Profesor Stanis³aw Soko³owski, klasyk geologii tatrzañskiej
Jerzy B. Miecznik
1Professor Stanis³aw Soko³owski, a classic geologist of the Tatra Mountains. Prz. Geol., 65: 211–218.
A b s t r a c t. Professor Stanis³aw Soko³owski (1900–1990), a graduate of the Jagiellonian University in Kraków, was a distinguished Carpathian geologist, particularly meritorious in research of the Tatra Massif. He specialized in geological mapping and tectonics, conducting research on the Sub-Tatric nappes, was a co-author and co-editor of geological maps of the Tatra Mts. and the Carpathians, and the author of synthetic tectonic reports on these mountain ranges. He worked for many years as a professor at the Polish Geological Institute in Warsaw. Stanis³aw Soko³owski was one of the contributors to the first international Tectonic map of Europe (1962–1964). He was a geological expert in the field of dam construction and landslide hazard, and a researcher of thermal waters in the Tatra region. As a soldier, Stanis³aw Soko³owski participated in the defense of Lviv in 1918, during the Polish--Bolshevik War of 1920, and in the defensive war against the German and Soviet aggression in 1939.
Keywords: Geology of the Carpathians and the Tatra Mountains, first international Tectonic map of Europe, Polish Geological Insti -tute in Warsaw
W tym roku mija 27 rocznica œmierci profesora Sta-nis³awa Soko³owskiego (1900–1990), wybitnego geologa tatrzañskiego i karpackiego, kartografa, stratygrafa, tekto-nika, redaktora, autora ekspertyz geologicznych do projek-tów zapór i zbiorników wodnych, odkrywcy wód termal-nych na Podhalu (Goetel, 1966; Michalik, 1970; Sikora, 1970; Rühle, 1980; Znosko, 1990, 1992; Wójcik, 2000).
Stanis³aw Euzebiusz Soko³owski urodzi³ siê 14 sierp-nia 1900 r. w Zakopanem. Jego ojcem by³ Stanis³aw Piotr Soko³owski (1865–1942), leœnik, profesor Wy¿szej Szko³y Lasowej we Lwowie i Uniwersytetu Jagielloñskiego, naukowy doradca w maj¹tkach leœnych Polskiej Akademii Umiejêtnoœci i Fundacji Kórnickiej Zamoyskich, zaœ matk¹ Agnieszka z Walczaków, zakopiañska góralka, nauczyciel-ka koronnauczyciel-karstwa. Dziadek Seweryn Tytus Soko³owski po-chodzi³ z okolic Z³oczowa na Podolu, by³ leœnikiem i pow-stañcem styczniowym. Stanis³aw Soko³owski mia³ siostrê i czterech braci, wszystkich bardzo dobrze wykszta³cono, trzej bracia zostali profesorami wy¿szych uczelni, a siostra docentem. Warto wspomnieæ, ¿e w historii polskiego tater-nictwa jest wyró¿niany okres Soko³owszczyzny (1921–1926), odpowiadaj¹cy czasom du¿ej aktywnoœci grupy wspinaczy skupionych wokó³ najstarszych braci Soko³owskich – Mariana i Adama, która przyczyni³a siê do wydŸwigniêcia polskiego taternictwa z wojennej zapaœci. Stanis³aw nie zalicza³ siê do najczynniejszych cz³onków Soko³owszczy-zny, ale zdobyte umiejêtnoœci taternickie wykorzystywa³ podczas badañ geologicznych w Tatrach (Soko³owski, 1948; Chwaœciñski, 1979; Paryscy, 1995; Sroka, 2000; Wójcik, 2000).
W latach 1906–1911 Soko³owski uczy³ siê w szkole ludowej w Zakopanem, nastêpnie w VIII Gimnazjum we Lwowie (1911–1914) i w prywatnym gimnazjum realnym w Zakopanem (dzisiaj LO im. Oskara Balzera), gdzie jak podaje Zbigniew Wójcik (2000), pod wp³ywem nauczycie-li Konstantego Steckiego i Gustawa Wuttkego zaintereso-wa³ siê naukami przyrodniczymi. Jednak z powodu wojny
maturê zda³ dopiero w 1920 r. Wczeœniej, w listopadzie 1918 r. zg³osi³ siê jako ochotnik do wojska i do po³owy stycznia 1919 r. uczestniczy³ w polsko-ukraiñskich walkach o Lwów w poci¹gu pancernym „Odsiecz”. Zaœ wkrótce po maturze, od lipca do listopada 1920 r. walczy³ w wojnie polsko-bolszewickiej pod Warszaw¹ oraz na po³udniowo--wschodnich rubie¿ach, miêdzy Stanis³awowem a Szepie-tówk¹. Za zas³ugi i mêstwo zosta³ odznaczony Krzy¿em Obrony Lwowa (1919) i Krzy¿em Walecznych (1920) (Soko³owski, 1954a; Znosko, 1990; Wójcik, 2000).
Jeszcze w grudniu 1920 r. podj¹³ studia na Akademii Górniczej w Krakowie, korzystaj¹c z mo¿liwoœci zapisów na uczelniê m³odzie¿y, która powraca³a z frontu do ostat-nich dni listopada (Bia³as & Szybiñski, 1959). W styczniu 1921 r. przeniós³ siê na Wydzia³ Filozoficzny Uniwersyte-tu Jagielloñskiego. SUniwersyte-tudiowa³ geologiê i biologiê, by³ wo-lontariuszem w katedrze mineralogii u prof. Stefana Kreutza i w katedrze paleontologii u prof. Jana Nowaka, gdzie w 1924 r. uzyska³ asystenturê. Jeszcze w trakcie stud-iów podj¹³ badania w Tatrach i stwierdzi³, ¿e w liasie reglo-wym istniej¹ dwie ró¿ne facje (Soko³owski, 1925), co póŸniej da³o podstawê do wyró¿nienia w Karpatach wew-nêtrznych dwóch jednostek tektonicznych: reglowej dol-nej (kry¿niañskiej) i reglowej górdol-nej (choczañskiej) (Goetel, 1966; Sikora, 1970). Z zainteresowaniami Soko³owskiego pasmem reglowym wi¹za³y siê jego bliskie kontakty z prof. Walerym Goetlem i dr. Ferdynandem Rabowskim, którzy przygotowywali pierwsz¹ syntezê budowy geologicznej regli (Rabowski & Goetel, 1925), ich wspólne wycieczki w Tatry i dyskusje (Soko³owski, 1973). W 1929 r. uzyska³ doktorat na podstawie pracy „Przyczynek do budowy geo-logicznej okolic ¯ywca” napisanej pod kierunkiem prof. Jana Nowaka. Po objêciu przez Nowaka katedry geologii po zmar³ym prof. W³adys³awie Szajnosze, Soko³owski przeniós³ siê tam i pozostawa³ u boku swego mentora do wybuchu wojny jako asystent, a nastêpnie adiunkt (od 1934 r.). W latach 1929–1932 by³ dodatkowo asystentem w
Z MINIONYCH CZASÓW
1
Wydziale Ropy i Soli Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego w Warszawie. W lipcu 1926 r. powo³ano go na szko-lenie do Szko³y Podchor¹¿ych Rezerwy przy 20 p.p. w Krakowie, ale po odroczeniu szkolenia we wrzeœniu zosta³ w 1927 r. na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej zwol-niony ze s³u¿by wojskowej (Soko³owski, 1954a).
Brzemienne w skutki badania liasu by³y zaledwie pier-wszym krokiem Soko³owskiego w jego wieloletnich stu-diach nad seri¹ reglow¹ Tatr. W 1930 r. wspólnie z prof. Walerym Goetlem opublikowa³ powa¿n¹, klasyczn¹ dziœ rozprawê o tektonice serii reglowej okolic Zakopanego (Goetel & Soko³owski, 1930; Passendorfer, 1978, 1983; Wójcik, 2009). Tak wspomina³ pó³ wieku póŸniej okolicz-noœci zawi¹zania siê tej kilkuletniej œcis³ej wspó³pracy (Soko³owski, 1973):
„Owe lata by³y te¿ okresem rozwijania siê idei i przy-gotowania projektu parku narodowego w Tatrach. Ojciec mój, prof. S. Soko³owski, leœnik, od lat pracowa³ nad odno-wieniem lasów tatrzañskich w czêœci nabytej przez W. Za-moyskiego (...) Dla przedstawienia warunków siedlisko-wych odnowienia konieczne by³o opracowanie do planu zalesieñ mapy podglebia skalnego, wiêc mapy geologicz-nej... Dla uzyskania jej przeprowadzi³em badania rewiru miêdzy Bystr¹ a Ma³¹ £¹k¹, a na planie leœnym w skali 1 : 10 000 wykona³em mapê geologiczn¹, wnosz¹c¹ wiele nowych szczegó³ów do mapy V. Uhliga z Atlasu Geol. Galicji.
U mego Ojca w willifOrnakQ czêsto odbywa³y siê spo-tkania dyskusyjne zwi¹zane z projektem parku, w których brali udzia³ J.G. Pawlikowski, W. Szafer (mieszkaj¹cy z ro-dzin¹ na letnisku wfOrnakuQ), W. Goetel i wielu innych pracowników nauki, leœników. Na jednym ze spotkañ ogl¹dano plan rewiru regli zakopiañskich wraz z wykonan¹ na nim map¹ geologiczn¹. Wtedy W. Goetel, ujrzawszy mapê, zaproponowa³ mi wspólne opracowanie ca³ych regli miêdzy Such¹ Wod¹ i Ma³¹ £¹k¹”.
W buduj¹cej rejon badañ p³aszczowinie autorzy rozpra-wy rozpra-wydzielili trzy zasadnicze elementy tektoniczne o ró¿-nych profilach stratygraficzró¿-nych: dygitacjê Suchego Wier-chu, synklinê Czerwonej Prze³êczy i dygitacjê Krokwi, ró¿nice w profilach stratygraficznych t³umacz¹c zró¿ni-cowaniem warunków sedymentacyjnych w basenie triasu i jury. By³a to nowatorska w Tatrach analiza zjawisk tekto-nicznych w ujêciu przestrzenno-czasowym, (tekto-genetycznym), ilustrowana map¹ w skali 1 : 20 000, seri¹ przekrojów geologicznych i rysunkami obrazuj¹cymi roz-wój struktury pasma reglowego (Sikora, 1970; Znosko, 1992). Przyjêta koncepcja budowy regli zakopiañskich utrzyma³a siê przez d³ugie lata. Obraz zmieni³ siê po wpro-wadzeniu nowych wydzieleñ stratygraficznych w triasie reglowym i wykonaniu szczegó³owego zdjêcia geologicz-nego.
Wa¿n¹ i zapewne najbardziej znan¹ publikacj¹ Soko³owskiego jest monografia „Tatry Bielskie. Geologia zboczy po³udniowych”, poœwiêcona wschodniemu odcin-kowi serii reglowej. Badania terenowe Soko³owski prowa-dzi³ w latach 1927–1933, po raz pierwszy by³ w Tatrach Bielskich w 1924 r. z dr. Ferdynandem Rabowskim, którego podziwia³ i jak wspomina³ to praca Rabowskiego „Budowa Tatr. Pasmo reglowe”, og³oszona wspólnie z Goetlem (Ra-bowski & Goetel, 1925), oraz jego rêkopiœmienne ma-teria³y kartograficzne by³y punktem wyjœcia do badañ w³asnych. We wprowadzeniu do swojej rozprawy wspo-mina³ tak¿e: „W czasie badañ partyj skalnych napotka³em wiele miejsc, nastrêczaj¹cych powa¿ne trudnoœci tater-nickie. Pokonanie ich u³atwi³ mi mój brat œp. Marian, lin¹ i sercem zwi¹zany ze mn¹ towarzysz wypraw w skalne urwiska i fpionowe trawnikiQ Tatr Bielskich...” (Soko-³owski, 1948). Praca zosta³a opublikowana dopiero po woj-nie, w jêzyku polskim w 1948 r. i po francusku w 1950 r. Wiele uwagi Soko³owski poœwiêci³ stosunkowi serii re-glowej Tatr Bielskich do trzonu krystalicznego i jej kon-taktowi z triasem wierchowym, jako pierwszy wyrazi³ przypuszczenie, ¿e zlepieniec koperszadzki odpowiada utworom werrukanu Ni¿nich Tatr. Rozpoziomowa³ utwory jurajskie i kredowe, wyró¿niaj¹c w strukturze pasma tylko jedn¹ p³aszczowinê, reglow¹ doln¹, zbudowan¹ z dwóch dygitacji: Hawrania i Palenicy, rozdzielonych stref¹ syn-klinaln¹ Murania. Zajmowa³ siê tak¿e morfogenez¹ Tatr Bielskich, t³umacz¹c ich wyj¹tkow¹ w tatrzañskim paœmie reglowym wynios³oœæ na³o¿eniem siê czynników tekto-nicznych (elewacja tektoniczna z kulminacj¹ w strefie Hawrania i P³aczliwej Ska³y) i petrograficznych (odporne wapienie murañskie tworz¹ce szczytowe partie masywu), a dodatkowo g³êbokim wyerodowaniem w miêkkich osa-dach dolnego triasu subsekwentnej Doliny Zadnich Ko-perszadów. Praca spotka³a siê z wysok¹ ocen¹ w cze-chos³owackiej literaturze geologicznej i geograficznej, a mapa obszaru badañ zosta³a w³¹czona do mapy geolo-gicznej czechos³owackiej czêœci Tatr (Soko³owski, 1948; Goetel, 1966; Sikora, 1970; Passendorfer, 1978).
W trudnym okresie budowy nowej Polski i zmagañ z wielkim kryzysem gospodarczym w latach 1929–1935 brakowa³o œrodków na rozpoznawanie geologii Tatr, a ist-niej¹ce kierowano przede wszystkim na badania s³u¿¹ce celom utylitarnym. W Karpatach prowadzono poszukiwa-nia ropy naftowej, co wymaga³o pog³êbiaposzukiwa-nia wiedzy o ich budowie geologicznej, w czym uczestniczy³a ca³a grupa geologów kartuj¹cych i naftowych, wzmocniona przez geo-logów tatrzañskich i pieniñskich (Rabowski, Soko³owski, Horwitz). Badania w Karpatach fliszowych Soko³owski
Ryc. 1. Stanis³aw Soko³owski w latach m³odzieñczych. Fot. 1, 4 i 12 ze zbiorów rodzinnych
prowadzi³ od pocz¹tku swojej dzia³alnoœci, najpierw w zwi¹zku z doktoratem. We wspó³pracy z dr Jadwig¹ Burta-nówn¹ bada³ czo³ow¹ strefê p³aszczowiny magurskiej na obszarze od ¯ywca po Gorlice, kontynuuj¹c prace po woj-nie, ich wyniki zosta³y przedstawione dopiero w 1956 r. (Burtan & Soko³owski, 1956). Z Burtanówn¹ i dr. Maria-nem Ksi¹¿kiewiczem zajmowa³ siê przebiegiem stwier-dzonego na pograniczu kredy dolnej i górnej poziomu radiolarytowego w aspekcie jego przydatnoœci do korelacji utworów fliszowych (Burtan i in., 1933). Pod koniec lat 20. wykona³ zdjêcie roponoœnej strefy skibowej na arkuszu
Dobromil, dokonuj¹c istotnych zmian w obrazie struktural-nym rejonu (Soko³owski, 1930, 1931), a potem szczegó³o-we zdjêcie doliny Dunajca miêdzy Tropiem a Kuroszczegó³o-wem. Wype³ni³o ono lukê miêdzy doœæ zaawansowanymi praca-mi kartograficznypraca-mi uczniów prof. Nowaka na obszarze karpackim na zachód od Dunajca i badaniami geologów naftowych na roponoœnych obszarach po³o¿onych na wscho-dzie (Soko³owski, 1936; Sikora, 1970). Aktualnoœæ zdjêæ potwierdzono w 1961 r. podczas XXXIV Zjazdu PTG w Kroœnie (Goetel, 1966). W roku 1934 Soko³owski i Ksi¹¿-kiewicz uczestniczyli w koñcowym etapie trwaj¹cej kilka lat g³oœnej wyprawy prof. Juliana Tokarskiego w ma³o znane Góry Czywczyñskie. Ich zadaniem by³o zbadanie tektoniki strefy wystêpowania rozpoznawanej mineraliza-cji manganowej (Ksi¹¿kiewcz & Soko³owski, 1934). Su-rowcowo-górniczy charakter mia³y badania Soko³owskiego i Walewskiego nad z³o¿em wêgla brunatnego w p³acie miocenu na fliszu karpackim w Grudnie Dolnej (So-ko³owski & Walewski, 1935). W sezonach 1936 i 1938 Soko³owski powraca³ w Tatry, gdzie pracowa³ nad szcze-gó³owym zdjêciem geologicznym obszaru miêdzy dolinami Ma³ej £¹ki i Koœcieliskiej w Tatrach, w celu wyjaœnienia stosunku p³aszczowiny reglowej dolnej do reglowej górnej i stratygrafii tatrzañskiego eocenu (Soko³owski, 1954a).
Wa¿ne miejsce w dorobku Stanis³awa Soko³owskiego zajê³y prace kartograficzne s³u¿¹ce realizacji projektów zbiorników wodnych na Dunajcu z zaporami w Czchowie i Ro¿nowie. Geologia stosowana mia³a ju¿ pewn¹ tradycjê w Katedrze Geologii UJ. W czasach prof. Szajnochy roz-wija³ j¹ dr Wiktor KuŸniar, a po przejêciu katedry przez prof. Nowaka, który docenia³ znaczenie tych badañ, powsta³a Stacja Badañ Mechaniki Gruntów, pierwsza tego typu placówka w Polsce, kierowana przez in¿. Wojciecha Pogany’ego (Kleczkowski, 1962; Czarniecki, 1964; Micha-lik, 1970). Wspomniane wczeœniej prace kartograficzne Soko³owskiego w dolinie Dunajca s³u¿y³y przede wszyst-kim planowanym inwestycjom hydrotechnicznym. Sporz¹-dzi³ on mapê geologiczn¹ obszaru w skali 1 : 25 000, a dla Zak³adu Energetycznego w Ro¿nowie w skali 1 : 10 000. Z powodu s³abej jakoœci podk³adu topograficznego praw-dopodobnie po raz pierwszy u¿y³ wtedy zdjêæ lotniczych (Michalik, 1970). Wiadomo, ¿e z map korzysta³ w 1933 r. prof. Maurice Lugeon zaproszony do wydania opinii o bu-dowie zapory (Malinowski, 1960), który s³awê zawdziê-cza³ nie tylko tektonice alpejskiej, ale tak¿e jako œwiatowy ekspert w dziedzinie zapór wodnych (Krajewski, 1955). Soko³owski by³ wytrawnym geologiem terenowym, a in¿y-nierski cel opracowania stawia³ przed nim dodatkowe wy-magania, z którymi radzi³ sobie œwietnie dziêki praktycz-nemu umys³owi, wyobraŸni i wielkiej skrupulatnoœci. W latach 1938–1939 wspólnie ze Stanis³aw¹ Guzikówn¹ podj¹³ realizacjê mapy po³udniowych zboczy pasma guba-³owskiego miêdzy Witowem a Poroninem w skali 1 : 5000 na potrzeby opracowañ planistycznych tzw. strefy uzdro-wiskowej Witów–Bukowina. Z powodu wybuchu wojny praca zosta³a przerwana i dokoñczona w latach 1946–1950 (Soko³owski, 1954a).
Zmobilizowany w sierpniu 1939 r. Stanis³aw Soko³owski w dniach 2–17 wrzeœnia walczy³ jako strzelec w 20 pu³ku piechoty 6 Dywizji Piechoty Armii „Kraków”, która pod naporem wojsk niemieckich cofa³a siê na wschód w kie-runku po³udniowej Lubelszczyzny, a potem w grupie „Kowel” p³k. Leona Koca, która po wkroczeniu do Polski wojsk sowieckich przedar³a siê z Wo³ynia na zachód, na Lubelszczyznê, staczaj¹c potyczki i bitwy z Sowietami
Ryc. 4. Stanis³aw Soko³owski (z lewej) z ojcem prof. Stanis³awem Piotrem Soko³owskim i bratem Janem w Krakowie
Ryc. 2. Sliaè w Karpatach S³owackich, III Zjazd Asocjacji Kar-packiej w Czechos³owacji w 1931 r. Od lewej: dr Marian Ksi¹¿-kiewicz, dr Stanis³aw Soko³owski, dr Kamila Skoczylas--Ciszewska. Fot. 2, 7 i 9 z Biul. Inst. Geol., 248, 1970
i Niemcami, a nastêpnie skierowa³a na po³udnie z zamia-rem przebicia siê na Wêgry. Po osaczeniu oddzia³u So-ko³owskiego przez Sowietów w Nalepach w Puszczy Sol-skiej podj¹³ on z kilkoma podchor¹¿ymi ucieczkê, jednak podczas próby sforsowania Sanu 15 paŸdziernika 1939 r. zosta³ ujêty przez Niemców. W obozach jenieckich w Nisku, Krakowie-Dêbiu, Mühlberg, IVB, Hohnstein IVA i Oschatz IVG spêdzi³ 3 lata (Soko³owski, 1967). W poœmiertnym wspomnieniu o Stanis³awie Soko³owskim prof. Jerzy Zno-sko (1992) poda³, ¿e do jego uwolnienia przyczyni³ siê ówczesny okupacyjny dyrektor Instytutu Geologicznego (Amt für Bodenforschung) Roland Brinkmann*, jednak w póŸniejszym artykule poœwiêconym Brinkmannowi tego w¹tku ju¿ nie podejmowa³ (G³azek & Znosko, 2003). Wed³ug przekazu rodzinnego (inf. ustna Pani Anny Walenty, sio-strzenicy Soko³owskiego, 2016) rolê w uwolnieniu Sta-nis³awa mia³ odegraæ in¿. Wojciech Pogany. Tak czy owak, zaraz potem (16 paŸdziernika 1942 r.) Brinkmann zatrudni³ Soko³owskiego w krakowskim oddziale (nominalnie cen-trali) instytutu.
W latach 1942–1944 Soko³owski pracowa³ nad arku-szem Cieszyn „Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski” w skali 1 : 300 000 i kontynuowa³ badania w Tatrach Biel-skich (Soko³owski, 1967). W czerwcu 1944 r. o¿eni³ siê z Iren¹ Stanis³aw¹ z domu Jahn, absolwentk¹ Wydzia³u Prawa UJ, z ich zwi¹zku urodzi³o siê dwóch synów: Marek (1945–1994; prawnik) i Stanis³aw Witold (1947; bibliote-karz) (Wójcik, 2000).
Po ucieczce Niemców z Krakowa Stanis³aw Soko-³owski wróci³ 18 stycznia 1945 r. do Zak³adu Geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim, ale wskutek nieporozumieñ z ówczesnym jego kierownikiem prof. Julianem Tokarskim zdecydowa³ siê na odejœcie (Wójcik, 2000). Nie skorzysta³ z propozycji prof. Walerego Goetla, ówczesnego rektora Akademii Górniczej (od 1949 r. AGH), objêcia profesury na uczelni, nie zdecydowa³ siê tak¿e na profesurê na Uni-wersytecie Wroc³awskim, przyj¹³ natomiast zaproszenie dyrektora Karola Bohdanowicza do Pañstwowego Instytu-tu Geologicznego (Maœlankiewicz, 1950; Kamieñski, 1970). Bez w¹tpienia praca geologa polowego bardziej odpowia-da³a jego zami³owaniom i temperamentowi ni¿ rola nau-czyciela akademickiego.
W dniu 31 maja 1945 r. Soko³owski obj¹³ stanowisko kierownika Wydzia³u Geologii Technicznej w PIG, po-cz¹tkowo w Krakowie, a od grudnia 1948 r. w Warszawie (Soko³owski, 1954; Wójcik, 2000). Wspólnie z Kazimie-rzem Guzikiem zajmowa³ siê w 1945 r. szczegó³owym roz-poznaniem warunków geologiczno-in¿ynierskich doliny Pr¹dnika k. Ojcowa w zwi¹zku z projektowanym zbiorni-kiem wodnym dla zaopatrzenia Krakowa w wodê. W latach 1946–1947 prowadzi³ z udzia³em J. Burtanównej badania nad warunkami geologiczno-in¿ynierskimi budowy zapo-ry wodnej na Rabie w Dobczycach, a w okresie 1946–1951 zajmowa³ siê na du¿¹ skalê badaniami w pieniñskim pasie ska³kowym miêdzy Czorsztynem a Sromowcami. Szcze-gó³owe zdjêcie geologiczne prze³omu Dunajca w Niedzicy, z u¿yciem wierceñ i rowów badawczych, dostarczy³o ogrom-nego materia³u dokumentacyjogrom-nego na potrzeby
projek-towanej zapory, ale przynios³o te¿ odkrycie o podstawo-wym znaczeniu dla interpretacji budowy i tektogenezy pieniñskiego pasma ska³kowego. Stwierdzenie przez So-ko³owskiego ci¹g³ego przejœcia miêdzy malmoneokomem i wyró¿nionym przez Horwitza cenomanem dolnym i œrod-kowym starszej os³ony ska³kowej, pozwoli³o póŸniej Birkenmajerowi na zakwestionowanie górotwórczej fazy pieniñskiej przyjmowanej przez Andrusova miêdzy aptem a albem (Soko³owski, 1954b; Birkenmajer, 1954, 1965; Sikora, 1970). Wspomina³ potem Soko³owski: „W proble-mie Czorsztyna nale¿y zwróciæ uwagê na swoist¹ atmosfe-rê, w której pracê wykonywa³em. Bêd¹c przeciwnikiem realizacji zbiornika, w orzeczeniu swym da³em absolutnie bezstronne oœwietlenie warunków geologicznych pod³o¿a projektowanej zapory” (Soko³owski, 1954a). Na omawia-ny okres szczególomawia-nych zainteresowañ Soko³owskiego geo-logi¹ in¿yniersk¹ przypada równie¿ jego aktywnoœæ w zakresie badañ osuwisk. Za wzorcow¹ w tej dziedzinie uznano jego pracê na temat osuwiska w Sadowiu na linii kolejowej Tunel–Kraków (Soko³owski, 1947), ale uwaga Soko³owskiego kierowa³a siê na Karpaty, gdzie widzia³ najwiêksze zagro¿enie osuwiskami (Michalik, 1970).
W marcu 1949 r. Stanis³aw Soko³owski obj¹³ stanowi-sko naczelnika Wydzia³u Geologii Regionalnej, a w stycz-niu 1953 r. funkcjê kierownika Zak³adu Zdjêæ Geologicz-nych, któr¹ pe³ni³ do czerwca 1955 r., kiedy poprosi³ o zgo-dê na przejœcie na stanowisko samodzielnego pracownika nauki. W 1952 r. habilitowa³ siê na Akademii Górniczo--Hutniczej na podstawie przygotowanej przed wojn¹ roz-prawy o geologii Tatr Bielskich. W roku 1954 zosta³ mia-nowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1964 profesorem zwyczajnym.
Ju¿ w 1946 r. Stanis³aw Soko³owski rozpocz¹³ starania o realizacjê „Szczegó³owej mapy geologicznej Tatr Pol-skich” w skali 1 : 10 000. Pod jego naukowym kierunkiem zaczê³a dzia³aæ grupa kartograficzna w sk³adzie: Ludwik Watycha, Andrzej Michalik i Kazimierz Guzik, z czasem poszerzana o nowych wspó³pracowników. W 1949 r. podjê-to w PIG prace wydawnicze prowadzone równolegle z pra-cami zdjêciowymi, a w 1955 r. na redaktorów mapy zostali powo³ani prof. Stanis³aw Soko³owski i doc. Kazimierz Guzik (Guzik, 1959; Piotrowska & Wójcik, 2008). By³ to czas powrotu Soko³owskiego w Tatry, choæ tak naprawdê to nigdy siê z nimi na dobre nie rozsta³. Zaraz po wojnie zaj¹³ siê niepublikowanymi, rêkopiœmiennymi materia³ami Rabowskiego i na proœbê rodziny, zgodnie z jego ¿ycze-niem, doprowadzi³ do ich wydania, niektóre osobiœcie przy-gotowuj¹c do druku (Rabowski, 1954a, b). Natomiast obszerny materia³ dokumentacyjny do zdjêcia strefy wier-chowej Tatr przekaza³ do opracowania dr. Zbigniewowi Kotañskiemu, kontynuatorowi badañ strefy wierchowej (Rabowski, 1959). Nie by³a to jedyna inicjatywa Soko-³owskiego w zakresie publikowania materia³ów po zmar-³ych podczas wojny wybitnych geologach polskich. Przy-gotowa³ tak¿e do druku zachowan¹ czêœæ cennej rozprawy Bohdana Œwiderskiego o Karpatach (Œwiderski, 1952), a wobec zaginiêcia oryginalnych map i przekrojów, uzu-pe³ni³ j¹ opracowan¹ wspólnie z J. Burtan map¹
tekto-* O prof. Brinkmannie pisano wielokrotnie, do pewnego czasu nie zawsze przychylnie. By³ on wybitnym uczonym, a jego pomoc udzielana polskim geologom, ³¹cznie z wyci¹ganiem ich z Auschwitz (Œwiderski, Zwierzycki, Guzik), zas³uguje na pamiêæ i uznanie. Dzia³alnoœæ Brinkmanna sprawi³a, i¿ instytut sta³ siê w latach okupacji niemieckiej przechowalni¹ polskiej kadry geologicznej, tak¿e ¿ydowskiego pochodzenia (Horwitz), a jednoczeœnie wa¿nym oœrodkiem pracy konspiracyjnej dla Pañstwa Podziemnego, z czego Brinkmann zdawa³ sobie sprawê (Rühle & Tyski, 1989; Smulikowski, 1994; G³azek & Znosko, 2003; Miecznik, 2014a, b, 2015, 2016).
niczn¹ Karpat pó³nocnych. Przyczyni³ siê ponadto do wy-dania arkusza Rabka „Mapy geologicznej Karpat” w skali 1 : 50 000 autorstwa Œwiderskiego, zaœ rêkopiœmienne mate-ria³y pieniñskie po Ludwiku Horwitzu przekaza³ do opraco-wania doc. Krzysztofowi Birkenmajerowi (Horwitz, 1963), badaczowi struktury pasa ska³kowego. W latach 50. podj¹³ on na nowo badania eocenu numulitowego wzd³u¿ pó³noc-nego brzegu Tatr Polskich (Soko³owski, 1959a) i rozpocz¹³ szczegó³owe rozpoznanie strefy reglowej miêdzy Kopami So³tysimi a Bia³k¹ (Soko³owski, 1978).
Profesor Soko³owski wraz z profesorem Edwardem Passendorferem byli inicjatorami i organizatorami XXXII Zjazdu PTG w Tatrach i na Podhalu w 1959 r., „wielkiego wydarzenia w historii poznania geologii Tatr” (Passendor-fer, 1978), w którym uczestniczy³o ponad 400 osób, a¿ 84 goœci z zagranicy, nie tylko z tzw. krajów demokracji ludo-wej, ale tak¿e m.in. z Austrii, Francji i USA. Zjazd uzyska³ wysokie oceny za granic¹, a trzeba przypomnieæ, ¿e dzia³o siê to nied³ugo po uchyleniu polskiej granicy w nastêp-stwie PaŸdziernika 1956 r. (Sprawozdanie, 1961; Sikora, 1970; Passendorfer, 1978). Z okazji zjazdu Soko³owski przygotowa³ dwie syntetyczne rozprawy „Zarys geologii Tatr” i „Uwagi o wynikach nowych badañ nad tektonik¹ Tatr”, (Soko³owski, 1959b, 1961), w pierwszej przedsta-wiaj¹c ogólny dorobek geologii tatrzañskiej, zaœ w drugiej „w³aœciwie pierwsz¹ kompletn¹ syntezê tektoniczn¹ Tatr polskich od czasów V. Uhliga” (Sikora, 1970). Profesor Wójcik (1988) zauwa¿y³, ¿e syntezy geologiczne Tatr uka-zywa³y siê drukiem wówczas, gdy odchodzi³a ju¿ epoka, w której wyros³y. „Staszicowe »O ziemiorodztwie Karpa-tów i innych gór i równin Polski« z 1815 r. by³o pok³osiem dorobku przyrodników epoki oœwiecenia. Osi¹gniêcia XIX w. podsumowa³ Wiktor Uhlig w drukowanej w latach 1897–1899 rozprawie »Die Geologie des Tatragebirges«”. Mo¿na dodaæ, ¿e synteza Soko³owskiego stanowi zam-kniêcie okresu klasycznych badañ nad p³aszczowinow¹ budow¹ Tatr, które zapocz¹tkowa³ Lugeon podczas pa-miêtnej wycieczki Miêdzynarodowego Kongresu Geolo-gicznego w Karpaty w 1903 r., a rozwijali w kolejnych latach: Limanowski, Rabowski, Goetel, Soko³owski, Andru-sov. Znakiem nadchodz¹cych zmian by³ istotny udzia³ w przygotowaniu zjazdu przedstawicieli m³odszych generacji geologów: Kotañskiego, Jaroszewskiego, Lefelda, Wójci-ka, G³azWójci-ka, Roniewicza i innych (Przewodnik, 1959). Byli oni zwi¹zani z Wydzia³em Geologii Uniwersytetu War-szawskiego i nale¿eli do tzw. szko³y tatrzañskiej prof. Pas-sendorfera, która u progu lat 60. wchodzi³a w okres swojej najwiêkszej aktywnoœci – „z³oty okres tatrzañskiej geolo-gii” (Wójcik, 1988; Szulczewski, 2016). To oni zaczêli nadawaæ ton tarzañskiej geologii, korzystaj¹c z nowych narzêdzi badawczych i koncepcji, przeszli do rekonstrukcji paleogeograficznych i nowych interpretacji tektonicznych, co skutkowa³o m.in. zmian¹ pogl¹dów na styl tektoniki Tatr (model dygitacyjno-p³aszczowinowy zast¹piono ³us-kowo-p³aszczowinowym) (Kotañski, 1961, 1963; Guzik & Kotañski, 1963). Ich prace magisterskie i doktorskie wyko-nywane na UW dostarczy³y wiele materia³ów do kolejnych arkuszy szczegó³owej mapy Tatr, wydawanych w latach 1958–1980. Z okazji zjazdu Soko³owski i Guzik zorgani-zowali wystawê map i publikacji poœwiêconych geologii Tatr i Podhala. Jako ciekawostkê mo¿na dodaæ, ¿e wœród zagranicznych uczestników zjazdu nie brakowa³o scep-tyków, których nale¿a³o przekonywaæ do p³aszczowinowej budowy Tatr (Sprawozdanie, 1961).
W XXXII ZjeŸdzie PTG w Zakopanem uczestniczy³o wiele osób prominentnych w polskiej geologii i prof. So-ko³owski podj¹³ próbê zainteresowania ich potrzeb¹ wyko-nania g³êbokiego wiercenia w Zakopanem, o co zabiega³ bezskutecznie ju¿ wczeœniej jako kierownik Wydzia³u Geo-logii Regionalnej Instytutu Geologicznego. Do zjazdowe-go numeru Przegl¹du Geologicznezjazdowe-go przyzjazdowe-gotowa³ artyku³ „W sprawie poszukiwañ geologicznych w regionie tatrzañ-skim” (Soko³owski, 1959c), w którym przedstawi³ swoje stanowisko. Dyskusje z udzia³em fachowców i decydentów, m.in. prof. prof. W. Goetla, B. Krupiñskiego i Z. Tokarskie-go, ówczesnego wiceprezesa Centralnego Urzêdu Geolo-gicznego, zakoñczy³y siê pomyœlnie. Wykonany w latach 1961–1963 wg projektu Soko³owskiego otwór Zakopane IG-1 przyniós³ sukces. Z du¿ych g³êbokoœci uzyskano wody termalne o temperaturze 36°C, które wci¹¿ s¹ eks-ploatowane do celów rekreacyjnych w zakopiañskim Aqua Parku, a odkrycie sta³o siê podstaw¹ do dalszych prac poszukiwawczych na terenie niecki podhalañskiej, z do-brymi wynikami. Dodaæ nale¿y, ¿e zainteresowanie woda-mi termalnywoda-mi na Podhalu datuje siê na po³owê XIX w., kiedy Zejszner odkry³ cieplice w Jaszczurówce. Utrzymy-wa³o siê ono w latach miêdzywojennych i powróci³o po 1945 r. dziêki inicjatywom profesorów Go³¹ba i Soko-³owskiego oraz g³ównego geologa Ministerstwa Zdrowia in¿. Potockiego (Soko³owski, 1966, 1973; Chowaniec, 2009). W latach 50. XX w. Soko³owski uczestniczy³ tak¿e w przygotowaniu „Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski”
Ryc. 7. Przed schroniskiem w Dolinie Miêtusiej w Tatrach, 1955 r. Od lewej: prof. Dimitrij Andrusov i prof. Stanis³aw Soko³owski
Ryc. 9. Dolina Koœcieliska w Tatrach, XXXII Zjazd PTG w Za-kopanem, 1959 r. Profesor Soko³owski objaœnia stanowisko w Bramie Kantaka
w skali 1 : 300 000, w wersji zakrytej i odkrytej, jako autor arkusza Cieszyn, oraz „Mapy geologicznej Karpat pol-skich” w skali 1 : 200 000. Mapa karpacka, opracowana wspólnie z prof. Henrykiem Œwidziñskim, w podzia³ce w owym czasie unikatowej w krajach karpackich, by³a pre-zentowana na zjeŸdzie Austriackiego Towarzystwa Geolo-gicznego w Wiedniu w 1958 r. i na konferencji Mapy Tektonicznej Europy w Pary¿u w 1959 r., budz¹c „olbrzy-mie zainteresowanie i podziw” (Goetel, 1966; Sikora, 1970; Rühle, 1980; Znosko, 1992).
W roku 1957 prof. S. Soko³owski wraz z dr. J. Znosko zostali delegowani przez dyrektora Instytutu Geologiczne-go prof. Edwarda RühleGeologiczne-go do pracy nad map¹ tektoniczn¹ Europy w miêdzynarodowej Podkomisji Mapy Tektonicz-nej Œwiata. W latach 1958–1959 przygotowali pierwsz¹ mapê tektoniczn¹ Polski (w skali 1 : 1 000 000) zaprojekto-wan¹ jako czêœæ mapy tektonicznej Europy z obszernymi objaœnieniami (Soko³owski & Znosko, 1959, 1960). „Mapa tektoniczna Europy” w skali 1 : 2 500 000 zosta³a wydana w 1962 r. w Moskwie, po ¿mudnych naradach i posiedze-niach zespo³u redakcyjnego m.in. w Moskwie (1958), Pa-ry¿u (1959), Konstancy (1961) i Pradze (1962), ale jej makieta (próba kolorów) by³a demonstrowana ju¿ w 1960 r. na Miêdzynarodowym Kongresie Geologicznym w Ko-penhadze. Nie obesz³o siê bez polemik, geolodzy z ZSRS kwestionowali p³aszczowinow¹ strukturê Karpat i zarzuca-li Soko³owskiemu „ultranapizm”. Trzeba wyjaœniæ, ¿e by³ to czas pog³êbiaj¹cego siê w geologii ZSRS sceptycyzmu wobec koncepcji p³aszczowinowej budowy gór, co wg Chaina stanowi³o reakcjê na nadmierne jej forsowanie w przesz³oœci, ale faktycznie mia³o silne zabarwienie ideolo-giczne („oczarowanie zachodnie”; Wysocki, 1955 W: Cha-in, 1974). Do rozstrzygniêcia sporu dosz³o podczas zjazdu Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej w Zakopanem w 1963 r., kiedy na zaplanowanych przez Soko³owskiego wyciecz-kach terenowych w Tatrach przekona³ on adwersarzy do p³aszczowinowej budowy Tatr (Znosko, 1990, 1992; Wój-cik, 2000). W zbiorowym opracowaniu „Tectonique de l’Europe” (1964) do³¹czonym do mapy znalaz³y siê dwie prace Stanis³awa Soko³owskiego: „Carpathes Polonaises” oraz przygotowana wspólnie z Jerzym Znosko „The Area of Hercynian Folding within Poland” (Soko³owski, 1964; Soko³owski & Znosko, 1964).
Wspomina³ po latach prof. Jerzy Znosko: „Razem z prof. Stanis³awem Soko³owskim zosta³em czynnym cz³onkiem Podkomisji Mapy Tektonicznej Œwiata Miêdzynarodowe-go Kongresu GeologiczneMiêdzynarodowe-go. Utrwaliwszy sobie pozycjê i opiniê naukow¹ w pracach tej Podkomisji, zosta³em w przysz³oœci zaproszony do wspó³pracy w Komisji Tekto-nicznej Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej i w Projekcie IGCP NR 86fSW border of East-European PlatformQ” (Znosko, 2007). O swoim przyjacielu Soko³owskim zaœ pisa³: „Od czasu Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej w 1963 r. wymawia³ siê od zagranicznych wyjazdów naukowych. W ogóle nie lubi³ wyje¿d¿aæ. Najlepiej czu³ siê w Tatrach, z którymi by³ zwi¹zany emocjonalnie i urodzeniem” (Zno-sko, 1992). Profesor Soko³owski, podobnie jak jego mistrz Ferdynand Rabowski (Miecznik, 2013), by³ klasycznym geologiem polowym, podstawow¹ metod¹ jego badañ by³o kartowanie geologiczne. Ceni³ kameralne dyskusje, na-tomiast kongresów, sympozjów, oficjalnych wyst¹pieñ raczej unika³. Wiadomo, ¿e nie by³ dobrym mówc¹, ale atmosfera konferencji nie odpowiada³a mu generalnie. Kazimierz Guzik zauwa¿y³, ¿e po Uhligu to Rabowski i Soko³owski odznaczyli siê najwiêksz¹ w gronie
geo-logów tatrzañskich konsekwencj¹ w d¹¿eniu do kartogra-ficznego ujêcia wyników w³asnych badañ i stanu wiedzy o geologii Tatr (Guzik, 1959). Zaœ Walery Goetel wspomi-na³, ¿e podczas badañ nad zawi³¹ budow¹ tektoniczn¹ Tatr zwi¹za³ siê z dwoma geologami: „z którymi wspó³praca dawa³a prawdziw¹ satysfakcjê. Pierwszym z nich by³ Fer-dynand Rabowski, zmar³y niestety przedwczeœnie. Drugim geologiem, z którym wspó³pracowa³em i wspó³pracujê w Tatrach, jest Stanis³aw Soko³owski, obecny profesor w Instytucie Geologicznym w Warszawie” (Goetel, 1976). Niestety, pog³êbiaj¹ce siê k³opoty zdrowotne, s³abn¹cy wzrok i reumatyzm, stopniowo ogranicza³y aktywnoœæ Soko³owskiego w terenie.
W 1962 r. profesor Soko³owski przyj¹³ stanowisko kie-rownika Zak³adu Wydawnictw IG, ale w nastêpnym roku chêtnie przeszed³ na stanowisko kierownika Pracowni Tek-stów w tym zak³adzie, poniewa¿ zwolni³o go to z czêœci administracyjnych obowi¹zków, których nie lubi³. Z roz-leg³ego dorobku wydawniczego Soko³owskiego, poza „Szczegó³ow¹ map¹ Tatr Polskich”, o której by³a ju¿ mowa, trzeba wymieniæ „Mapê geologiczn¹ Pieniñskiego Pasa Ska³kowego” w skali 1 : 10 000 Krzysztofa Birken-majera, wspólnie z Olg¹ Guzik, (9 arkuszy), „Mapê geolo-giczn¹ Karpat polskich” w skali 1 : 900 000 (1963), czêœæ „Mapy geologicznej Polski” w skali 1 : 2 000 000 obej-muj¹c¹ Karpaty, Sudety i fragment Masywu Czeskiego do „Atlasu narodowego Polski” (1974) i liczne mapy szkolne, popularyzuj¹ce wiedzê geologiczn¹, publikowane jako mapy œcienne, podrêczne i atlasowe, wspólnie z Edwardem Rühle i Mari¹ Tysk¹ (Sikora, 1970; Rühle, 1980).
Bardzo wa¿nym wydarzeniem w polskiej geologii by³o podjêcie przez Instytut Geologiczny w 1963 r. decyzji o opracowaniu syntezy geologicznej kraju pod ogólnym tytu³em „Budowa geologiczna Polski”. Pomys³odawc¹ by³ prof. Rühle, zrazu nic nie zapowiada³o tak wielkiej skali przedsiêwziêcia, planowanego na dwa lata, a faktycznie realizowanego ponad 40 lat, którego wyniki przeros³y najœ-mielsze oczekiwania. By³ to czas niezwykle intensywnych w Polsce geologicznych badañ regionalnych i poszukiwañ surowców mineralnych na potrzeby gwa³townie budowa-nego przemys³u ciê¿kiego. Pocz¹tki realizacji przedsiêwziê-cia by³y trudne, nie brakowa³o wp³ywowych prze-ciwników, którym nie podoba³o siê samodzielne podjêcie
Ryc. 10. Kasprowy Wierch 1959 r., konferencja na temat „Mapy geologicznej Polski” w skali 1 : 200 000. Na czele prof. Stanis³aw Soko³owski, po lewej dr Vladimir Zoubek i mgr Edmund Rutkowski (w jasnym p³aszczu). Fot. L. Sawicki. Biul. Inst. Geol., 248, 1970
tak presti¿owego zadania przez instytut. Jednoczeœnie wobec obfitoœci nowych materia³ów geologicznych (wci¹¿ nap³ywaj¹cych), bardzo szybko uœwiadamiano sobie ogrom zadania, którego celem mia³ byæ szczegó³owy obraz budo-wy geologicznej Polski. Szerzej napisa³ o tym w swojej ksi¹¿ce „Geologia moj¹ pasj¹” doc. Stefan Cieœliñski, je-den z aktywnych uczestników wydarzeñ (Cieœliñski, 2014).
Prof. Soko³owski zosta³ powo³any na redaktora naczel-nego „Budowy geologicznej Polski”, szybko jednak siê okaza³o, ¿e ze wzglêdu na stan zdrowia i rosn¹c¹ skalê zadania trudno mu bêdzie sprostaæ wyzwaniu, szczególnie, ¿e by³ badaczem kameralnym, który pracowa³ na ogó³ sam lub w ma³ych zespo³ach. W pierwszej czêœci I tomu „Budo-wy geologicznej Polski” (1968), poœwiêconej stratygrafii prekambru i paleozoiku Stanis³aw Soko³owski jest wspó³-autorem rozdzia³ów wprowadzaj¹cych „G³ówne jednostki i rozwój geologiczny Polski jako czêœci Europy” i „Góro-twór alpejski”.
W roku 1965 Soko³owski stan¹³ na czele Zespo³u dla Geologii Podhala i Tatr i zaj¹³ siê dalsz¹ penetracj¹ niecki Podhala. Pod jego kierunkiem zosta³a opracowana doku-mentacja z³o¿a wód termalnych w Zakopanem, a w latach 1967–1969 z jego inicjatywy i pod jego kierunkiem wy-konano projekt poszukiwañ surowców bitumicznych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. By³ tak¿e konsultantem i autorem weryfikacji dokumentacji „Hydrogeo” dla zbior-nika czorsztyñskiego (Osika, 1970), w zwi¹zku ze zbli-¿aj¹c¹ siê realizacj¹ inwestycji. Zaœ w Tatrach kontynu-owa³ badania terenowe w strefie reglowej miêdzy Kopami So³tysimi a Bia³k¹ (Soko³owski, 1978). Zbli¿aj¹c siê do siedemdziesi¹tki, zacz¹³ planowaæ emeryturê, ale w koñcu zosta³ jeszcze w instytucie, a jego ostateczne odejœcie zo-sta³o wymuszone skomplikowanym z³amaniem koœci udowej w 1975 r. Kilka lat wczeœniej przeniós³ siê do
Zako-panego do nowo wybudowanego domu „W ja³owcach”, nadzoruj¹c stamt¹d wykonanie w³asnego projektu badañ strukturalno-facjalnych i poszukiwawczych w po³udnio-wym skrzydle niecki Podhala. ¯ywo interesowa³ siê pracami nad szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Tatr, jego siostrzenica Pani Anna Walenta wspomina, jak to Wuj, bêd¹c ju¿ eme-rytem, prawie osiemdziesiêciolatkiem po powa¿nym z³a-maniu nogi, ale wci¹¿ czynnym konsultantem naukowym przy realizacji mapy Tatr, zaproponowa³ jej wspóln¹ wy-cieczkê w rejon Zawraciku Kasprowego. Celem by³o sprawdzenie jakichœ szczegó³ów budowy geologicznej w terenie. Po wyjaœnieniu sprawy, co wymaga³o wdrapywa-nia siê którymœ ze ¿lebów na Zawracik pogawdrapywa-nia³ j¹ w zejœ-ciu w obawie, ¿e nie zd¹¿¹ wróciæ przed zamkniêciem sklepów w Zakopanem (A. Walenta, inf. ustna, 2016).
Wszyscy wspominaj¹ ¿yczliwoœæ prof. Stanis³awa Soko³owskiego wobec wspó³pracowników i m³odych adeptów geologii, a tak¿e chêtnie okazywan¹ pomoc w pracy, chocia¿, jak zauwa¿y³ prof. Kazimierz Maœlankie-wicz, „niejednokrotnie ³¹czy³o siê to z przekazywaniem swych oryginalnych pomys³ów i koncepcji geologicznych (Maœlankiewicz, 1950). W najbli¿szej rodzinie prof. So-ko³owski jest pamiêtany jako samotnik, pedant, cz³owiek niezwykle skupiony na swojej pracy i mi³oœci do Tatr, któ-rych sekrety zna³ jak ma³o kto. Jego wnuk Pan Micha³ Soko³owski napisa³ w mailu: „Raz zaprowadzi³ swojego syna Marka do „tajemniczego w¹wozu”, w którym piono-we œciany os³ania³y strumieñ z bia³ym piaskiem. Nigdy póŸniej nie uda³o siê nam trafiæ do tego w¹wozu, pomimo i¿ mój Ojciec równie¿ zna³ doskonale góry i by³ œwietnym taternikiem”.
U schy³ku ¿ycia prof. Stanis³aw Soko³owski powróci³ do Warszawy, ale po œmierci 3 kwietnia 1990 r., zgodnie z jego wol¹, zosta³ pochowany u stóp Tatr w rodzinnym grobowcu na Pêksowym Brzyzku.
Pañstwu Annie i Zbigniewowi Walentom, Pani El¿biecie Kornberger-Soko³owskiej i Panu Micha³owi Soko³owskiemu serdecznie dziêkujê za wspomnienia o Wuju, Teœciu i Dziadku oraz za udostêpnienie fotografii. Panu profesorowi Zbigniewowi Wójcikowi jestem wdziêczny za rozmowy o Mistrzu, a tak¿e przeczytanie manuskryptu artyku³u i cenne uwagi. Za rozmowê o Stanis³awie Soko³owskim dziêkujê tak¿e Panu mgr. Andrzejo-wi IwanowoAndrzejo-wi. Osobne podziêkowania jestem Andrzejo-winien Pani mgr Marii W¹sik z archiwum Muzeum Ziemi PAN i Pani mgr Joannie Kacprzak, kierownikowi Archiwum Zak³adowego Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.
LITERATURA
BIA£AS S. & SZYBIÑSKI A. 1959 – Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie w latach 1919–1959. Kronika. T.1 Nak³. AGH, Kraków, s. 206. BIRKENMAJER K. 1954 – Sprawozdanie z badañ geologicznych wyko-nanych w pieniñskim pasie ska³kowym w latach 1950–1951. Biul. Inst. Geol., 86: 81–115.
BIRKENMAJER K. 1965 – Zarys budowy geologicznej Pieniñskiego Pasa Ska³kowego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 35 (3): 327–407.
BURTAN J., KSI¥¯KIEWICZ M. & SOKO£OWSKI S. 1933 – O wystê-powaniu ³upków radiolarytowych w kredzie œredniej Beskidów Zachod-nich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 9: 96–99.
BURTAN J. & SOKO£OWSKI S. 1956 – Nowe badania nad stosunkiem regionu magurskiego do kroœnieñskiego w Beskidach Zachodnich. Prz. Geol., 10: 457–458.
CHAIN W.J. 1974 – Geotektonika ogólna. Przek³ad z ros. Z. Kotañski. Wyd. Geol., Warszawa, s. 615.
CHOWANIEC J. 2009 – Hydrogeologia Tatr i Podhala oraz zagadnienia geotermii. LXXIX Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicz-nego, Bukowina Tatrzañska. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 52–66. CHWAŒCIÑSKI B. 1979 – Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach. Sport i Turystyka, Warszawa, s. 263.
CIEŒLIÑSKI S. 2014 – Geologia moj¹ pasj¹. Stow. Emeryt. Prac. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, s. 190.
CZARNIECKI S. 1964 – Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiel-loñskim. UJ Wyd. Jubileuszowe, t. XIV, Kraków, s. 146.
G£AZEK J. & ZNOSKO J. 2003 – Profesor Roland Brinkmann (1898–1995); ¿ycie, pomówienia i fakty – przyczynek do okupacyjnej historii geologii w Polsce. Prz. Geol., 51 (4): 299–305.
GOETEL W. 1966 – 40-lecie pracy naukowej prof. Stanis³awa Soko³owskiego. Prz. Geol., 14 (2): 56–58.
GOETEL W. 1976 – Pod znakiem optymizmu. Wspomnienia. Wyd. Lite-rackie, Kraków, s. 165.
GOETEL W. & SOKO£OWSKI S. 1930 – Tektonika serji reglowej oko-licy Zakopanego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 6: 235–301.
GUZIK K. 1959 – Mapa geologiczna Tatr Polskich w skali 1 : 10 000. Prz. Geol., 5 (8): 344–347.
GUZIK K. & KOTAÑSKI Z. 1963 – Tektonika regli zakopiañskich. Acta Geol. Pol., 13 (3–4): 387–424.
HORWITZ L. 1963 – Budowa geologiczna Pienin. Prace Inst. Geol., 38: 15–152.
KAMIEÑSKI M. 1970 – Ocena dzia³alnoœci naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej Prof. Dra Stanis³awa Soko³owskiego. Teczka osobowa S. Soko³owskiego. Arch. Zak³ad. PIG, maszynopis, s. 5.
KLECZKOWSKI A. 1962 – Pocz¹tki geologii in¿ynierskiej w Polsce. Studia i materia³y z dziejów nauki polskiej. Seria C, z. 5: 61–78. KOTAÑSKI Z. 1961 – Tektogeneza i rekonstrukcja paleogeografii pasma wierchowego w Tatrach. Acta Geol. Pol., 11 (2–3): 187–412.
KOTAÑSKI Z. 1963 – Nowe elementy budowy masywu Czerwonych Wierchów. Acta Geol. Pol., 13 (2): 149–197.
KRAJEWSKI S. 1955 – Maurice Lugeon (1870–1953). Rocz. Pol. Tow. Geol., 23: 191–209.
KSI¥¯KIEWICZ M. & SOKO£OWSKI S. 1934 – Remarques sur la geologie des montagnes de Czywczyn (Carpates Orientales). Rocz. Pol. Tow. Geol., 10: 506–517.
MALINOWSKI J. 1960 – Badania geologiczno-in¿ynierskie. Czterdzie-œci lat Instytutu Geologicznego 1919 –1959. Cz. I. Prace Inst. Geol., 30: 381–390.
MAŒLANKIEWICZ K. 1950 – Dr Stanis³aw Soko³owski (opinia). Tecz-ka osobowa S. Soko³owskiego. Arch. Zak³. PIG, maszynopis, s. 2. MICHALIK A. 1970 – Badania geologiczno-in¿ynierskie prowadzone przez Profesora Stanis³awa Soko³owskiego. Biul. Inst. Geol., 248: 45–75. MIECZNIK J.B. 2013 – Ferdynand Rabowski – wybitny tektonik i cz³o-wiek gór. Prz. Geol., 61 (3): 172–177.
MIECZNIK J.B. 2014a – Zbigniew Sujkowski – uczony i ¿olnierz. Prz. Geol., 62 (5): 234–239.
MIECZNIK J.B. 2014b – Ludwik Horwitz – badacz pieniñskiego pasa ska³kowego, najtrudniejszej struktury Karpat. Prz. Geol., 62 (6): 290–294. MIECZNIK J.B. 2015 – Stanis³aw Tyski – Cz³owiek Instytutu. Prz. Geol., 63 (12/2): 1443–1449.
MIECZNIK J.B. 2016 – Profesor Bohdan Œwiderski – niestrudzony badacz tektoniki Karpat. Prz. Geol., 64 (11): 881–888.
OSIKA R. 1970 – Uzasadnienie do wniosku w sprawie przyznania ob. prof. dr. Stanis³awowi Soko³owskiemu emerytury dla pracowników zas³u¿onych. Teczka osobowa S. Soko³owskiego. Arch. Zak³. PIG, maszynopis, s. 5.
PARYSCY W.H. i Z. 1995 - Wielka encyklopedia tatrzañska. Wyd. Górskie, Poronin: 1118.
PASSENDORFER E. 1978 – Rozwój pogl¹dów na budowê geologiczn¹ Tatr w okresie powojennym. Pr. Muz. Ziemi, 28: 3–33.
PASSENDORFER E. 1983 – Jak powsta³y Tatry. Wyd. Geol., Wyd. VII, Warszawa, s. 286.
PIOTROWSKA K. & WÓJCIK Z. 2008 – Kartografia geologiczna Tatr. Prz. Geol., 56 (12): 1069–1078.
PRZEWODNIK XXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tatrach i na Podhalu, 3–7 wrzesieñ 1959. Wyd. PTG, Warszawa, s. 147. RABOWSKI F. 1954a – Stosunki strukturalne tatrzañskich p³aszczowin reglowych na prawym zboczu Doliny Koœcieliskiej w okolicy Up³azu Miêtusiego i ich znaczenie. Biul. Inst. Geol., 86: 17–28.
RABOWSKI F. 1954b – Badania w grupie Kominów Tylkowych wyko-nane w r. 1938. Biul. Inst. Geol., 86: 29–35.
RABOWSKI F. 1959 – Serie wierchowe w Tatrach Zachodnich. Prace Inst. Geol., 27: 11–178.
RABOWSKI F. & GOETEL W. 1925 – Budowa Tatr. Pasmo reglowe. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 3 (1–2): 189–224.
RÜHLE E. 1980 – 80-lecie Profesora Stanis³awa Soko³owskiego. Prz. Geol., 28 (11): 605–607.
RÜHLE E. & TYSKI S. 1989 – Wspomnienie o losach wojennych praco-wników i wspó³pracopraco-wników Pañstwowego Instytutu Geologicznego w czasie drugiej wojny œwiatowej. Kwart. Geol., 33 (1): 13–27.
SIKORA W. 1970 – Profesor Stanis³aw Soko³owski jako geolog karpac-ki. Biul. Inst. Geol., 248: 11–44.
SMULIKOWSKI K. 1994 – Droga po kamieniach. Wspomnienia. War-szawa, s. 396.
SOKO£OWSKI S. 1925 – Spostrze¿enia nad wiekiem i wykszta³ceniem liasu reglowego w Tatrach. Rocz. Pol. Tow. Geol., II: 78–84.
SOKO£OWSKI S. 1930 – Sprawozdanie z badañ wykonanych w r. 1929 na ark. Dobromil. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 27: 21–24. SOKO£OWSKI S. 1931 – Sprawozdanie z badañ wykonanych w r. 1930 na ark. Dobromil. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 30: 46–48. SOKO£OWSKI S. 1936 – Geologia doliny Dunajca miêdzy Tropiem a Kurowem. Kosmos A, 60: 49–93.
SOKO£OWSKI S. 1947 – Osuwisko w Sadowiu w przekopie linii kole-jowej Tunel-Kraków. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 32: 5–25.
SOKO£OWSKI S. 1948 – Tatry Bielskie. Geologia zboczy po³udnio-wych. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 4, s. 47.
SOKO£OWSKI S. 1954a – ¯yciorys. Teczka osobowa S. Soko³owskie-go. Arch. Zak³. PIG, maszynopis, s. 4.
SOKO£OWSKI S. 1954b – Kilka nowych spostrze¿eñ z geologii pieniñ-skiego pasa ska³kowego. Biul. Inst. Geol., 86: 37–57.
SOKO£OWSKI S. 1959a – Zdjêcie geologiczne strefy eocenu numulito-wego wzd³u¿ pó³nocnego brzegu Tatr Polskich. Biul. Inst. Geol., 149: 197–213.
SOKO£OWSKI S. 1959b – Zarys geologii Tatr. Biul. Inst. Geol., 149: 19–98.
SOKO£OWSKI S. 1959c – W sprawie poszukiwañ geologicznych w regionie tatrzañskim. Prz. Geol., 5 (8): 341–343.
SOKO£OWSKI S. 1961 – Uwagi o wynikach nowych badañ nad tekto-nik¹ Tatr. Rocz. Pol.Tow. Geol., 30 (4): 389–412.
SOKO£OWSKI S. 1964 – Carpathes Polonaises. R¾gion pliss¾e alpine. [W:] Tectonique de l’Europe. IV, Nauka. Nedra, Moscou: 290–303. SOKO£OWSKI S. 1966 – G³êbokie wiercenie w Zakopanem. Wierchy, 34 (za 1965): 80–87.
SOKO£OWSKI S. 1967 – OdpowiedŸ na ankietê „Nauki geologiczne w czasie wojny 1939–1945”. Arch. Muz. Ziemi, maszynopis, s. 2. SOKO£OWSKI S. 1973 – Geologia paleogenu i mezozoicznego pod³o¿a po³udniowego skrzyd³a niecki podhalañskiej w profilu g³êbokiego wier-cenia w Zakopanem. Biul. Inst. Geol., 265: 5–103.
SOKO£OWSKI S. 1978 – Geologia strefy reglowej Tatr Polskich miê-dzy Kopami So³tysimi a Bia³k¹. Pr. Muz. Ziemi, 28: 35–61.
SOKO£OWSKI S. & WALEWSKI J. 1935 – Badania geologiczno--górnicze nad z³o¿em wêgla brunatnego w Grudnie Dolnej. Prz. Górn.--Hutn., 27: 325–344.
SOKO£OWSKI S. & ZNOSKO J. 1959 – Projekt mapy tektonicznej Pol-ski jako czêœci mapy tektonicznej Europy. Kwart. Geol., 3 (1): 1–24. SOKO£OWSKI S. & ZNOSKO J. 1960 – El¾ments principaux de la tectonique de Pologne. Pr. Inst. Geol., 30 (2): 441–465.
SOKO£OWSKI S. & ZNOSKO J. 1964 – The area of Hercynian folding within Poland. Areas of Variscan folding. [W:] Tectonique de l’Europe. III, Nauka. Nedra, Moscou: 142–153.
SROKA S.T. 2000 – Soko³owski Stanis³aw Piotr (1865–1942). PSB T. XL/2, z. 165, Warszawa-Kraków: 192–195.
SZULCZEWSKI M. 2016 – Nauki geologiczne. [W:] Nauki œcis³e i przy-rodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Monumenta Universitatis Var-soviensis 1816–2016. Wyd. UW, Warszawa: 546–669.
ŒWIDERSKI B. 1952 – Z zagadnieñ tektoniki Karpat pó³nocnych. Pr. Pañstw. Inst Geol., 8, s. 142.
WÓJCIK Z. 1988 – Edward Passendorfer i z³oty okres geologii tatrzañ-skiej. Wierchy, 54 (za 1985): 45–61.
WÓJCIK Z.J. 2000 – Soko³owski Stanis³aw Euzebiusz (1900–1990). PSB T. XL/2, z. 165, Warszawa-Kraków: 195–197.
WÓJCIK Z. 2009 – Walery Goetel. Rektor trudnych czasów Akademii Górniczo-Hutniczej. Wyd. AGH, Kraków, s. 349.
ZNOSKO J. 1990 – Wspomnienie o prof. dr Stanis³awie Soko³owskim. Prz. Geol., 38 (10): 468–470.
ZNOSKO J. 1992 – Stanis³aw Soko³owski (1900–1990). Rocz. Pol. Tow. Geol., 62: 105–109.
ZNOSKO J. 2007 – Wspomnienia i rozmowy z milczeniem. Czêœæ pierwsza. Analecta, studia i mat. z dziejów nauki, 16 (1–2): 353–432. Praca wp³ynê³a do redakcji 26.01.2017 r.
Akceptowano do druku 10.02.2017 r.
198
Profesor Stanisław Sokołowski, klasyk geologii tatrzańskiej (patrz str. 211)
Ryc. 6. Stanisław Sokołowski w stalagu, 1940 r.
Ryc. 8. Profesor Stanisław Sokołowski z żoną Ireną,
ok. 1955 r. Ryc. 11. Profesor Sokołowski z synem Markiem, Zakopane 1971 r. Fot. 5, 6, 8, i 11 ze zbiorów rodzinnych Ryc. 5. Stanisław Sokołowski (z lewej) z siostrą Zofią i bratem Adamem w Tatrach, lata 30. XX w.
Ryc. 3. Kraków 1934 r. Od lewej: dr Czesław Kuźniar, dr Jadwiga Burtan, doc. Marian Książkiewicz, dr Stanisław Sokołowski. Biul. Inst Geol., 248, 1970
