Stanowisko krêgowców œrodkowego triasu ko³o ¯yglina na Górnym Œl¹sku
Waldemar Bardziñski
1, Dawid Surmik
1, Marcin Lewandowski
1W bie¿¹cym dziesiêcioleciu w Krasiejowie na Opolsz-czyŸnie udostêpniono do zwiedzania œwiatowej s³awy nagromadzenie póŸnotriasowych skamienia³oœci l¹dowych krêgowców, wystêpuj¹ce w osadach kopalnej rzeki lub jeziora (Dzik i in., 2000; Dzik & Sulej, 2007). Na wschód od tego stanowiska w drobnych ods³oniêciach wêglano-wych osadów morskich i brakicznych œrodkowego triasu, dawniej bardzo licznych, od ponad stu lat znajdowano frag-menty szkieletów krêgowców (von Meyer, 1847–1855; Schmidt, 1928). Wiêkszoœæ tych ³omików i ma³ych kamie-nio³omów zosta³a zasypana œmieciami i znik³a z terenów Œl¹ska, niektóre zosta³y splantowane (zrekultywowane),
a wiele, na ogó³ mniejszych, zape³z³o i zaros³o. Na szczêœcie pojedyncze sztuczne ods³oniêcia, w których prowadzone jest niewielkie wydobycie na potrzeby lokalnego budow-nictwa, funkcjonuj¹ do dziœ. S¹ one miejscem pracy oko-licznej ludnoœci i oby istnia³y jak najd³u¿ej, rozwijaj¹c siê zgodnie z popularyzowanymi zasadami zrównowa¿onego rozwoju. Kilka takich prywatnych ³omów znajduje siê w powiecie tarnogórskim, kilometr na wschód od ¯yglina ko³o Miasteczka Œl¹skiego (ryc. 1). £omy te s¹ coraz licz-niej odwiedzane przez turystów, geologów amatorów i, niestety, zbieraczy sprzedaj¹cych skamienia³oœci. Amato-rów zbierania skamienia³oœci, zw³aszcza szcz¹tków krê-gowców, przyci¹ga mo¿liwoœæ przeszukiwania urobku i sukcesywnie odœwie¿anych powierzchni œcian wyrobisk — pod tym k¹tem stanowisko w ¯yglinie jest te¿ od kilku lat penetrowane przez autorów artyku³u, którzy poczynili w tutejszych ods³oniêciach obserwacje geologiczne, a zw³asz-cza sedymentologiczne (ryc. 2).
W ¯yglinie w kilku blisko siebie po³o¿onych kamie-nio³omach s¹ eksploatowane wapienie poziomu z Pecten i
Dadocrinus (ryc. 3A–B), a przykrywaj¹ce je, intensywnie
zbioturbowane margle i wapienie pelitowe I wapienia fali-stego s¹ sk³adowane na ha³dach. Wed³ug tradycyjnego lito-W. Bardziñski D. Surmik M. Lewandowski
1
Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec, dsurmik@o2.pl; marcin.lewandowski@us.edu.pl
namu³y, mu³y, piaski, torfy
mady, mu³ki, piaski i ¿wiry
piaski, lessy gliny, piaski, ¿wiry
i³y, piaski, i³y piaszczyste, ³upki ilaste
i³y, i³owce, piaskowce, margle
piaski, piaskowce, ¿wiry, i³y
i³y, i³owce, mu³owce, wapienie dolomity, wapienie, margle
dolomity, margle, piaskowce, mu³owce, i³owce
zlepieñce, piaskowce, mu³owce, i³owce, arkozy
i³owce, mu³owce, piaskowce, zlepieñce, wêgiel kamienny
szarog³azy, zlepieñce, ³upki
KARBON TRIAS PERM P ALEOGEN NEOGEN PLEJSTOCEN
wapienie p³ytowe, wapienie skaliste piaski
HOLOCEN
JURA
Ryc. 1. Lokalizacja ¯yglina na tle morfologii terenu i budowy geologicznej Górnego Œl¹ska
I
wapieñ
falisty
wapienie
z
i
Pecten
Dadocrinus
1mW
S
W
S
kalkarenit ? warstwy z Myophoria margiel kalcysiltyt kalcyrudyt i zlepieniecL
L
wapienie
z
i
Pecten
Dadocrinus
struktury masywne i bez³adne a
b
grubszy detryt oraz klasty u³o¿one imbrykacyjnie muszle u³o¿one wypuk³oœci¹ ku górze okruchy muszli
riplemarki falowe
pogr¹zy
laminacja riplemarkowa
œlimaki
cz³ony ³odyg liliowców fragmenty koœci krêgowców pojedyncze bioturbacje nory i dr¹¿enia osad zbioturbowany WyraŸna laminacja: a – pozioma b – przek¹tna
niewyraŸna laminacja pozioma wyraŸna laminacja falista struktura gruz³owa
warstwowanie kopu³owe
uziarnienie gradacyjne osad zdeformowany
pow³oki onkolitowe na skorupkach kompletne skorupki ma³¿y – litostratygrafia
L
– struktury sedymentacyjne i skamienia³oœci
S
margle, wapienie margliste i i³y wapienie detrytyczne, ma³¿owo-krynoidowe z koœciami wapienie pelityczne
wapienie drobnodetrytyczne ma³¿owo-brachiopodowe
wapienie i margle silnie zbioturbowane
wapienie detrytyczne ma³¿owo-krynoidowe z koœciami i stylolitami
wapienie œrednioziarniste ze œlimakami, tempestyty, warstwowania faliste i gradacyjne cienkie prze³awicenia wapieni i margli
wapienie detrytyczne ma³¿owo-krynoidowo--brachiopodowe z koœciami, wk³adki zlepieñcowe
wapienie detrytyczne, œrednioziarniste wapienie detrytyczne ma³¿owo-krynoidowe z nielicznymi bioturbacjami,liczne stylolity
W
– litologia kalkarenit margiel kalcysiltyt kalcyrudyt i zlepieniec struktura soczewkowagruz³y z powierzchniami stylolitowymi
Ryc. 2. Profil geologiczny górnej czêœci warstw z Myophoria (W. z Myophoria) i dolnych warstw gogoliñskich œrodkowego ods³oniêcia
stratygraficznego podzia³u dolnego wapienia muszlowego, dokonanego przez Assmanna (1944), wymienione pozio-my nale¿¹ do dolnych warstw gogoliñskich. Podczas Miê-dzynarodowego Sympozjum Wapienia Muszlowego Szulc i G³uchowski (1991) zaliczyli profil osadów ods³oniêtych w ¯yglinie do dolnych warstw gogoliñskich.
Najni¿sza ods³oniêta w wyrobiskach ¯yglina czêœæ profilu osadów (ryc. 2) to kilka grubszych, lokalnie silnie skrasowia³ych, ³awic wapieni drobnodetrytycznych z domi-nuj¹cym udzia³em grubszego detrytusu, zw³aszcza skoru-pek ma³¿y (w tym Myophoria). Ponad nimi zalega pakiet (oko³o 1,5 m mi¹¿szoœci) ubogich w skamienia³oœci, cien-kich ³awic wapieni prze³awicaj¹cych siê z szarozielonymi lub czerwonymi marglami ilastymi.
Osady najni¿szej czêœci profilu s¹ zaliczane do najwy¿-szego retu (Hagdorn & Szulc, 2007). Zespó³ ten podœciela seriê najciekawszych faunistycznie, ró¿norodnych wapieni detrytycznych (ryc. 2). Wœród œrednich i grubych ³awic wapieni o strukturach bez³adnych, gradacyjnych i niewyraŸ-nie warstwowanych wystêpuj¹ drobnoziarniste wapieniewyraŸ-nie o laminacji poziomej, s³abo nachylonej, falistej, soczewko-wej, drobnofalistej oraz kopu³owej. Wymienione struktury sedymentacyjne powsta³y g³ównie w procesie falowania sztormowego. W pojedynczych grubszych ³awicach zle-pieñców œródformacyjnych obserwuje siê pogr¹zy oraz zafa³dowania laminacji osadu. Wiêkszoœæ ³awic ma sp¹g erozyjny silnie spojony z podœcielaj¹c¹ ³awic¹ kalcytem wytr¹conym z roztworów porowych. W dolnych partiach ³awic, zwykle bardziej gruboziarnistych, spotyka siê bio-klasty i przewa¿nie zaokr¹glone litobio-klasty. Obserwacje kszta³tu klastów wskazuj¹, ¿e podczas erozji czêœæ ³awic by³a plastycznym, niezlityfikowanym jeszcze mu³em wêglanowym. Przeciêtne œrednice klastów s¹ rzêdu paru milimetrów a rozmiary najwiêkszych wyj¹tkowo przekra-czaj¹ 10 cm. Bioklasty czêsto przewa¿aj¹ iloœciowo nad litoklastami. Liczne s¹ wœród nich cz³ony ³odyg liliowców oraz inne fragmenty szkar³upni. Wiêksze elementy skoru-pek ma³¿y lub rzadziej brachiopodów s¹ u³o¿one po³ogo, wypuk³oœci¹ skorupki ku górze. Blisko sp¹gu znajduje siê najwiêksze fragmenty szkieletów krêgowców. £atwiej je jednak dostrzec i wydobyæ ze stropowych powierzchni nie-których ³awic (patrz ryc. 3C–D, F, H i K), gdzie wystêpuje wiêcej bioklastów — g³ównie ³uski ryb i muszle ma³¿y. Powy¿ej, w detrytycznych wapieniach poziomu z Pecten i
Dadocrinus, wapienie pelitowe i margle I wapienia
faliste-go s¹ silnie zbioturbowane. Zawieraj¹ one niemal wy³¹cznie masowo wystêpuj¹ce skamienia³oœci œladowe.
Wykszta³cenie osadów warstw gogoliñskich ods³ania-j¹cych siê w ¯yglinie jest podobne do obserwowanego w innych profilach na Œl¹sku i w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Podobieñstwo to jest podkreœlone wystêpowaniem w zwie-trzelinie przy górnej krawêdzi wyrobisk okruchów ¿ó³to-pomarañczowych, dolomitycznych wapieni i dolomitów
wapnistych, bêd¹cych reliktami poziomu wapienia komórko-wego. Wapienie dolomityczne tego najwy¿szego poziomu dolnych warstw gogoliñskich nie ods³aniaj¹ siê w œcianach tutejszych wyrobisk. Ten szcz¹tkowo zachowany poziom dolnych warstw gogoliñskich i ca³e górne warstwy gogoliñ-skie, zawieraj¹ce mniej liczne i drobniejsze szcz¹tki kostne, uleg³y w tym regionie ca³kowitej erozji.
Obecnie ³omy w ¯yglinie s¹ najlepszym stanowiskiem morskich krêgowców wczesnego œrodkowego triasu na Górnym Œl¹sku. Podobne, choæ mniej bogate stanowiska znane s¹ m.in. z Jaworzna–Szczakowej, Z¹bkowic Bêdziñ-skich, Miko³owa, Micha³kowic oraz Opolszczyzny (patrz przegl¹d w Chrz¹stek & NiedŸwiedzki, 1998). Szcz¹tki krêgowców wystêpuj¹ najczêœciej w warstwach gogoliñ-skich, g³ównie s¹ to bli¿ej nieoznaczalne fragmenty koœci czworonogów i ³uski czy zêby ryb, które na ca³ym obszarze œl¹sko-krakowskim wystêpuj¹ w biosparytach z liliowcami oraz zlepieñcach œródformacyjnych (Chudzikiewicz, 1983). Wiêkszoœæ wa¿niejszych znalezisk szcz¹tków gadów mor-skich na Górnym Œl¹sku pochodzi z dolnych warstw gogo-liñskich (Chrz¹stek & NiedŸwiedzki, 1998). Warto dodaæ, ¿e s¹ to najwczeœniejsze wyst¹pienia gadów morskich na terenie ca³ego basenu germañskiego (Rieppel, 1999).
W morzu wapienia muszlowego w œrodkowej Europie obok prymitywnych ichtiozaurów i plezjozaurów, pachy-pleurozaurów, plakodontów oraz archozaurów, stosunko-wo licznie wystêpowa³y notozaury (rz¹d gadów morskich z nadrzêdu Sauropterygia). Du¿o danych o ¿yciu triasowych gadów uzyskano na podstawie licznych znalezisk szcz¹tków kostnych tych zwierz¹t w Winterswijk, jedynym w Holan-dii ods³oniêciu osadów wczesnego œrodkowego triasu (Öosterink, 2003). W wiêkszoœci by³y to zwierzêta nie-wielkie, d³ugoœci kilkudziesiêciu centymetrów, najwiêksze — ziemnowodne, drapie¿ne notozaury — osi¹ga³y do 4 m d³ugoœci (patrz www.plesiosauria.com/nothosaurus.html; www.palaeos.com). W Polsce, w Starych Glinach ko³o Olkusza, w szczelinach i kopalnych formach krasowych w wapieniach dewoñskich odkryto brekcjê kostn¹ triasowych szcz¹tków krêgowców, miêdzy innymi szcz¹tki z rodzaju
Nothosaurus (Lis & Wójcik, 1960). Wywiezione do
muze-ów Wielkiej Brytanii, poza niewielkimi wzmiankami (Tarlo, 1962), nie doczeka³y siê szerszych opracowañ. Fragmenty koœci i zêby œrodkowotriasowych krêgowców odkryto równie¿ w rejonie Chrzanowa, w osadach dolnego wapienia muszlowego, w tym w poziomie z Pecten i
Dado-crinus dolnych warstw gogoliñskich (Sobczyñski &
Szu-warzyñski, 1978).
Wiêkszoœæ geologicznych i przyrodniczych muzeów uczelnianych w Polsce posiada w swych kolekcjach oka-zyjnie zebrane szcz¹tki krêgowców z dolnego wapienia muszlowego Górnego Œl¹ska. Te skromne kolekcje nie s¹ jednak reprezentatywne w stosunku do tego, co mo¿na zna-leŸæ, ani na tyle bogate, by mo¿na by³o wykonaæ
rekon-®
Ryc. 3. Ods³oniêcie warstw gogoliñskich w okolicy ¯yglina (A–B) i pochodz¹ce z niego koœci (C–K), g³ównie notozaurów,
przechowywane w zbiorach Muzeum Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego (z wyj¹tkiem okazów F i H z kolekcji D. Surmika): A — wschodnia œciana wyrobiska w okolicy ¯yglina; B — widok w kierunku SW na œcianê œrodkowego wyrobi-ska; C–D — ¿ebra (C — okaz T. Krzykawskiego); E — przypuszczalnie fragment miêdzyobojczyka (interclavicula); F — ³opatka (scapula); G — przekrój krêgu z widoczn¹, zbit¹, blaszkow¹ struktur¹ powierzchniow¹ o ciemniejszej barwie i nieczyteln¹, jaœniejsz¹ struktur¹ g¹bczast¹ wewn¹trz, okaz W. Bardziñskiego; H — du¿y fragment spiczasto zakoñczonego ¿ebra brzuszne-go ?notozaura; I — koœæ ramieniowa (humerus), okaz T. Krzykawskiebrzuszne-go; J — koœæ ramieniowa (humerus), okaz M. Rac-kiej; K — fragment koœci, najprawdopodobniej kruczej (os coracoideum), okaz T. Krzykawskiego
5 cm
5 cm
5 cm
5 cm
strukcjê danego gatunku notozaura. A przecie¿ ju¿ pod koniec XIX w. Gürich (1884) opisa³ z Górnego Œl¹ska przedni¹ czêœæ szkieletu Dactylosaurus gracilis, zaliczo-nego wówczas do notozaurów, a obecnie w³¹czozaliczo-nego do Pachypleurosauria. Podobnie Arthaber (1924) opisa³ z oko-lic Gogolina, z dolnego wapienia muszlowego, fragmenty szkieletu dwóch gatunków notozaurów:
Proneusticosau-rus silesiacus Volz i ProneusticosauProneusticosau-rus Madelungi Volz.
Jednak z okresu po II wojnie œwiatowej brak doniesieñ o tego typu znaleziskach. Pojawiaj¹ siê jedynie informacje o znalezieniu pojedynczych koœci lub zêbów (Chrz¹stek & NiedŸwiedzki, 1998). W ³omach ¯yglina znaleziono dot¹d ró¿norodne, sporadycznie przekraczaj¹ce d³ugoœæ 30 cm, elementy szkieletu notozaurów lub pokrewnych im gadów kopalnych, takie jak ¿ebra, ¿ebra brzuszne, miêdzyoboj-czyki, koœci krucze, ramieniowe i udowe, liczne drobniej-sze koœci oraz krêgi (ryc. 3C–K). Autorzy zebrali infor-macje o ponad stu okazach znalezionych w ¯yglinie, o ró¿-nej, przewa¿nie niewielkiej wartoœci naukowej, ale s¹ te¿ przes³anki, ¿e liczba znalezionych tu okazów mog³a byæ wielokrotnie wiêksza.
Z geologicznego punktu widzenia nale¿y uznaæ, ¿e trzeba ho³ubiæ tak¹ ma³o ekspansywn¹ eksploatacjê, jaka jest prowadzona ko³o ¯yglina. Z w³aœcicielami i pracowni-kami wyrobisk nale¿y nawi¹zaæ wspó³pracê i pod kuratel¹ wojewódzkiego konserwatora przyrody wspó³dzia³aæ w tworzeniu kolekcji skamienia³oœci. Dopóki czynne s¹ nie-wielkie kamienio³omy, zebranie kolekcji dla celów nauki i muzealnych — chocia¿ ¿mudne i trudne — bêdzie mo¿li-we. Cenne naukowo okazy nie powinny byæ rozpraszane po œwiecie poprzez rozliczne gie³dy minera³ów i skamie-nia³oœci czy aukcje internetowe, st¹d te¿ Wydzia³ Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego rozpocz¹³ systematyczne prace w celu zgromadzenia odpowiednio du¿ej kolekcji skamienia³oœci triasowych, które bêd¹ sukcesywnie opraco-wywane i eksponowane w wydzia³owym muzeum. Stanowi-ska takie jak ¯yglin nale¿y obj¹æ ochron¹ prawn¹ jako punkty dokumentacyjne naszego narodowego dziedzictwa przyrodniczego. Tym bardziej, ¿e takie niewielkie, nie zaœmiecone wyrobiska z pewnoœci¹ nie szpec¹ krajobrazu,
jak czêsto twierdz¹ niektórzy obroñcy przyrody, lecz bardzo go uatrakcyjniaj¹.
Literatura
ARTHABER G. von 1924 — Die Phylogenie der Nothosaurier. Acta Zool., 5: 439–515.
ASSMANN P. 1944 — Die Stratigraphie der oberschlesichen Trias. Teil 2: Der Muschelkalk. Abh. Reichs. Bodenforsch. N.F., 208: 1–124. CHRZ¥STEK A. & NIEDWIEDZKI R. 1998 — Krêgowce retu i dolnego wapienia muszlowego na Œl¹sku. Pr. Geol.-Miner., 54: 69–81. CHUDZIKIEWICZ L. 1983 — Sedymentacja warstw gogoliñskich wschodniego obrze¿enia Zag³êbia Górnoœl¹skiego. Stud. Geol. Pol., 75: 7–57.
DZIK J. & SULEJ T. 2007 — A review of the early Late Triassic Kra-siejów biota from Silesia, Poland. Palaeont. Pol., 64: 3–27.
DZIK J., SULEJ T., KAIM A. & NIEDWIEDZKI R. 2000 — PóŸno-triasowe cmentarzysko l¹dowych czworonogów w Krasiejowie na Œl¹sku Opolskim. Prz. Geol., 48: 226–235.
GÜRICH G. 1884 — Über einige Saurier des Oberschlesischen Muschelkalkes. Z. Dtsch. Geol. Ges., 36: 125–144.
HAGDORN H. & SZULC J. 2007 — Stop III. 2. ¯yglin — small active quarry. [W:] Szulc J. & Becker A. (red.), International Workshop on the Triassic of Southern Poland. Fieldtrip guide. Polish Geological Society, Polish Geological Institute, Institute of Geological Sciences, Jagiellonian University, Cracow.
LIS J. & WÓJCIK Z. 1960 — Triassic bone breccia and karst forms in Stare Gliny quarry near Olkusz (Cracow Upland). Kwart. Geol., 4: 55–75. MEYER H. von 1847–1855 — Zur Fauna der Vorwelt. II Die Saurier des Muschelkalks. H. Keller, Frankfurt a. M.
NITA J. & MA£OLEPSZY Z. 2004 — Metody usprawnienia wizuali-zacji i interpretacji powierzchniowej budowy geologicznej. Tech. Posz. Geol., Geosynoptyka i Geotermia, 43/3: 39–43.
ÖOSTERINK H. (red.) 2003 — Sauriërs uit de Onder-Muschelkalk van Winterswijk. Staringia, 11: 1–144.
RIPPEL O. 1999 — Phylogeny and paleobiogeography of Triassic Sau-ropterygia: problems solved and unsolved. Paleogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 153: 1–15.
SCHMIDT M. 1928 — Die Lebewelt unserer Trias. Õhringen (Ferdi-nand Rau).
SOBCZYÑSKI P. & SZUWARZYÑSKI M. 1977 — Wystêpowanie koœci krêgowców w utworach dolnego wapienia muszlowego okolic Chrzanowa. Prz. Geol., 25: 31–32.
SZULC J. & G£UCHOWSKI E. 1991 — ¯yglin. Stop B15. (Poland, Upper Silesia). [W:] Hans Hagdorn (Ed.), Muschelkalk. A Field Guide. Goldschneck-Verlag Werner K. Weidert: 71–72.
TARLO L.B. 1962 — A new Middle Triassic reptile fauna from fissu-res in the Middle Devonian limestones in Poland. Proc. Geol. Soc. London, 1568: 63–64.
Praca wp³ynê³a do redakcji 04.03.2008 r. Po recenzji akceptowano do druku 18.06.2008 r.
