Streszczenie
Niezrównowaona konsumpcja zagraa dalszej egzystencji ludzi, naley wic rozwin u nich gotowo i zdolno do działa respektujcych wymogi harmonijne-go współycia człowieka z przyrod w oparciu o wiedz, znane i akceptowane warto-ci, zasady postpowania oraz sfery emocjonaln i racjonaln, tak by samoograni-czali zbdne potrzeby. Temu samoograniczeniu sprzyja propagowanie koncepcji konsumpcji zrównowaonej oraz powizanych z ni proekologicznych stylów ycia, co jest celem niniejszego opracowania. Upowszechnienie koncepcji konsumpcji zrównowaonej wymaga nie tylko uwiadamiania społeczestwa, ale równie stoso-wania odpowiednich narzdzi ekonomicznych, które bd wspiera preferencje kon-sumentów zwizane z czystym rodowiskiem i zakupami dóbr ekologicznych. Słowa kluczowe: konsumpcja zrównowaona, lad ekologiczny, “slow life”
1. Wprowadzenie
Poziom, sposób i struktura konsumpcji oddziaływuj na rodowisko przyrodnicze. Rozpo-wszechniony model konsumpcji niezrównowaonej (konsumpcjonizm) jest ródłem postpujcej degradacji rodowiska oraz uszczuplania jego zasobów, dlatego jest ona jedn z przyczyn narusze-nia równowagi ekologicznej na Ziemi. Potwierdzeniem nasilajcego si niekorzystnego oddziały-wania konsumpcji na rodowisko jest chociaby. tzw. „World Overshoot Day” czy „lad ekolo-giczny”. Denie do posiadania coraz wikszej iloci dóbr materialnych, nadmierna konsumpcja, marnotrawstwo z niej wynikajce, potrzeba osigania jak najwikszego zysku, tłamsz w człowie-ku to, co duchowe. Ograniczj rozwój sfer specyficznych człowiekowi, doprowadzaj do bagateli-zacji wysokich wartoci duchowych, etycznych, intelektualnych czy witalnych, stawiajc na pie-destale wartoci (materialne i uytecznociowe) bdce do niedawna stosunkowo nisko w hierar-chii. Niezrównowaona konsumpcja zagraa dalszej egzystencji ludzi, naley wic wytyczy gra-nice zaspokojenia sztucznych (zbdnych) potrzeb. Naprzeciw temu wychodzi koncepcja sumpcji zrównowaonej korespondujca z koncepcj zrównowaonego rozwoju. A poniewa kon-cepcja ta nadal wzbudza wiele emocji, a czasami nawet kontrowesji, dlatego te niezbdne jest jej upowszechnianie. Z tego wzgldu celem niniejszego opracowania jest przyblienie istoty i uwa-runkowa konsumpcji zrównowaonej, a take kształtujcych si na jej tle proekologicznych sty-lów ycia. Rosnca liczba stysty-lów ycia o charakterze proekologicznym wiadczy nie tylko o tym, e ludzie szukaj odpowiednich dla siebie rozwiza, ale równie o rosncym poziomie ich wia-domoci ekologicznej. W zakoczeniu zasugerowano, jakie działania naleałoby podj w celu realizacji koncepcji konsumpcji zrównowaonej.
2. Ekologiczny lad – wpływ konsumpcji na wiat
Rosnce negatywne oddziaływanie konsumpcji na rodowisko obrazuje m.in. tzw. „World Overshoot Day”, czyli „Dzie przekroczenia granic” w konsumpcji biologicznych zasobów wiata. W 2010 roku był on obchodzony 21 sierpnia i oznacza, e pomidzy 1 stycznia a 21 sierpnia konsumpcja zasobów naturalnych i rodowiskowych na planecie objła wszystko, co ekosystem mógł dostarczy w danym roku. Tak wic od 22 sierpnia do koca grudnia ludzko konsumowała zasoby naruszajc akceptowalne długoterminowe standardy pozwalajce zachowa rodowisko w okrelonym stanie. Z roku na rok „Dzie przekroczenia granic” jest obchodzony coraz szybciej (w 1987 roku był obchodzony 19 grudnia, 1995 roku – 21 listopada, 2006 roku – 9 pa dziernika), co wskazuje na rosnce zuycie zasobów rodowiska.1 Przekroczenie granic w konsumpcji zasobów biologicznych oznacza m.in. ocieplenie klimatu, zmniejszenie powierzchni lasów tropikalnych, anomalie pogodowe, pustynnienie coraz wikszych obszarów ziemi, rosnc ilo odpadów, itd. Narzdziem słucym do okrelenia nadmiernego zuycia zasobów Ziemi jest tzw. „lad ekologiczny” (ecological footprint). lad ekologiczny to umowna nazwa obszaru potrzebnego Ziemi by móc odpowiada na nasze indywidualne potrzeby yciowe, w zalenoci od tego w jaki sposób yjemy i konsumujemy. lad ten jest mierzony powierzchni ldu i mórz potrzebn do wyprodukowania obecnie wykorzystywanych przez ludzi zasobów i zaabsorbowania wytwarzanych przez nich zanieczyszcze. Wska nik ten jest wyraony w globalnych hektarach na osob (gha/osob). Za jego pomoc okrela si konsumpcj regionów, pastw, miast (zob. tabela 1). Konsumpcj t mona porówna z moliwociami biologicznymi danego regionu, co pozwala stwierdzi czy istnieje tam nadwyka, czy deficyt w zasobach naturalnych.2
Tabela 1. lad ekologiczny w regionach w 2007 roku (gha/osob) Grupy pastw lad
ekolo-giczny
Moliwoci biologiczne
Ekologiczna rezerwa lub deficyt wiat 2,7 1,8 -0,9 OECD 6,5 4,2 -2,3 BRIC 2,8 2,3 0,5 ASEAN 2,7 0,85 -1,85 AFRICAN UNION* 2,5 1,3 -1,2
* lad ekologiczny przecitnego Afrykanina wynosił 1,4 gha.
ródło: Opracowanie własne na podstawie Living Planet Report, WWF 2010, s.: 32–36.
Na podstawie danych z tabeli 1 mona zauway, e w skali wiata w 2007 roku „zuylimy 1,5 naszej planety”. Właciwie w wikszoci pastw konsumpcja zasobów biologicznych przekraczała moliwoci odtworzeniowe rodowiska przyrodniczego, co wskazuje, e yjemy kosztem przyszłych pokole. Z tego wzgldu zaczto mówi o tzw. zrównowaonym ladzie ekologicznym, którego podany poziom okrelono na 2,1gha/osob.3 Warto zrównowaonego ladu ekologicznego w relacji do obecnej wartoci wska nika ladu ekologicznego i wska nika 1www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/earth_overshoot day (20.07.2001 r.).
2Living Planet Report, WWF 2010 oraz www.ekoistka.pl/ekoistkapl/ekologiczny_slad_a_co_to_takiego.html (0.07.2001r.). 3Przyjmuje si, e w zrównowaonym ladzie ekologicznym wszyscy maj równe prawo dostpu do zasobów naszej planety
moliwoci biologicznych sugeruje, e naley podj działania zarówno racjonalizujce produkcj i konsumpcj, jak i regenerujce stan rodowiska w celu wzmocnienia jego moliwoci biologicznych i zapewnienia zrównowaonego rozwoju wiata.
W obnieniu naszego ladu ekologicznego moe pomóc m.in. stosowanie prostych zasad ekologicznej konsumpcji, w tym takich, jak:4
• równowaga, czyli zdolno człowieka do budowania homeostazy wewntrz swego orga-nizmu oraz tworzenie dynamicznej równowagi midzy nim a rodowiskiem naturalnym, • lokalno – człowiek zwizany jest ze swoim specyficznym, lokalnym rodowiskiem, do
którego dopasowuje sposób odywiania, uwzgldniajc pory roku, klimat, lokaln trady-cj,
• ekologia – szacunek do przyrody, preferowanie poywienia pochodzcego z lokalnych upraw ekologicznych (naturalnych), bez rodków chemicznych i przemysłowego nawo-enia, ekologiczna wiadomo przy robieniu zakupów, segregacja mieci,
• holistyczno – całociowe, systemowe podejcie do człowieka i wiata,
• ekonomiczno, w tym całociowe spoywanie poywienia, unikanie produktów rafino-wanych, oczyszczonych, wysoko przetworzonych, oszczdne gospodarowanie energi i wod, zadbanie o odpowiedni termoizolacj budynków,
• odpowiedzialno – za wiat, rodowisko naturalne i swoje zdrowie, • przemieszczanie si komunikacj masow,
• uywanie papieru pochodzcego z recyklingu.
Powysze zasady cile łcz si z koncepcj konsumpcji zrównowaonej oraz proekologicznymi stylami ycia.5 Z tego wzgldu w dalszej czci opracowania syntetycznie przedstawiono te zagadnienia.
3. Istota i uwarunkowania konsumpcji zrównowaonej
Bdcy skutkiem wzrostu gospodarczego oraz rozwoju masowej produkcji szybki rozwój konsumpcji w drugiej połowie XX w., doprowadził do transformacji społeczestwa obywateli w społeczestwo konsumpcyjne, co pocignło za sob m.in. negatywne efekty dla rodowiska. Uwypukliło to konieczno denia do zrównowaenia konsumpcji oraz znaczenie tzw. zarzdza-nia przez konsumpcj, które przyjmuje cechy instrumentu kierowazarzdza-nia rozwojem społeczno-gospodarczym. Potrzeba reorientacji istniejcych wzorców produkcji i konsumpcji wynika z prio-rytetów dotyczcych zrównowaonego rozwoju, uwypuklonych po raz pierwszy w dokumentach kocowych Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro6i Agendzie 21 (zawierajcej konkretne zalecenia od-nonie realizacji konsumpcji zrównowaonej),7 a nastpnie Szczytu w sprawie Zrównowaonego Rozwoju w Johannesburgu.8 To w Jahannesburgu pastwa rozwinite uzgodniły dziesicioletni program w sprawie zrównowaonej konsumpcji i produkcji. Program ten wyra nie wskazuje, e 4 B. Ryszawska-Grzeszczak: Ekologiczny wymiar konsumpcji ywnoci, „Ekonomia i rodowisko” 2007, nr 1 (31): s. 138. 5 Konsumpcja zrównowazona jest pojciem szerszym ni konsumpcja ekologiczna.
6 Dokumenty kocowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „ rodowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro, 3–4.06.1992 r.
Szczyt Ziemi,Wyd. IO , Warszawa 1993.
7 Agenda’ 21, Społeczny Instytut Ekologiczny, Warszawa 1993.
osignicie globalnego zrównowaonego rozwoju wymaga przeprowadzenia fundamentalnych zmian w zakresie sposobu, w jaki społeczestwa produkuj i konsumuj. Wszystkie kraje powinny propagowa zrównowaone wzorce konsumpcji i produkcji, a wiodc rol powinny odegra kraje rozwinite, gdy to włanie niezrównowaony model produkcji i konsumpcji w tych krajach po-woduje wikszo problemów rodowiskowych.
Kontynuacj dorobku wymienionych wyej konferencji w zakresie zrównowaonej produkcji i konsumpcji było spotkanie w Marakeszu (Marrakesh Process Towards a Global Framework of Action on Sustinable Consumption and Production).9 Proces Marakeski jest globaln midzynaro-dow platform łczc wszystkich zainteresowanych wspólnym działaniem na rzecz promocji i wdraania wzorców zrównowaonej produkcji i konsumpcji. Istotn rol w tum procesie maj prace prowadzone przez Organizacj Narodów Zjednoczonych (ONZ), zwłaszcza Program ro-dowiskowy (The United Nations Environment Program – UNEP), Organizacj Współpracy Go-spodarczej i Rozwoju (OECD w 2002 roku wydało dokument W kierunku ekologicznej konsumpcji gospodarstw domowych) oraz Uni Europejsk.
W Unii Europejskiej konieczno podjcia zintegrowanych działa w zakresie zrównowao-nej produkcji i konsumpcji znalazła odzwierciedlenie w unijzrównowao-nej polityce zrównowaonego rozwo-ju, której jednym z najwaniejszych priorytetów jest propagowanie modelu zrównowaonej kon-sumpcji i produkcji. Wdroenie tego modelu wymaga zmiany sposobu projektowania, produko-wania, wykorzystywania (uywania) i utylizowania towarów i usług, niezalenie od tego czy s konsumowane indywidualnie czy zbiorowo. Stosowne zapisy zawarto w zakoczonej Strategii Lizboskiej, Strategii Zrównowaonego Rozwoju, Komunikacie Komisji Europejskiej o polityce konsumenckiej10 oraz Komunikacie o uwzgldnianiu kwestii zrównowaonego rozwoju w polity-ce UE w rónych dziedzinach: Przegld strategii UE na rzecz zrównowaonego rozwoju – rok 2009.11 W toczcej si debacie na temat przyszłoci polityki gospodarczej po 2010 r. i przyszłoci Strategii Zrównowaonego Rozwoju UE oraz w przygotowanej Strategii „Europa 2020” podkrela si potrzeb przekierowania gospodarki europejskiej na tzw. „bardziej zielon ciek” oraz wska-zuje, i zrównowaona produkcja i konsumpcja mog stanowi obszar pomostowy umoliwiajcy połczenie celów gospodarczych opracowanej Strategii z wyzwaniami społecznymi i rodowisko-wymi. W zwizku z powyszym konieczne jest poszukiwanie sposobów efektywniejszego wyko-rzystania energii i zasobów naturalnych, udoskonalanie procesów produkcji, opracowanie nowych technologii i innowacyjno we wszystkich tych działaniach. Przede wszystkim za naley wypra-cowa nowe wzorce konsumpcji i przyj bardziej zrównowaony styl ycia. Uzasadnione wic si wydaje przyblienie istoty konsumpcji zrównowaonej w celu jej upowszechnienia.
Jedn z pierwszych definicji konsumpcji zrównowaonej wyprowadzono z pojcia zrówno-waonego rozwoju. Mianowicie przyjto, e konsumpcja zrównowaona to zbiór racjonalnych wyborów nabywczych zmierzajcych nie tylko do osignicia równowagi konsumenta, ale rów-nie do realizacji celów zrównowaonego rozwoju. Konsumpcja taka powinna umoliwi realiza-cj zasady sprawiedliwoci wewntrzpokoleniowej i midzypokoleniowej, czyli nie powinna po-garsza sytuacji innych konsumentów czy ogranicza im moliwoci zaspokojenia potrzeb ani 9Towards a Global Framework of Action on Sustinable Consumption and Production. Johannesburg Plan Implementation,
UNEP 2008 http://esa.un.org/marrakechprocess/indexshtml (20.07.2011 r. ).
10Komunikat Komisji Europejskiej COM (2007/99) z 13.03.2007 r. 11Komunikat Komisji Europejskiej COM (2009/400) z 24.07.2009 r.
obecnie, ani w przyszłoci. Wydawałoby si, e ta definicja jest prosta, gdy intuicyjnie kady wie, co jest dla niego racjonalne i jak powinien w zwizku z tym równoway swoje wybory i konsumpcj. W rzeczywistoci jednak nie jest to takie oczywiste, std rónice w interpretacji przeszkód uniemoliwiajcych t racjonalno doprowadziły do ukształtowania dwóch podej w definiowaniu konsumpcji zrównowaonej – radykalnego i umiarkowanego. Pogldy te nie bd tu rozwijane ze wzgldu na wskie ramy opracowania. Warto jednak zwróci uwag, i niezale-nie od podejcia, realizacja wzorców konsumpcji zrównowaonej powinna nastpowa bez wzgl-du na to, jak wiadome s decyzje konsumentów oraz jakie s ich intencje.
Na gruncie polskim w procesie opisywania pojcia konsumpcji zrównowaonej du rol od-grywaj m.in. prace D. Kiełczewskiego (reprezentuje on nurt umiarkowany) i jego pogldy wyko-rzystano do przyblienia istoty konsumpcji zrównowaonej. Według D. Kiełczewskiego konsump-cja zrównowaona jest struktur, w ramach której funkcjonowanie poszczególnych układów kon-sumpcji oraz zwizki i zalenoci midzy nimi umoliwiaj realizacj celów zrównowaonego rozwoju. Dziki temu konsumpcja współczesnego pokolenia nie ogranicza moliwoci konsumpcji przyszłych pokole. Zrównowaone formy konsumpcji nie s sprzeczne z celami zrównowaone-go rozwoju i umoliwiaj kontynuowanie konsumpcji w długim okresie.12
Konsumpcj zrównowaon, podobnie jak zrównowaony rozwój, powinny cechowa: trwa-ło, zrównowaenie i samopodtrzymywanie. Trwało oznacza, e utrwala si kształt procesów konsumpcji zapewniajcy maksymalizacj dobrobytu konsumentów w nieograniczonej perspek-tywie czasowej. Trwanie wymaga by konsumpcja zawierała w sobie mechanizmy minimalizujce ryzyko wewntrznych zaburze ograniczajcych lub uniemoliwiajcych dalsz konsumpcj. Na-tomiast zrównowaenie konsumpcji wymaga równowaenia nastujcych aspektów:13
• ekonomicznego: zostaje ustalona proporcja midzy konsumpcj biec a przyszł, dziki temu procesy konsumpcji nie zaburzaj w sposób istotny równowagi ogólnogospodarczej; • ekologicznego: optymalizacja satysfakcji z konsumpcji przy jednoczesnym zachowaniu
jakoci i uytecznoci zasobów naturalnych i rodowiska przyrodniczego; materialny po-ziom konsumpcji dostosowany jest do wymogów funkcjonowania w systemie gospodarki okrnej, co jest równoznaczne z imperatywem preferowania form konsumpcji najmniej uciliwych dla rodowiska;
• społecznego: w miar równomierne rozłoenie konsumpcji pomidzy wszystkimi lud mi, niezalenie od czasu i przestrzeni, przynajmniej w zakresie dóbr społecznie podanych; takie zrównowaenie wymaga preferowania form konsumpcji jak najmniej problemo-wych społecznie lub przyczyniajcych si rozwizywania tego typu problemów (np. kon-sumpcja produktów regionalnych, która przyczyni si do tworzenia nowych miejsc pracy i zachowania dziedzictwa kulturowego);
• psychologicznego: ustalenie optymalnej równowagi midzy konsumpcj materialn a za-spokojeniem potrzeb niematerialnych, czyli midzy „mie” i „by”, co wymaga ukształ-towania odpowiedniego systemu wartoci, wiadomoci i edukacji;
12 D. Kiełczewski: Konsumpcja a perspektywy trwałego i zrównowaonego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2004, s. 49–80.
• demograficznego: uwarunkowania demograficzne nie stanowi trwałej bariery wzrostu konsumpcji, a przynaleno do grupy demograficznej czy społeczno-zawodowej nie sta-nowi istotnej bariery konsumpcji dóbr społecznie podanych;
• przestrzennego: według autorki konsumpcja powinna by prowadzona w sposób nienaru-szajcy ładu przestrzennego;
• intertemporalnego: wymienione wymiary zrównowaenia konsumpcji s moliwe do spełnienia w długim okresie.
Generalnie z powyszych postulatów wynika, e w konsumpcji zrównowaonej chodzi o to, by podane formy konsumpcji przewaały nad niepodanymi oraz by istniały mechanizmy ograniczajce pojawianie si i skutki konsumpcji niezrównowaonej (nietrwałej). Zapewnienie trwałoci wymaga odpowiedniego ukształtowania poszczególnych układów systemu konsumpcji (w tym w układzie podmiotowym i przedmiotowym) oraz takiego ukształtowania uwarunkowa i bod ców, które zapewni zgodno zachowa konsumentów z celami zrównowaonego rozwoju niezalenie od tego, jakie s intencje nabywców i ich stosunek do kwestii sprawiedliwoci wewntrzpokoleniowej, midzypokoleniowej czy te ochrony rodowiska.
Według D. Kiełczewskiego najwaniejsze przesłanki zrównowaenia konsumpcji w układzie podmiotowym to:
• poziom dochodów konsumentów, który zagwarantuje powszechny dostp do fundamen-talnych dóbr i usług (tj. zgodnie z Agend 21 – ywnoci, mieszkania, słuby zdrowia i edukacji);
• poziom oszczdnoci gwarantujcy odpowiedni wielko inwestycji w przyszł kon-sumpcj w skali midzypokoleniowej;
• zapewnienie stabilnej sytuacji materialnej konsumentom, co sprzyja ograniczeniu nad-miernej konsumpcji dóbr materialnych, traktowanych jako inwestycja w niepewn przy-szło;
• podnoszenie poziomu wiadomoci ekologicznej, co wywołuje wzrost zainteresowania dobrami i usługami o wysokich parametrach ekologicznych;
• uwzgldnienie w budecie konsumentów cen dóbr i usług rodowiskowych, co pociga za sob internalizacj kosztów zewntrznych konsumpcji; zmusza to konsumentów do bar-dziej racjonalnego wykorzystywania zasobów (zarówno rodowiskowych, jak i finanso-wych) oraz wywołuje wzrost popytu na dobra i usługi nieuciliwe dla rodowiska; • zrónicowanie płac wspierajce wzrost efektywnoci sektorów proekologicznych;
wyso-kie płace w tym sektorze pobudziłyby przepływ pracowników (w tym o wysokich kwali-fikacjach) z innych sektorów;
• dostp do wiedzy i informacji o parametrach oferowanych dóbr i usług;
• zrónicowanie gustów i preferencji konsumentów tak, by mona je przeciwstawi prymi-tywnemu konsumpcjonizmowi i skrajnej homogenizacji konsumpcji.
Natomiast zrównowaenie konsumpcji w układzie przedmiotowym wymaga: utrzymania skali konsumpcji w granicach pojemnoci rodowiska przyrodniczego (jednym ze wska ników jest chociaby wspomniany na pocztku „lad ekologiczny”) oraz zachowania podanej przez społeczestwo proporcji midzy konsumpcj dóbr i usług materialnych oraz bezporedni konsumpcj dóbr i usług rodowiska (chodzi o optymalizacj zanieczyszczania i ochrony rodowiska w relacji do spoycia).
Realizacji tych warunków sprzyjaj m.in.:14
• serwicyzacja konsumpcji zapewniajca wysok skal zaspokojenia potrzeb przy mniej-szym obcieniu rodowiska, a take zastpowanie konsumpcji indywidualnej zbiorow (np. w zakresie transportu);
• ekoinnowacje, co prowadzi do zmniejszenia zasobochłonnoci i polutogennoci dóbr i usług, wydłuenia cyklu ycia produktów itp.
Zrównowaenie konsumpcji w układzie podmiotowym i przedmiotowym jest zdeterminowane kształtem układu organizacyjnego konsumpcji, który obejmuje m.in.:
• polityk gospodarcz pastwa i polityk przemysłow ukierunkowane na wsparcie ekolo-gizacji dóbr i usług oraz serwicyzacj spoycia;
• polityk ekologiczn zawierajc zagadnienia wpływu konsumpcji na rodowisko; • polityk socjaln nastawion na realizacj zasady sprawiedliwoci wewntrzpokoleniowej
poprzez denie do zapewnienia ogółowi konsumentów dostpu do dóbr fundamental-nych;
• polityk ochrony konsumenta majc na celu jego ochron przed nieuczciwymi prakty-kami producentów i sprzedawców oraz zapewniajc optymalizacj wyborów nabyw-czych;
• wsparcie konsumpcji zbiorowej oraz zapewnienie wysokiej jakoci konsumpcji publicz-nej;
• wsparcie innych podmiotów nastawionych proekologicznie.
Denie do zrównowaenia konsumpcji wymaga równie odpowiednich zmian w układzie przestrzennym, a mianowicie:
• ograniczenia rónic w poziomie ycia w skali globalnej (czyli zlikwidowania podziału na bogat północ i biedne południe), a przede wszystkim wykorzenienia głodu i ubóstwa na wiecie;
• zapewnienie krajom i społeczestwom ubogim moliwoci rozwoju w oparciu o współ-czesne procesy w gospodarce midzynarodowej; rodkiem do tego moe by m.in. wsparcie eksportu z krajów ubogich produktów przetworzonych, upowszechnienie „Fair Trade”,15
wspieranie produktów i działalnoci regionalnych czy pomoc finansowa i hu-manitarna (w tym oddłuenie krajów rozwijajcych si, edukacja, polepszenie warunków sanitarnych i zdrowotnych) oraz wszelkie działania, które pomog tworzy miejsca pracy w tych krajach.
Bardzo wane jest, by kraje ubogie nie powielały tradycyjnych, szkodliwych dla rodowiska przyrodniczego wzorców konsumpcji. Aby si tak nie stało niezbdne jest intensywne 14Ibidem, s. 48.
15 Fair Trade (Sprawiedliwy Handel) to midzynarodowy ruch konsumentów, organizacji pozarzdowych, firm
importer-skich i handlowych oraz spółdzielni i drobnych wytwórców (rolników, rzemielników) Trzeciego wiata, który opierajce si na dialogu i zasadach partnerskich, tworzy niezaleny system handlowy o zasigu globalnym. Sprawiedliwy Handel dy do wyeliminowania ubóstwa z krajów Południa poprzez zapewnienie marginalizowanym w procesie globalizacji pro-ducentom z tych pastw równych szans dostpu do rynków w krajach Północy. Organizcje Fair Trade angauj si we wspieranie producentów, podnoszenie wiadomoci i kampanie na rzecz zmian zasad i praktyki konwencjonalnego handlu midzynarodowego. W Polsce pioniersk organizacj Fair Trade było Polskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu „Trzeci wiat i My”, które jako jedyne w Poslce posiada certyfikat Organizacji Fair Trade i jest członkiem wiatowej Organizacji Sprawiedliwego Handlu (WFTO). http://fairtrade.org.pl/sprawiedliwy_handel (20.07.2011 r.).
kształtowanie i upowszechnianie wzorców konsumpcji zrównowaonej włanie w tych krajach z równoczesnym ograniczaniem ubóstwa i zapewnieniem dostpu do dóbr fundamentalnych.
Przedstawiona lista uwarunkowa równowaenia konsumpcji wskazuje z jednej strony jak złoony i długotrwały jest to proces (odnoszcy si do całokształtu skomplikowanej rzeczywistoci gospodarczej i społecznej), a z drugiej podkrela konieczno jej ekologizacji. 4. Ekologizacja konsumpcji a proekologiczne modele i style ycia
Ekologizacja konsumpcji jest jedn z tendencji rozwoju konsumpcji i stylów ycia. Rozumiana jest jako przyjmowanie postawy wobec wiata wyraajcej si zachowaniami w sferze konsumpcji zgodnymi z zasadami ochrony rodowiska naturalnego.16 Ekologizacja konsumpcji jest łczona z pojciem konsumpcji ekologicznej, która oznacza wykorzystywanie dóbr i usług zaspokajajcych podstawowe potrzeby ludzi i poprawiajcych ich jako ycia, a jednoczenie minimalizujcych zuycie zasobów naturalnych, toksycznych materiałów oraz ilo produkowanych odpadów i zanieczyszcze w cyklu ycia, bez naraania na niebezpieczestwo przyszłych pokole.17
Konsumpcja ekologiczna opiera si na trzech filarach: • imperatywie ekologicznym konsumenta;
• zmianie funkcjonowania jednostki jako konsumenta; • wiadomoci ekologicznej.
W sposób bardzo uproszczony imperatyw ekologiczny konsumenta oznacza mylenie o ro-dowisku w całym procesie zaspokajania potrzeb, tj. od momentu ich pojawienia si a do momen-tu usunicia skutków ich realizacji. Ten proces mona przedstawi jako łacuch nastpujcych zasad:
jeli moesz:
selekcjonuj produkty i wybieraj mniej uciliwe dla rodowiska oraz zaspokajaj potrzeb przez usług jeeli jest to moliwe
minimalizuj wielko konsumpcji
maksymalizuj czas oraz wielofunkcyjno wykorzystania produktu
segreguj powstajce odpady.
Realizacja tych zasad, a jednoczenie upowszechnianie konsumpcji ekologicznej wymaga zmiany funkcjonowania jednostki jako konsumenta i wykreowania konsumenta proekologicznego. Stano-wi to niezbdny warunek zaistnienia rynku produktów przyjaznych rodoStano-wisku. Proekologiczny konsument jest bowiem skłonny zapłaci wicej za produkty ekologiczne, czyli pokry zwikszo-ne koszty ich produkcji, a take zmieni swój model konsumpcji na bardziej przyjazny rodowi-sku. Pojawiło si nawet pojcie Homo ecologicus, czyli człowiek odpowiedzialny za rodowisko 16 K. Mazurek-Łopaciska, M. Sobociska: Ekologiczna płaszczyzna społecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw,
„Eko-nomia. Gospodarka a rodowisko, nr 5, red. T. Borys, B. Fiedor, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wro-cławiu nr 79, Uniwersytet Ekonomiczny we WroWro-cławiu, Wrocław 2009, s.: 105.
przyrodnicze, z rozwinit wiadomoci ekologiczn, który ogranicza uywanie produktów szko-dliwych dla ludzi i otoczenia.
Rysunek 1. Ekologizacja konsumpcji a tendencje rozwoju i modele konsumpcji ekologicznej ródło: K. Mazurek-Łopaciska, M. Sobociska, op. cit., s.: 106.
Tendencje rozwoju konsumpcji
Ekologizacja zachowa konsumpcyjnych – homo ecologicus
• konsumowanie produktów ekologicznych
• przechodzenie do fazy poenglowskiej, która cechuje si relatywnym wzrostem wydatków na ywno ekologiczn • przechodzenie od egoracjonalnoci do ekoracjonalnoci
• oszczdne, racjonalne wykorzystanie dóbr konsumpcyjnych
• zmniejszanie konsumpcji dóbr, które charakteryzuj si wysok chłonnoci nieodnawialnych zasobów ziemi • nabywanie dóbr, które nie wytwarzaj duej iloci odpadów pokonsumpcyjnych
• segregowanie odpadów i ich wtórne wykorzystanie
• pogłbianie wiedzy z zakresu ochrony rodowiska naturalnego
• tworzenie grup nabywców w celu zorganizowania procesu zakupu bezporednio u producenta
• aktywny udział nabywców w organizowaniu opartych na partnerstwie spółdzielni współtworzonych przez konsumen-tów i rolników, którzy razem okrelaj, jakiego rodzaju produkty bd dostarczane, po jakiej cenie i w jakiej iloci • angaowanie si w działania realizowane przez ruchy ekologiczne, które to ewoluowały od ruchów intelektualnych do
ruchów o charakterze społecznym
Domocentryzm w konsumpcji
• domocentryczny model spdzania wolnego czasu • przygotowanie i
spoywa-nie w domach posiłków z produktów pochodzcych z ekologicznych gospo-darstw rolnych Dekonsumpcja i freeganizm • wiadome ograniczanie konsumpcji • racjonalizacja konsumpcji, a take korzystanie z ró-nego typu produktów po-chodzcych z „drugiej r-ki”
Indywidualizacja kon-sumpcji, prosumpcja
• aktywny udział konsu-menta w tworzeniu oferty (np. ekoturystycznej), któ-ra dostosowana jest do je-go indywidualnych po-trzeb
Etnocentryzm konsumencki
• oparte na przesłankach ekonomicznych, emocjonalnych i moralnych preferowanie produktów z regionu, kraju, z którego po-chodzi konsument
• kierowanie si przy dokonywaniu wyboru produktu moliwoci wspierania rozwoju lokalnych producentów
• kupowanie lokalnych, regionalnych pro-duktów ze wzgldu na ich wieo
Dematerializacja konsumpcji
• zwikszajcy si zakres konsumpcji wartoci nie-materialnych, takich jak rónego typu przeycia, poprawa zdrowia i samo-poczucia
Serwicyzacja konsumpcji
• Rosncy udział wydatków na usłu-gi w wydatkach ogółem, w tym na usługi wiadczone np. przez go-spodarstwa ekoturystyczne w za-kresie zakwaterowania, gastrono-mii, sportu, kultury, edukacji eko-logicznej, rozywki, rónego typu terapii
Podatno konsumentów na argumenty przemawiajce za konsumpcj ekologiczn jest determi-nowana midzy innymi ich skłonnoci do uwzgldniania wewntrznej satysfakcji wynikajcej z redukcji konsumpcji i prowadzenia działa o charakterze proekologicznym. Mona wic powie-dzie, e konsumpcja ekologiczna wie si z przechodzeniem na wysze etapy konsumpcji. Na rysunku 1 przedstawiono zalenoci midzy ekologizacj a innymi tendencjami rozwoju kon-sumpcji i modelami konkon-sumpcji.
Przedstawione na rysunku 1 modele konsumpcji maj charakter ekologiczny, ale – jak wida – róni si od siebie pewnymi cechami. Ta rónorodno odzwierciedla charakter potrzeb konsumentów i ułatwia znalezienie modelu im odpowiadajcego. Jednoczenie modele te pokazuj, jak w „dojrzałych” społecznociach konsumenckich zmienia si podejcie do tego, co jest wane i co jest wyznacznikiem sukcesu. Tradycyjne dobra luksusowe (np. ekskluzywne zegarki, samochody, stroje, porcelana, kosmetyki czy luksusowe domy) wci maj wysok rang, ale przestaj by jedynymi wyznacznikami wysokiego statusu. Pojawiaj si inne wyznaczniki, włanie te o charakterze ekologicznym, pozwalajce na zamanifestowanie swojego statusu oraz postawy wzgldem rodowiska przyrodniczego.18
Ostatnimi czasy proekologiczne modele i style ycia zaczyna si łczy z ruchem „Slow Life”, który powstał jako anty-dyktat do „FastLlife”, czyli coraz czciej krytykowanego stylu ycia opartego na przyspieszonym tempie przeywania codziennych egzystencjalnych dozna oraz wyborze form konsumpcji i produkcji oszczdzajcych czas i pozwalajcych na utrzymanie bardzo szybkiego tempa ycia. Slow life oznacza, e naley zwolni, wrcz zatrzyma pd ycia, skierowa si w stron natury. Wypoczynek na łonie natury jest bardziej efektywny – przywraca spokój i działa wyciszajco na cały organizm, jest ukojeniem dla ciała i duszy. Zwolennicy tej filozofii ycia przekonuj, e dziki temu odzyskamy poczucie zadowolenia i wewntrznej harmonii. Lekarze natomiast zapewniaj, e wolniejsze tempo ycia i bardziej wiadome odywianie zmniejsz do minimum ryzyko zawału serca, cukrzycy, a nawet chorób nowotworowych. Slow jest równie ruchem społecznym, który zaczyna obejmowa coraz wicej sfer, jak:
• Slow Food, czyli „powolna” ywno zamiast „Fast Food”; wszystko to, co spoywamy powinno dobrze smakowa, by wytwarzane „czystymi” metodami, w sposób, który nie ma negatywnego wpływu na rodowisko przyrodnicze, a producenci powinni otrzymy-wa uczciwe wynagrodzenie za swoj prac. Slow Food zakłada jedzenie w spokoju, po-woli, bez popiechu i w skupieniu.19
• Slow Travel, „powolne” podróowanie, jako przeciwiestwo wycieczek typu „siedem pastw w siedem dni” i wczasów typu last-minute w anonimowych orodkach wypo-czynku, w tłumie anonimowych ludzi.
• Slow Job, odwrotno przepracowania i pracoholizmu, powinnimy mniej czasu powi-ca na codzienne obowizki, prac i zdobywanie dóbr materialnych, a wicej na obcowa-nie z przyrod, innymi lud mi czy rozwój własnych zainteresowa.
18 C. Bywalec, L. Rudnicki: Konsumpcja PWE, Warszawa 2002, s.:129–156 oraz J. Wo (red.): Zachowania
konsumenc-kie – teoria i praktyka, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2003, s.: 93–107.
• Citaslow, „powolne miasto” jako przeciwiestwem współczesnego, duego miasta, w którym dominuje popiech, „wycig szczurów” i przeludnienie20.
• Slow Desing, antonim masowej produkcji pozbawionej tosamoci, indywidualizmu i wysokiej wartoci estetycznej.
• SlowEducation lub Slow University, czyli edukacja lub studiowanie nastawione na osi-gnicie mdroci, a nie jak najwikszej liczby rónorodnych, czsto powierzchownych kwalifikacji.
• Slow Shopping, czyli rozsdne zakupy produktów czy usług faktycznie potrzebnych i trwałych.
Symbolem ruchu Slow jest limak, który wyraa pragnienie spowolnienia czasu, przeciwdziałania pewnym złym nawykom (tera niejszym i przyszłym), utracie zdrowego rozsdku. Ponadto limak czuje si zawsze „jak u siebie w domu” noszc go ze sob, co oznacza, e powinnimy dostosowa si do miejsca, w którym przebywamy bez wprowadzania w nim zmian dla samych zmian. Generalnie ideaa Slow jest ide zwolnienia tempa ycia. Nie chodzi jednak o zwolnienie samo w sobie, lecz o wybór tempa ycia stosownie do potrzeb i codziennego ycia. Powinnimy dy do zrównowaenia ycia w rónych jego sferach i przejawach. Postulaty Slow akcentuj powrót do ycia wiadomego, harmonijnego, bliszego naturalnym rytmom funkcjonowania człowieka, podkrelaj jego indywidualno, ale i przynaleno, współzaleno i odpowiedzialno za rodowisko w jakim yje.21 Dynamiczny rozwój na całym wiecie rónych odmian ruchu Slow, wiadczy o ogromnym zapotrzebowaniu na podobne style ycia wród wikszoci społecznoci.
Porównujc postulaty idei Slow z cechami modeli konsumpcji ekologicznej (rysunek 1) mona zauway pewne podobiestwo, zwłaszcza do domocentryzmu i etnocentryzmu. Poza tym szeroko rozumiane produkty typu Slow wykazuj równie zwizki ze zrównowaonym rozwojem. Mianowicie:
• eksponuj jako ycia i słu tej jakoci,
• sprzyjaj ochronie zdrowia, tradycji kulturowej, zwizków społecznych, a nawet ochronie biorónorodnoci,
• eksponuj wiadomo ekologiczn,
• stanowi alternatywne rozwizanie współczesnych problemów człowieka, szczególnie w kon-tekcie zagroe dla jakoci ycia i pracy,
• podkrelaj rang indywidualnej ekspresji i zaspokajania potrzeb wyszego rzdu w sposób odmienny od homogenicznej kultury masowej
Generalnie wic idea Slow eksponuje jakociowe, a nie ilociowe aspekty wzrostu jakoci ycia, co stanowi przecie podstaw koncepcji zrównowaonego rozwoju i konsumpcji zrównowaonej. Mona zatem powiedzie, e Slow jest proekologicznym stylem ycia.
20 D. Kiełczewski: Ruch Slow a proekologiczne style ycia, „Ekonomia i rodowisko” 2009, nr 2(36), s.: 9–19.
21 D. Kwiatkowska: Ruch kulturowy slow w wiecie koncepcji humanistycznej człowieka oraz psychologii pozytywnej
5. Podsumowanie
Majc na uwadze powysze wywody oraz fakt, e w realnych procesach konsumpcji liczba konsumentów nieodpowiedzialnych ekologicznie i społecznie jest cigle wysza od liczby tych odpowiedzialnych, naley zwróci uwag na konieczno podejmowania działa majcych na celu kreowanie stylów ycia, w których ochrona rodowiska jest wartoci autoteliczn. W konsekwencji przełoy si to na rozwój konsumpcji ekologicznej i upowszechnianie idei konsumpcji zrównowaonej. Realne wprowadzenie koncepcji konsumpcji zrównowaonej wymaga podjcia kompleksowych działa przez rzdy poszczególnych pastw we współpracy ze wszystkimi interesariuszami (obywatelami, organizacjami pozarzdowymi, przedsibiorstwami, samorzdami lokalnymi, systemem szeroko pojtego szkolnictwa, mediami) i ukierunkowanie ich polityk na przyjcie konkretnych rozwiza przynoszcych korzyci konsumentom. Du rol w upowszechnieniu konsumpcji zrównowaonej odgrywaj narzdzia ekonomiczne, którymi dysponuje pastwo. Za pomoc tych narzdzi mona bowiem dokona internalizacji kosztów rodowiskowych do cen dóbr i usług, oddziałujc w ten sposób na decyzje konsumentów, a tym samym wspiera preferencje konsumentów zwizane z czystym rodowiskiem i zakupami dóbr ekologicznych. Konsumenci s podatni na regulacje w polityce podatkowej i pieninej, równie te zachcajce do oszczdzania lub stymulujce proekologiczne wydatki konsumpcyjne.
Bibliografia
[1] Agenda’ 21, Społeczny Instytut Ekologiczny, Warszawa 1993.
[2] Agenda 21 – 10 lat po Rio, Raport, Rzeczpospolita Polska, Warszawa 2002. [3] Bywalec C., Rudnicki L.: Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002, s.: 129–156.
[4] Dokumenty kocowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „ rodowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro 3–4.06.1992 r. Szczyt Ziemi,Wyd. IO , Warszawa 1993.
[5] Kiełczewski D.: Konsumpcja a perspektywy trwałego i zrównowaonego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004; s.: 49–80.
[6] Kiełczewski D.: Struktura pojcia konsumpcji zrównowaonej, „Ekonomia i rodowisko” 2007, nr 2(32); s.: 46–47.
[7] Kiełczewski D.: Ruch Slow a proekologiczne style ycia, „Ekonomia i rodowisko” 2009, nr 2 (36), s.: 9–19.
[8] Komunikat Komisji Europejskiej COM (2007/99) z 13.03.2007 r. [9] Komunikat Komisji Europejskiej COM (2009/400) z 24.07.2009 r.
[10] Kwiatkowska D.: Ruch kulturowy slow w wiecie koncepcji humanistycznej człowieka oraz psychologii pozytywnej www.wsh.net/.../KWIATKOWSKA..pdf (20.03.2011r.).
[11] Living Planet Report, WWF 2010; s.: 32–36.
[12] Mazurek-Łopaciska K., Sobociska M.: Ekologiczna płaszczyzna społecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw, „Ekonomia. Gospodarka a rodowisko, nr 5, red. T. Borys, B. Fiedor, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 79, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2009; s.: 105–106.
[13] Ryszawska-Grzeszczak B.: Ekologiczny wymiar konsumpcji ywnoci, „Ekonomia i rodowisko” 2007, nr 1(31), s.: 138, 160.
[15] Towards a Global Framework of Action on Sustinable Consumption and Production. Johan-nesburg Plan Implementation, UNEP 2008 http://esa.un.org/marrakechprocess/indexshtml (20.07.2011 r.).
[16] Wo J. (red.): Zachowania konsumenckie – teoria i praktyka , Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2003, s.: 93–107.
[17]http://fairtrade.org.pl/sprawiedliwy_handel (20.07.2011 r.).
[18] www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/earth_overshoot_day ( 20.07.2001r.). [19] www.ekoistka.pl/ekoistkapl/ekologiczny_slad_a_co_to_takiego.html (20.07.2001r.).
A SUSTAINABLE CONSUMPTION VS. ECOLOGICAL LIFESTYLES
Summary
Consumerism is a source of ongoing environmental degradation and depletion of its resources, so it is one of the reasons for breach of ecological balance on Earth. Unsustainable consumption threatens the continued existence of people, so for this reason the boundaries should be defined for the artificial (unnecessary) require-ments. In front of this comes the concept of sustainable consumption which is corre-sponding to the concept of sustainable development. And because this concept still raises many emotions and sometimes controversial, thus it is essential to its dissemi-nation. Therefore, the aim of this paper is to show the nature and determinants of sustainable consumption, and also formed its background models and lifestyles. A growing number of ecological models and styles of life of is an evidence not only that people are looking for appropriate solutions for themselves, but also about a growing level of environmental awareness.
Keywords: sustainable consumption, ecological footprint, slow life
Barbara Kryk
Katedra Polityki Społeczno-Gospoadarczej i Europejskich Studiów Regionalnych Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarzdzania
Uniwersytet Szczeciski
ul. Mickiewicza 64, 71-101 Szczecin e-mail: barbara.kryk@poczta.onet.pl
