ siê od wy¿ej leg³ych piaskowców cienko-warstwowych, typowych dla utworów miocenu zapadliska przedkarpackiego (patrz art. KaŸmierczuk w tym numerze Przegl¹du Geologicznego).
Geofizyka in¿ynierska
Niektóre metody geofizyczne s¹ wykorzystywane pod-czas prac geologiczno-in¿ynierskich do kontroli szczelnoœci wa³ów przeciwpowodziowych. Obwa³owania przeciwpo-wodziowe przewa¿nie s¹ wykonywane z miejscowego mate-ria³u piaszczysto-¿wirowego i w trakcie d³u¿szych wezbrañ powodziowych czêsto dochodzi do przecieków. Wymagaj¹ wiêc uszczelnienia. Jedn¹ ze stosowanych w tym przypad-ku metod jest iniekcja roztworu glin polimineralnych do otworów usytuowanych wzd³u¿ korony obwa³owania. Po iniekcji w korpusie obwa³owania powstaje nieprzepusz-czalna przes³ona. Z powodu niejednorodnoœci materia³u obwa³owania przes³ona nie zawsze spe³nia za³o¿one wyma-gania. Ocena skutecznoœci prac uszczelniaj¹cych polega na sprawdzeniu jednorodnoœci wykonanej przes³ony. Do takiego badania wykorzystuje siê metody geoelektryczne z tomo-graficznym odwzorowaniem rozk³adu opornoœci w p³asz-czyŸnie przes³ony. Na odwzorowaniu obszary niedostatecznie uszczelnione charakteryzuj¹ siê podwy¿szonymi oporno-œciami (Bestyñski i in., 2008).
W geologii in¿ynierskiej stosowana jest równie¿ metoda georadarowa — szczególnie przydatna do badania aktyw-nych osuwisk, które stanowi¹ istotne zagro¿enie dla infra-struktury znajduj¹cej siê na ich powierzchni. Do prze-ciwdzia³ania skutkom ruchu osuwiska potrzebna jest wie-dza na temat jego wewnêtrznej budowy. W korzystnych warunkach geologicznych metoda georardarowa pozwala na szybkie i precyzyjne rozpoznanie powierzchni struktu-ralnych osuwiska. Przyk³adem tego mo¿e byæ echogram zare-jestrowany w Krynicy w rejonie hotelu Panorama (ryc. 7), na którym s¹ widoczne p³aszczyzny strukturalne osuwiska i prawdopodobnie fliszowego pod³o¿a (Karczewski & Ziê-tek, 2008).
Pomiary sejsmiczne, geoelektryczne oraz pomiary koncentracji gazów promieniotwórczych (radonu i toronu) okaza³y siê przydatne do lokalizowania przyuskokowych stref wodonoœnych w utworach fliszu karpackiego (Chrza-nowska i in., 2008). W wyniku kompleksowej interpretacji danych geofizycznych uzyskanych w dolinie rzeki Kosza-rawy, w rejonie Jeleœni wytypowano przebieg przyuskoko-wej strefy wodonoœnej i lokalizacjê ujêcia wody — nale¿y zaznaczyæ, ¿e wyniki tych badañ pos³u¿y³y do odwiercenia otworu, z którego uzyskano znaczny wyp³yw wody.
Metodê tomografii elektrooporowej zastosowano do badania budowy geologicznej warstw czwartorzêdowych, g³ównie piasków i glin zlodowacenia wis³y i zlodowaceñ œrodkowopolskich (Krawiec & Rudzki, 2008). W wyniku automatycznej inwersji 2D uzyskano model opornoœciowy oœrodka, czyli rozk³ad opornoœci w p³aszczyŸnie przekroju. Poprawnoœæ rozwi¹zania zadania odwrotnego sprawdzano na podstawie b³êdu dopasowania modelu do danych pomiarowych. Czêsto model opornoœciowy obarczony nie-wielkim b³êdem nie jest mo¿liwy do zaakceptowania, gdy¿ przedstawia nierzeczywist¹ sytuacjê geologiczn¹. Unik-niêcie takiego wyniku mo¿liwe jest poprzez odpowiednie zadanie warunków pocz¹tkowych i brzegowych w proce-sie inwersji.
Geofizyka górnicza
Podczas Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicz-nego zosta³y równie¿ zaprezentowane nowoczesne metody
geofizyczne stosowane w górnictwie, np. weryfikowane za pomoc¹ mikrograwimetrii, georadaru i metod geoelek-trycznych modelowanie numeryczne oraz prêdkoœciowa tomografia sejsmiczna.
Modelowanie numeryczne wykorzystano do badania procesu niszczenia górotworu prowadz¹cego do wytwo-rzenia na powierzchni terenu zapadliska (Pilecki i in., 2008). W górotworze wyró¿niono dwie strefy decyduj¹ce o typie i wielkoœci deformacji nieci¹g³ych: warstwê ska³ zwiêz³ych, w których wystêpuje pustka (górotwór zasadni-czy), oraz warstwê luŸnych gruntów nadk³adu. Decyduj¹cy wp³yw na powstanie zapadliska ma osi¹gniêcie przez pust-kê przemieszczaj¹c¹ siê ku powierzchni terenu granicy nadk³adu. Je¿eli w nadk³adzie wystêpuj¹ grunty luŸne, wymiary zapadliska w przekroju poziomym mog¹ byæ wiêksze od wymiarów pustki propaguj¹cej w górotworze zasadniczym. Wielkoœæ zapadliska zale¿y od mi¹¿szoœci luŸnego nadk³adu, jego parametrów wytrzyma³oœciowych i warunków wodnych. Mikrograwimetria, georadar oraz metody geoelektryczne mog¹ byæ wykorzystane do zwery-fikowania wyników modelowania przemieszczaj¹cej siê deformacji przez pomiary w za³o¿onym czasie na zadanym poligonie pomiarowym.
Celem prêdkoœciowej tomografii sejsmicznej jest odtworzenie przestrzennego rozk³adu niejednorodnoœci prêdkoœci fal sejsmicznych. Wstêpne wyniki tomografii pasywnej wykorzystuj¹cej wstrz¹sy indukowane pracami górniczymi na obszarze Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglo-wego wskazuj¹ na zró¿nicowanie otrzymanych rozk³adów prêdkoœci w obszarach o ró¿nej aktywnoœci sejsmicznej (Dêbski, 2008). Wynik ten sugeruje zró¿nicowanie fizycz-nych mechanizmów sejsmicznoœci indukowanej w obsza-rze badañ. Rozwi¹zanie zagadnienia tomograficznego
wykonano stosuj¹c inwersjê bayesowsk¹. Podjêto tak¿e próbê oceny dok³adnoœci otrzymanych wyników. Na ryc. 8 przedstawiono konfiguracjê stacji sejsmicznych i lokaliza-cjê epicentrów wstrz¹sów zgrupowanych w klastry na tle konturowej mapy prêdkoœci uzyskanej z inwersji tomogra-ficznej.
Inne zastosowania metod geofizycznych
Tomografia procesowa jest now¹, dynamicznie rozwi-jaj¹c¹ siê metod¹ diagnostyki obiektowej. Technologia ta ma na celu obrazowanie zjawisk zachodz¹cych w danej chwili w wybranych punktach na powierzchni lub w prze-strzeni pomiarowej. Daje ona mo¿liwoœæ nieinwazyjnego monitorowania i wizualizacji struktury obiektu, równie¿ w czasie rzeczywistym (Szaraniec, 2008).
W grupie elektrycznych metod impedancyjnych, wykorzystuj¹cych elektryczne w³aœciwoœci materia³ów badanych obiektów, silnie rozbudowane zosta³y metody tomografii rezystancyjnej i pojemnoœciowej. Od pocz¹tku tomografia rezystancyjna rozwija³a siê w nawi¹zaniu do geofizycznych metod opornoœciowych. Te zwi¹zki s¹ nadal aktualne, a ich implikacje mog¹ byæ obustronne.
Nowoczesne technologie „rewitalizacji” otworów ropo-noœnych oraz intensyfikacji wydobycia ropy naftowej z nowo odkrytych z³ó¿ s¹ przedmiotem intensywnych badañ w zwi¹zku z ci¹gle wzrastaj¹cym popytem na wêglowodo-ry. Podstaw¹ skutecznego ich stosowania w poszukiwaniu i wydobyciu ropy i gazu jest analiza zjawisk fizycznych powoduj¹cych obni¿enie wydajnoœci otworów wydobyw-czych oraz dobór metod geofizycznych do przywrócenia pocz¹tkowej przepuszczalnoœci strefy hydrodynamiczne-go przep³ywu otworu (Sobotka, 2008).
0 5 10 15 20 odleg³oœæ [m] g³êbokoœæ [m] czas [ns] 70 60 50 40 30 20 10 0 0 100 200 300 400 500 pod³o¿e fliszowe
p³aszczyzna strukturalna osuwiska amplituda -1,000 -0,875 -0,750 -0,625 -0,500 -0,375 -0,250 -0,125 0,000 0,125 0,250 0,375 0,500 0,625 0,750 0,875 1,000
Ryc. 7. Echogram zarejestrowany na osuwisku w Krynicy. Aparatura RAMAC/GPR, anteny nieekranowane 200 MHz (Karczewski & Ziêtek, 2008)
Metody obrazowania dna zbiorników wodnych, wyko-rzystuj¹ce fale sprê¿yste o czêstotliwoœciach akustycznych, maj¹ zastosowanie do rozszerzenia zakresu analiz sedymen-tologicznych wspó³czesnych osadów morskoglacjalnych i limnoglacjalnych (Gi¿ejewski, 2008). Pos³uguj¹c siê stan-dardowymi echosondami nawigacyjnymi mo¿na uzyskaæ profile morfologiczne powierzchni dna, lokalizacjê niewiel-kich basenów sedymentacyjnych oraz podwodnych kemów. Uzyskane z zastosowaniem sonaru bocznego obrazy dna umo¿liwiaj¹ odtworzenie drobnych elementów rzeŸby po-wierzchni dna, identyfikacjê struktur sedymentacyjnych typu zmarszczek i prêg oraz okreœlenie kierunków ich prze-mieszczania. Wyniki takich badañ, po³¹czone z analiz¹ osa-dów o nienaruszonej strukturze, rozszerzaj¹ szczegó³ow¹ cha-rakterystykê œrodowiska sedymentacji badanych zbiorników.
Paleomagnetyzm ma bardzo szerokie zastosowanie w ró¿nych dziedzinach geologii, np. tektonice, stratygrafii, geologii naftowej (zob. np. Morris & Tarling, 1996; Opdyke & Channell, 1996; Turner & Turner, 1995; Tarling & Tur-ner, 1999). Badania paleomagnetyczne prowadzone w Sudetach maj¹ m.in. na celu poznanie geodynamiki tego
obszaru. Fragment œcie¿ki pozornej wêdrówki bieguna paleo-magnetycznego w Sudetach Zachodnich, siêgaj¹cy 394 mln lat (ryc. 9), zosta³ przedstawiony przez Jeleñsk¹ i in. (2003). K¹dzia³ko-Hofmokl i in. (2006) zaprezentowa³a wyniki badañ paleomagnetycznych ultramafitów z Gór Sowich i fragmentu ofiolitu sudeckiego o wieku serpentynizacji ok. 400 mln lat (Dubiñska i in., 2004). Po³o¿enie bieguna paleomagnetycznego, ocenione jako dolnodewoñskie (A3), sugeruje, ¿e w tym czasie badana mikrop³yta nie by³a jesz-cze z³¹czona z masywem Sudetów Zachodnich. Noœ-nikiem sk³adowej pozosta³oœci magnetycznej zwi¹zanej z tym biegunem magnetycznym jest magnetyt. Wyodrêbniono tak¿e dwa m³odsze po³o¿enia bieguna, A1 — permskie i R — kenozoiczne, zwi¹zane ze sk³adowymi pozosta³oœci, których noœnikami s¹ minera³y o temperaturach odbloko-wuj¹cych 530°C oraz 200–450°C. Badania mineralogiczne wskaza³y na obecnoœæ w dunitach, obok magnetytu, rów-nie¿ chromitów, które maj¹ w³aœciwoœci magnetyczne tylko przy znacznym udziale czêœci magnetytowej (ferrichromity). W³aœciwoœci magnetyczne noœników sk³adowych A1 i R wskaza³y ferrichromity o ró¿nej zawartoœci czêœci
magne-0 10 20 30 40 X [km] X [km] -30 -20 -10 10 0 20 Y [km] 0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 X [km] X [km] -30 -20 -10 10 0 20 Y [km] 0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 X [km] -30 -20 -10 10 0 20 Y [km] 0 10 20 30 40 X [km] 0 10 20 30 40 X [km] -30 -20 -10 10 0 20 Y [km] 0 10 20 30 40 X [km] V [m/s] 5600 5400 5200 5000 4800 4600 4400 4200 4000 3800 s[m/s] 600 500 400 300 200 100
A
C
B
D
Ryc. 8A — Konfiguracja stacji sejsmicznych (kwadraty) i lokalizacja epicentrów wstrz¹sów (gwiazdki) oraz bieg promieni analizowanego zbioru danych pomiarowych; B — Rozk³ad epicentrów wstrz¹sów zgrupowanych w klastry (A, B, C, D) na tle konturowej mapy prêdkoœci uzyskanej z inwersji tomograficznej. Kolorem czerwonym zaznaczono obszary o wysokich prêdkoœciach, kolorem niebieskim — o niskich; skala prêdkoœci jak na ryc. 8C; C — Najbardziej prawdopodobny rozk³ad prêdkoœci w badanym obszarze GZW na podstawie pasywnej tomografii; D — Rozk³ad b³êdów obrazowania tomograficznego w badanym obszarze GZW (Dêbski, 2008)
tytowej, które powstawa³y i uzyska³y pozosta³oœæ w wyniku koñcowego stadium magmatyzmu waryscyjskiego (sk³ado-wa A1) i procesów alpejskich (sk³ado(sk³ado-wa R). Rozró¿nienie pomiêdzy noœnikami sk³adowych naturalnej pozosta³oœci magnetycznej A3 oraz A1 potwierdza hipotezê dosuniêcia badanej mikrop³yty do Sudetów Zachodnich po wczesnym dewonie (K¹dzia³ko-Hofmokl i in., 2008a, b).
Posumowanie
Metody geofizyczne pokazuj¹ anomalny obraz dziêki zró¿-nicowaniu w³aœciwoœci fizycznych obiektu badañ i otoczenia, które odzwierciedla siê w pomiarze wybranego parametru pola fizycznego le¿¹cego u podstaw metody. Stale doskona-lone techniki pomiaru i przetwarzania danych geofizycznych umo¿liwiaj¹ obecnie wielowymiarowe badanie obiektu, a zaawansowane metody interpretacji pozwalaj¹ pozyskaæ lepsze odwzorowanie rzeczywistoœci w zarejestrowanym obrazie geofizycznym. Ci¹g³y rozwój teorii metod i zwiêk-szone zdolnoœci rozwi¹zywania prostego zadania geofizycz-nego, czyli modelowania, dziêki praktycznie nieograniczonym mo¿liwoœciom komputerów, daj¹ geofizykom coraz lepsze narzêdzia do wspó³pracy z innymi przedstawicielami nauk o Ziemi w celu rozwi¹zywania coraz trudniejszych zadañ poznawczych, prospekcyjnych i œrodowiskowych. Krótki rys tematyki prezentowanej na sesji geofizycznej Pierwsze-go PolskiePierwsze-go Kongresu GeologicznePierwsze-go mia³ na celu zwrócenie uwagi na szerokie mo¿liwoœci geofizyki stosowanej. Niestety, zacytowanie wszystkich prac istotnych dla wybranych zagad-nieñ geofizyki stosowanej nie by³o mo¿liwe. Wiêkszoœæ wymienionych w tym artykule prac zosta³a opublikowana w materia³ach konferencyjnych I PKG (Pierwszy..., 2008).
Dziêkujê Autorom prac wymienionych w tym artykule za przygotowanie i prezentacjê referetów podczas I Polskiego Kon-gresu Geologicznego, dziêki czemu szerokie grono odbiorców prac geofizycznych mog³o poznaæ najnowsze wyniki badañ.
Dziêkujê tak¿e za zgodê na opublikowanie w niniejszym artykule wybranych rysunków.
Literatura
BA£A M. & CICHY A. 2006 — Metody obliczania prêdkoœci fal P i S na podstawie modeli teoretycznych i danych geofizyki otworowej — program Estymacja. UWND AGH.
BA£A M. & WITEK K. 2008 — Opracowanie modelu prêdkoœciowe-go fal P i S oraz gêstoœci objêtoœciowych na podstawie danych geofizy-ki otworowej i obliczeñ programem Estymacja w wybranych otworach w Karpatach Zachodnich. [W:] PPKG Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 8.
BARTOÑ R., JÊDRZEJOWSKA-TYCZKOWSKA H. & ¯UKOWSKA K. 2008 — Zastosowanie pomiarów pionowego profilowania sejsmicz-nego — PPS (sejsmiki otworowej) do poprawy rozdzielczoœci sejmiki powierzchniowej. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 9.
BESTYÑSKI Z., HRABOWSKI W. & PACANOWSKI G. 2008 — Ocena skutecznoœci uszczelnienia obwa³owañ przeciwpowodziowych metodami geofizycznymi. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie
Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 11.
BOJDYS G., GRABOWSKA T., MARCHEWKA J. & SUCHOÑ B. 2008 — Wzglêdne zmiany wiekowe pola magnetycznego Ziemi w okresie 1996–2005 na profilu Zgorzelec–Wi¿ajny. [W:] PPKG. Abs-trakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 12.
CHRZANOWSKA E., ŒMISZEK R. & BUGAJSKI A. 2008 — Poszu-kiwania wodonoœnej strefy uskokowej w rejonie Jeleœni przy u¿yciu metod geofizycznych. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 16.
CZERWIÑSKA B. & ZUBRZYCKA M. 2008 — Nowe perspektywy poszukiwawcze na bazie reprocessingu danych sejsmicznych 3D z rejonu Soko³ów–Pogwizdów. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 21.
DÊBSKI W. 2008 — Pasywna tomografia obszaru Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 23.
DUBIÑSKA E., BYLINA P., KOZ£OWSKI A., DÕRR W., NEJBERT K., SCHASTOK J. & KULICKI C. 2004 — U-Pb dating of serpentini-zation: hydrothermal zircon from a metasomatic rodingite shell (Sude-tic ophiolite, SW Poland), Chem. Eol., 203: 183–203.
DZWINEL K., KRAWIEC D. & PORÊBSKI S. 2008 — Obraz sej-smiczny koryt w osadach sarmatu po³udniowej czêœci zapadliska przedkarpackiego (rejon Pustków–Trzciana–Cierpisz). [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 25. FURGA£ G. 2008 — Zastosowanie parametrów sprê¿ystych ska³ do obliczania ciœnienia szczelinowania hydraulicznego i okreœlania
stabil-0° 30° 60°
¬
Ryc. 9. Po³o¿enie biegunów paleomagnetycznych w ultramafitach Gór Sowich i masywu serpentynitowe-go Jordanów–Goserpentynitowe-go³ów na tle referencyjnej œcie¿ki pozornej wêdrówki bieguna paleomagnetycznego (APWP) w Sudetach w okresie dewon–perm (wg Jeleñ-skiej i in., 2003). Wzd³u¿ APWP zaznaczono wiek w milionach lat: A3 — po³o¿enie bieguna w dolnym dewonie, noœnikiem tej sk³adowej pozosta³oœci magnetycznej we wszystkich ods³oniêciach jest magnetyt. Widaæ, ¿e badany obszar znajdowa³ siê w tym czasie poza obszarem Sudetów; A1 — po³o¿e-nie bieguna w permie, R — po³o¿epo³o¿e-nie bieguna w kenozoiku. Noœnikami obu sk³adowych pozosta³oœci magnetycznej s¹ magnetyty i ferrichromity. Kolo-rem czerwonym zaznaczono wyniki uzyskane z dunitów z T¹pade³, w których stwierdzono obec-noœæ znacznych iloœci ferrichromitów; Ta — T¹-pad³a, Zag — Zagórze, Po — Potoczek, Jor — Jor-danów, K — Kie³czyn. Potoczek i Zagórze znaj-duj¹ siê w obrêbie Gór Sowich, pozosta³e ods³oniêcia w obrêbie masywu serpentynitowego Jordanów–Gogo³ów (Hofmokl i in., 2008)
noœci œcian otworu wiertniczego. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 27.
GI¯EJEWSKI J. 2008 — Zastosowanie wybranych metod akustycznych do sedymentologicznej analizy osadów morskoglacjalnych i limnogla-cjalnych. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 30.
GODLEWSKI P. 2008 — Sonda mikroimagingowa XRMI — geolo-giczne Ÿród³o informacji. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 30.
GUTERCH A., GRAD M., KELLER G.R., JANIK T., HEGEDÜS E., VOZAR J., ŒL¥CZKA A., TIIRA T. & ILINIEMI J. 2006 — Litho-spheric structure beneath trans-Carpathian transect from Precambrian platform to Pannonian basin: CELEBRATION 2000 seismic profile CEL05. J. Geophys. Res., 111, B03301, doi:10.1029/2005JB003647. JAROSIÑSKI M. 2008 — Wyznaczanie kierunków i wielkoœci wspó³czesnych naprê¿eñ tektonicznych na podstawie profilowañ i testów otworowych. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 42.
HA QUANG M. & JARZYNA J. 2008 — Dane petrofizyczne w jed-nostkach o jednakowych w³asnoœciach hydraulicznych do modelowa-nia przep³ywów w z³o¿u gazu w zapadlisku przedkarpackim. [W:] Abstrakty PPKG. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 72. JARZYNA J., BA£A M., CICHY A., G¥DEK W., KARCZEWSKI J., MARZENCKI K., STADTMÛLLER M. & ZORSKI T. 2008 — Nowe
aplikacje systemu GeoWin®
— do przetwarzania i interpretacji profilo-wañ geofizyki wiertniczej. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie
Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 43.
JARZYNA J. & HA QUANG M. 2009 — Podzia³ ska³y zbiornikowej na jednostki o jednakowych w³asnoœciach hydraulicznych dla udok³adnienia wyznaczania przepuszczalnoœci przy modelowaniu przep³ywów w z³o¿u gazu. Prz. Geol., 57: 1007–1014.
JELEÑSKA M., K¥DZIA£KO-HOFMOKL M. & ¯ELANIEWICZ A. 2003 — The Devonian-Permian APWP for the West Sudetes, Poland, Stud. Geophys. Geodet., 47: 419–434.
JÊDRZEJOWSKA-TYCZKOWSKA H. & ¯UKOWSKA K.1999 — Zwiêkszenie rozdzielczoœci sekcji sejsmicznej w celu uwiarygodnienia ilo-œciowych ocen parametrów fizycznego oœrodka. Nafta-Gaz, 6: 334–346. KARCZEWSKI J. & ZIÊTEK J. 2008 — Okreœlenie przydatnoœci metody georadarowej do badania osuwisk. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 46.
KAMIERCZUK M. & JARZYNA J. 2008 — Wykorzystanie wielo-wymiarowych metod statystycznych w geologicznej interpretacji profi-lowañ geofizyki otworowej dla mioceñskich utworów z rejonu z³o¿a Dzików. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 51.
KAMIERCZUK M. 2009 — Wykorzystanie wielowymiarowych metod statystycznych w geologicznej interpretacji profilowañ geofizy-ki otworowej dla mioceñsgeofizy-kich utworów z rejonu z³o¿a Dzików, Prz. Geol., 57: 996–1006.
K¥DZIA£KO-HOFMOKL M., JELEÑSKA M., BYLINA P., DUBIÑSKA E., DELURA K. & NEJBERT K. 2006 — Paleomagneti-sm of Paleozoic ultrabasic rocks from the Sudetes mts (SW Poland): tectonic implications. Geophys. J. Internat., 167: 24–42.
K¥DZIA£KO-HOFMOKL M., DELURA K., BYLINA P., JELEÑSKA M. & KRUCZYK J. 2008a — Mineralogy and magnetism of Fe-Cr spinel series minerals from podiform chromitites and dunites from T¹pad³a (Sudetic ophiolite, SW Poland) and their relationship to paleomagnetic results of the dunites. Geophys. J. Internat., 175: 885–900.
K¥DZIA£KO-HOFMOKL M., DELURA K., BYLINA P., JELEÑSKA M. & KRUCZYK J. 2008b — Paleomagnetyzm paleozoicznych dunitów z ofiolitu sudeckiego zawieraj¹cych ferrichromity i implika-cje tektoniczne. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 51.
KIJEWSKA S. & KRZYWIEC P. 2008 — Interpretacja profilu sejsmicz-nego z rejonu Brzeska–Tarnowa — modelowanie sejsmiczne. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 51. KLAJA J., KOWALSKA S. & PRZELASKOWSKA A. 2008 — Typy petrofizyczne ska³ czerwonego sp¹gowca z rejonu po³udniowo-zachod-niej czêœci niecki poznañskiej. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 53.
KOSOBUDZKA I. & WRZESZCZ M. 2008 — Stan rozpoznania pola magnetycznego Ziemi na terytorium Polski. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 56.
KOSTECKI A., PÓ£CH£OPEK A. & ¯U£AWIÑSKI K. 2008 — Okreœlenie prêdkoœci propagacji fal z wykorzystaniem metody ekstrapolacji pola falowego w g³¹b oœrodka (DMVA). [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 57.
KRAWIEC A. & RUDZKI M. 2008 — Zastosowanie metody tomogra-fii elektrooporowej w rozpoznaniu budowy geologicznej — niejedno-znacznoœæ rozwi¹zañ interpretacyjnych. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 59.
MORRIS A. & TARLING D.H. (eds). 1996 — Palaeomagnetism and tectonics of the Mediterranean Region. Geol. Soc. Sp. Publ., 105. NIKIEL-TSHABANGU B. & NEBELSKA U. 2008 — GEOPROBE — Interpretacja i wizualizacja danych sejsmicznych w przestrzeni 3D. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 83. OPDYKE N.D. & CHANNELL J.E.T. 1996 — Magnetic stratigraphy. Academic Press, San Diego.
Pierwszy Polski Kongres Geologiczny. Kraków 26–28 czerwca 2008.
Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków, 2008. PIETSCH K., TATARATA A. & KOBYLARSKI M. 2008 — Analiza zwi¹zku sejsmicznego obrazu z³o¿a z wielkoœci¹ nasycenia gazem. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 90. PIETSCH K. & TATARATA A. 2008 — Wykorzystanie atrybutów bazuj¹cych na danych sejsmicznych przed sk³adaniem do oceny stop-nia nasycestop-nia gazem warstw z³o¿owych, NE czêœæ zapadliska przed-karpackiego. Kwart. AGH Geologia, 34: 301–320.
PIETSCH K., NAWIEŒNIAK A., KOBYLARSKI M. & TATARATA A. 2008 — Czy t³umienie fal sejsmicznych mo¿e byæ Ÿród³em informacji o stopniu nasycenia ska³ zbiornikowych gazem? — studium modelowe. Prz. Geol., 56: 545–552.
PILECKI Z., KUMOROWSKI M. & KRAWIEC K. 2008 — Rozwój procesu zapadliskowego w œwietle symulacji numerycznej metod¹ DEM. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kra-ków: 90.
PUSKARCZYK E., JARZYNA J., WÓJCIK A. & SEMYRKA R. 2008 — Po³¹czenie wyników magnetycznego rezonansu j¹drowego z innymi metodami badania przestrzeni porowej ska³. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 95.
ROMANIUK W. 2008 — Pomiary profilowania upadu warstw w Geo-fizyce Toruñ Sp. z o.o. na przestrzeni lat 1992–2008. [W:] PPKG. Abs-trakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 100.
SOBOTKA J. 2008 — Zastosowanie technologii akustycznej „rewitali-zacji” otworów i warstw roponoœnych w celu zwiêkszenia wydobycia wêglowodorów. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 109.
STEFANIUK M., KLITYÑSKI W., POKORSKI J., SADA M. & WOJDY£A M. 2008 a — Regionalne badania magnetotelluryczne struktur centralnej i pó³nocno-zachodniej Polski. [W:] PPKG. Abstrak-ty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 113.
STEFANIUK M., PROBULSKI J., SADA M. & WOJDY£A M. 2008b — Szczegó³owe badania struktur fliszowych z wykorzystaniem ci¹g³ego profilowania magnetotellurycznego. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 114.
STEFANIUK M., LEMBERGER M., KLITYÑSKI W., WOJDY£A M. & TARGOSZ P. 2008c — Mapy magnetotelluryczne Karpat. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 114. STEFANIUK M. & JARZYNA J. 2008 — Wykorzystanie danych geo-fizyki otworowej w interpretacji badañ magnetotellurycznych. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 113. SZARANIEC E. 2008 — Elektryczna tomografia procesowa. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 118. SZEWCZYK J. 2008 — Ziemski strumieñ cieplny a glacjalne zmiany klimatyczne póŸnego plejstocenu na obszarze Polski. [W:] PPKG. Abs-trakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 120.
TARLING D.H. & TURNER P. (eds). 1999 — Palaeomagnetism and diagenesis in sediments. Geol. Soc. Spec. Pub., 151.
TURNER P. & TURNER A. (eds) 1995 — Paleomagnetic applications in hydrocarbon exploration and production. Geol. Soc. Spec. Pub., 98. WOJDY£A M., STEFANIUK M. & PASUNIAK P. 2008 — Pierwsze eksperymentalne badania magnetotelluryczne z kontrolowanym Ÿród³em. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 129.
WRÓBLEWSKA M. 2008 — Charakterystyka termiczna g³êbokiej litosfery w rejonie Karpat Zachodnich. [W:] PPKG. Abstrakty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 133.
ZALEWSKA J., SIKORA G. & G¥SIOR I. 2008 — Laboratoryjne badania anizotropii fizycznych w³aœciwoœci ska³. [W:] PPKG. Abstrak-ty. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków: 135.
ZORSKI T. 2009 — Recent improvements in interpretation methodo-logy applied in GeoWin Satun application. Kwart. AGH Geologia, 35: 549–557.
ZUBRZYCKA M., CZERWIÑSKA B., NIKIEL-TSHABANGU B. & ZUBRZYCKI Z. 2009 — Nowe perspektywy poszukiwawcze na bazie reprocessingu danych sejsmicznych 3D z rejonu Soko³ów–Pogwizdów. Prz. Geol., 57: 988–995.
¯YTKO K., ZAJ¥C R. & GUCIK S. 1988–1989 — Map of the tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their Foreland, 1 : 500 000. [In:] Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and their Foreland, D. Poprawa (Poland) & J. Nemèok (Czechoslovakia) (eds.). Polish Geological Institute, National Research Institute.
