Konfrontacja nauki polskiej ze œrodowiskami naukowymi Unii Europejskiej
Maciej Podemski
1W 2005 r. Komisja Europejska po-wo³a³a Europejsk¹ Radê Badañ Nauko-wych (European Research Council — ERC), instytucjê niezale¿n¹, odpowiedzialn¹ za swoj¹ dzia³alnoœæ przed Komisj¹ Euro-pejsk¹ (por. Podemski, 2007). Zadaniem ERC mia³o byæ wspieranie oddolnych inicjatyw badawczych z ró¿nych dzie-dzin nauki i technologii, daj¹cych szansê na dalszy ich rozwój.
Przewidziano coroczne udzielanie przez ERC dwóch rodzajów grantów — dla tzw. badaczy pocz¹tkuj¹cych oraz dla badaczy doœwiadczonych. Inicjator projektu prze-znaczonego do pierwszego rodzaju grantów musi mieæ sto-pieñ doktorski od co najmniej dwóch lat (lecz nie d³u¿ej, ni¿ dziewiêæ lat). Wyst¹pienie o grant nale¿y sk³adaæ w porozumieniu lub w imieniu instytucji naukowej, w której badacz planuje realizacjê uzyskanego grantu. Instytucja ta musi mieæ swoj¹ siedzibê na terenie Unii Europejskiej lub pañstwa z ni¹ stowarzyszonego.
Pierwszy konkurs Europejskiej Rady Badañ Naukowych dla pocz¹tkuj¹cych badaczy zosta³ og³oszony w lutym 2007 r. i zamkniêty w kwietniu tego samego roku. Zg³oszono na niego 9167 projektów. Z Polski wp³ynê³o ich 207 (2,3% ca³oœci), w tym za zgodne z za³o¿eniami konkursu uznano 192 projekty. Podczas dwustopniowej selekcji pierwszy etap przesz³o 559 projektów, w tym ¿aden z Polski. Drugi etap selekcji przesz³o 299 projektów. Dalsze konkursy tego typu bêd¹ og³aszane corocznie zim¹ i finalizowane na wio-snê.
Drugi rodzaj grantów — dla doœwiadczonych badaczy — jest otwarty dla starszych naukowców, niezale¿nie od ich wieku oraz od osi¹gniêtego ju¿ szczebla kariery nauko-wej. Na pierwszy konkurs dla tego rodzaju grantów zg³oszono 2167 projekty, w tym z Polski 71 (3,3% ca³oœci). Do lipca 2008 r. oceniono 1401 projektów z zakresu nauk spo³ecznych i humanistycznych oraz nauk fizycznych i technicznych. Granty z ocenionych ju¿ dziedzin otrzyma³o 149 projektów, w tym jeden z Polski: prof. Tadeusz Dietl z Instytutu Fizyki Polskiej Akademii Nauk (tytu³ projektu:
Functionalisation of Diluted Magnetic Semiconductors).
Rezultaty ocen pozosta³ych 766 projektów z zakresu nauk biologicznych i medycznych (Life Sciences) og³oszono 3 paŸdziernika br. Lista przyznanych grantów obejmuje 78 projektów, w tym brak jest projektu z Polski. Dalsze kon-kursy bêd¹ og³aszane corocznie latem i finalizowane na jesieni.
Podsumowuj¹c, pierwsze konkursy Europejskiej Rady Badañ Naukowych zakoñczy³y siê dla polskiej nauki
nie-pomyœlnie. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego pociesza siê wprawdzie, ¿e w konkursie dla pocz¹tkuj¹cych badaczy sukces odnios³o troje uczonych wykszta³conych na polskich wy¿szych uczelniach, ale wskazane przez nich naukowe instytucje, tzw. goszcz¹ce, znajduj¹ siê poza Polsk¹. Generalnie MNiSW nie ma jednak z³udzeñ co do stanu polskiej nauki. Ocenia ono, ¿e obecny system nauki w Pol-sce charakteryzuje siê du¿ym rozdrobnieniem tematycznym i organizacyjnym, zbyt sztywnym podzia³em organizacyjnym (jednostki badawczo-rozwojowe, Instytuty Polskiej Aka-demii Nauk i szko³y wy¿sze) oraz przewag¹ badañ podsta-wowych nad badaniami przemys³owymi. Bardzo niski jest udzia³ polskich prac w œwiatowym cytowaniu prac nauko-wych (ok. 0,5%) i zg³aszaniu wniosków patentonauko-wych (0,3%). Liczba polskich wynalazków zg³aszanych do Europejskie-go Urzêdu PatentoweEuropejskie-go na 1 mln mieszkañców jest ni¿sza od wszystkich krajów UE z wyj¹tkiem Rumunii. Jeszcze mniejszy jest udzia³ polskich autorów w grupie najczêœciej cytowanych publikacji (dwóch na cztery tysi¹ce).
Udzia³ œrodków finansowych z zagranicy w wydatkach na badania i rozwój (B+R) wynosi 7%, przy czym oko³o 80% z nich to fundusze unijne. Jednoczeœnie polskie grupy badawcze zdobywaj¹ w UE najmniej pieniêdzy ze wszyst-kich krajów unijnych. Na przyk³ad w 6. Programie Ramowym (lata 2002–2006) polscy naukowcy „odzyskali” najmniejsz¹ czêœæ funduszy, którymi proporcjonalnie do PKB poszcze-gólne kraje UE zasili³y ten program — 53,6%. Tymczasem Czesi „odzyskali” 75%, Wêgrzy — 96%, a S³oweñcy uzy-skali 155% swoich wp³at.
Stan oraz struktura polskiej nauki i technologii, a wiêc i potencja³ B+R w Polsce s¹ w du¿ej mierze wynikiem wie-loletnich zaniedbañ w tym zakresie. Wœród prawie 1100 jednostek prowadz¹cych w 2006 r. dzia³alnoœæ B+R znaj-dowa³o siê 147 szkó³ wy¿szych, 190 jednostek badaw-czo-rozwojowych (wszystkie) oraz 78 placówek naukowych PAN. Bardzo ma³a jest natomiast liczba uczelni niepublicz-nych prowadz¹cych dzia³alnoœæ B+R. Tak¿e udzia³ przed-siêbiorstw podejmuj¹cych dzia³alnoœæ B+R jest niewielki. Wzros³a wprawdzie liczba tych przedsiêbiorstw ze 196 w 1995 r. do 573 w roku 2006, jednak¿e zakres ich zaanga-¿owania jest nadal niewielki, zarówno pod wzglêdem wyso-koœci wydatków, jak i zatrudnionego personelu (8% ogó³u badaczy).
Finansowanie nauki w Polsce wykazuje wprawdzie w ostatnich latach pewn¹ tendencjê wzrostow¹, jednak¿e w przeliczeniu na jego odsetek w stosunku do PKB jest nadal daleko poni¿ej œredniej krajów UE (oko³o 0,56% PKB; œrednia UE-27 to 1,74% PKB). Ró¿nica wystêpuj¹ca w finansowaniu nauki w Polsce w % PKB wzglêdem krajów Unii Europejskiej wynika; po pierwsze, ze wzglêdnie ma³ego bud¿etu w stosunku do PKB w porównaniu z kraja-mi UE; po drugie, ze znacznie wiêkszego udzia³u œrodków 949
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 11, 2008
1EuroGeoConsulting, ul. Jesionowa 36A, 05-816
Micha³o-wice; maciej.podemski@egconsulting.com.pl
pozabud¿etowych w finansowaniu nauki w pozosta³ych krajach Unii Europejskiej.
Dorobek naukowy polskich jednostek naukowych obejmuje g³ównie publikacje oraz uzyskiwanie stopni i tytu³ów naukowych. Stanowi to 87% dorobku szkó³ wy¿-szych, 90% dorobku placówek PAN i oko³o 55% dorobku jednostek badawczo-rozwojowych. Tylko oko³o 14% dorobku wszystkich jednostek naukowych jest przydatne dla gospo-darki. Jednoczeœnie obszar badañ stosowanych kurczy siê stale na rzecz badañ podstawowych, finansowanych nie-mal ca³kowicie przez rz¹d. Ogólnie niski poziom finanso-wania badañ stosowanych przez sam¹ gospodarkê sprawia, ¿e badania podstawowe nie s¹ wyczulone na potrzeby ryn-ku i us³ug publicznych, co jest zjawiskiem charakterystycz-nym dla krajów s³abo rozwiniêtych gospodarczo.
Wiêkszoœæ decyzji finansowych przy rozdziale œrod-ków na naukê podejmuje w Polsce minister w³aœciwy do spraw nauki. Œrodki publiczne na B+R s¹ przeznaczane przy tym w zdecydowanej wiêkszoœci na finansowanie sta-tutowe i infrastrukturalne (w 2005 r. prawie 3/4 bud¿etu nauki). Tylko oko³o 1/4 tych œrodków wydatkuje siê w ramach konkursów.
W Polsce liczba badaczy zatrudnionych w przedsiê-biorstwach jest o wiele mniejsza ni¿ w innych krajach UE. W krajach Unii Europejskiej tylko mniej wiêcej po³owa badaczy zatrudniona jest w sektorze publicznym, a reszta pracuje w sektorze prywatnym, w którym wykonuje prace rozwojowe, znacznie bardziej kosztowne od badañ sto-sowanych, a zw³aszcza od badañ podstawowych. W Polsce a¿ 92% naukowców pracuje w sektorze publicznym, a zale-dwie 8% w sektorze prywatnym.
Jeœli chodzi o zarz¹dzanie badaniami naukowymi, to obecnie dominuje system zamkniêty, biurokratyczny, z gru-pami interesów zwracaj¹cymi wiêksz¹ uwagê na wzrost finansowania jednostek naukowych oraz utrzymanie ich obecnych struktur ni¿ na zmiany strukturalne. Poza tym rozdrobnienie jednostek naukowych utrudnia koncentracjê kapita³u naukowego w poszczególnych dziedzinach badawczych. Przestarza³y model awansu i kariery oraz s³abe wsparcie ambitnych projektów wywo³uj¹ wycofywa-nie siê zdolnych, m³odych badaczy z dzia³alnoœci nauko-wej, a tak¿e emigracjê wielu najlepszych naukowców do zagranicznych oœrodków naukowych. Istotnym problemem polskiej nauki jest równie¿ niewielkie jej otwarcie na wspó³-pracê miêdzynarodow¹, powodowane czêsto brakiem umiejêtnoœci pos³ugiwania siê jêzykiem obcym, w szcze-gólnoœci angielskim.
Jeœli chodzi o geograficzne rozmieszczenie w Polsce jednostek naukowych, to dominuje tu województwo mazo-wieckie, w tym przede wszystkim Warszawa (41,8% nak³adów na B+R oraz 31,18% badaczy). Nastêpne w kolejnoœci województwa: ma³opolskie i pomorskie, znajduj¹ siê dale-ko za liderem. Konieczne jest wiêc zwiêkszenie potencja³u naukowo-badawczego tak¿e w pozosta³ych, poza Mazow-szem, regionach. Du¿e znaczenie mog¹ w tym odegraæ fun-dusze strukturalne Unii Europejskiej.
Uznaj¹c stan polskiej nauki za, delikatnie mówi¹c, nie satysfakcjonuj¹cy, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿-szego og³osi³o we wrzeœniu br. pakiet reform dotycz¹cych nauki pod has³em Budujemy na wiedzy. Zg³oszone
dotych-czas do spo³ecznych konsultacji projekty ustaw dotycz¹ Polskiej Akademii Nauk, instytutów badawczych, Narodo-wego Centrum Nauki, NarodoNarodo-wego Centrum Badañ i Roz-woju oraz zasad finansowania nauki. Projekt ustawy o szko³ach wy¿szych ma byæ przedstawiony w listopadzie bie¿¹cego roku. Celem proponowanej reformy ma byæ m.in. zwiêkszenie powi¹zañ nauki z gospodark¹ oraz dostoso-wanie standardów nauki polskiej do standardów miêdzyna-rodowych.
Ustawa o Narodowym Centrum Nauki wskazuje, ¿e centrum to ma wspieraæ dzia³alnoœæ naukow¹ w zakresie badañ podstawowych, czyli oryginalnych prac ekspery-mentalnych lub teoretycznych, podejmowanych w celu zdobycia nowej wiedzy naukowej bez koniecznoœci bez-poœredniego zastosowania wyników badañ w praktyce. Do zadañ centrum ma nale¿eæ m.in. finansowanie badañ podstawowych i zakupów aparatury naukowo-badawczej, wspó³praca miêdzynarodowa w tym zakresie, finansowanie stypendiów doktoranckich i sta¿y podoktoranckich, a tak¿e wspieranie rozwoju osób rozpoczynaj¹cych karierê naukow¹. Powo³anie Narodowego Centrum Nauki ma s³u¿yæ wy³¹czeniu finansowania badañ podstawowych z kompe-tencji administracji rz¹dowej i przekazaniu go do niezale¿-nej instytucji, zgodnie ze standardami organizacji EURO-HORCs (European Heads of Research Councils — stowa-rzyszenie przewodnicz¹cych (dyrektorów) publicznych, nie akademickich, europejskich organizacji finansuj¹cych lub prowadz¹cych badania naukowe. Stowarzyszenie powsta³o w roku 1992 i jest cia³em doradczym Komisji Europejskiej).
Ustawa o Narodowym Centrum Badañ i Rozwoju powo³uje to centrum do realizacji zadañ z zakresu polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej pañstwa. Chodzi tu g³ównie o strategiczne programy badañ nauko-wych i prac rozwojonauko-wych, opracowywane w ramach Kra-jowego Programu Badañ Naukowych i Prac Rozwojowych. Do zadañ centrum bêdzie nale¿eæ m.in. pobudzanie inwe-stowania przez przedsiêbiorców w dzia³alnoœæ badaw-czo-rozwojow¹, wspieranie komercjalizacji wyników badañ, a tak¿e udzia³ w realizacji miêdzynarodowych programów badañ naukowych i prac rozwojowych, w tym programów wspó³finansowanych ze œrodków zagranicznych. Dzia³alnoœæ centrum powinna efektywnie wp³ywaæ na konkurencyj-noœæ badañ naukowych i prac rozwojowych oraz na zwiêk-szenie skutecznoœci wdra¿ania ich wyników w gospodarce. Jak ju¿ wspomniano, proponowany pakiet reform ma umo¿liwiæ nauce polskiej pokonanie dotychczasowych s³aboœci, wzmocnienie jej roli w rozwoju polskiej gospo-darki i umo¿liwienie zajêcia w³aœciwego miejsca w nauce europejskiej.
ród³a:
Palla K. 2008 — Implementation of the IDEAS Program-me, ERC/European Commission, RTD, Directorate S, S-4, Dzieñ Informacyjny Programów „Pomys³y” (IDEAS) i Wspólnotowego Centrum Badawczego (JRC),
23.09.2008, Warszawa,
Podemski M. 2007 — Europejska Rada Badañ Nauko-wych. Prz. Geol., 3, 185–187.
http://erc.europa.eu/index.cfm http://www.nauka.gov.pl/mn/
http://www.kpk.gov.pl/aktualnosci/imprezy/
950
