WYDARZENIA Wystawa w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach – Ekomuzeum im. Jana Pazdura – przykład właściwej popularyzacji geologii

Wystawa w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach –

Ekomuzeum im. Jana Pazdura – przyk³ad w³aœciwej popularyzacji geologii

geo-logów, wie, ¿e w Starachowicach mieœci siê muzeum, którego jednej z ekspozycji nie powstydzi³oby siê jakiekol-wiek muzeum geologiczne nie tylko w Polsce, ale i w Euro-pie. Tu bowiem w obiektach dawnej huty ¿elaza, która stanowi jedyny w Europie zachowany kompletny ci¹g tech-nologiczny, mieœci siê Muzeum Przyrody i Techniki. To bardzo udane po³¹czenie historii przyrody i techniki na Ziemi Œwiêtokrzyskiej.

W muzeum w Starachowicach znajduje siê najbar-dziej zró¿nicowany i najwiêkszy na œwiecie zbiór tropów wczesnotriasowych zwierz¹t pochodz¹cych z nieistniej¹-cych ju¿ ods³oniêæ w Wiórach, bêd¹cy pomnikiem przyro-dy ex situ. Tropy znajduj¹ siê w dolnotriasowych czerwo-nych piaskowcach, mu³owcach i i³owcach sprzed ok. 245 mln lat. S¹ to osady dawnych rzek i jezior (osady koryt rzecznych, glifów krewasowych, równi zalewowych, ró¿-nych stref œrodowiska limnicznego), które istnia³y na po-cz¹tku triasu na obszarze œwiêtokrzyskim. Wokó³ tych zbiorników wodnych ¿y³a zró¿nicowana fauna krê-gowców, pozostawi³a ona po sobie bardzo liczne tropy wystêpuj¹ce dzisiaj w skamienia³ym osadzie. Kolekcja ta liczy blisko piêæ tys. egzemplarzy, a wiele z nich jest nie-zwykle cennych z naukowego punktu widzenia. Tropy w Wiórach zosta³y odkryte w 1980 r. przez paleoichnologa Tadeusza Ptaszyñskiego. Zadania zgromadzenia i zabez-pieczenia tych skamienia³oœci, które by³y wykopywane na terenie budowy zapory wodnej w Wiórach, podj¹³ siê z po-wodzeniem Kazimierz Rdzanek. W ci¹gu trwaj¹cych ponad 20 lat prac ochronnych i dokumentacyjnych zgromadzono kolekcjê, która dzisiaj jest przechowywana w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach jako pomnik przy-rody nieo¿ywionej. Wœród okazów mo¿emy znaleŸæ tropy przodków dinozaurów, pterozaurów czy krokodyli. Kolek-cja zawiera równie¿ bogaty i wa¿ny dla rekonstrukcji paleoœrodowiska zespó³ œladów bezkrêgowców. Tropy z Wiór s¹ najstarszym i najbardziej ró¿norodnym dotych-czas odkrytym na œwiecie zespo³em œladów triasowych krêgowców l¹dowych. Tylko niewielk¹ czêœæ zbiorów wy-eksponowano na wystawie. Ogromna wiêkszoœæ okazów znajduje siê obecnie w magazynach, a najwiêksze wa¿¹ce po kilka ton le¿¹ na powietrzu, stopniowo niszczej¹c. Wymaga ona wiêc nie tylko naukowego, ca³oœciowego opracowania, ale zabezpieczenia przed zmieniaj¹cymi siê warunkami atmosferycznymi i wyeksponowania. To spra-wa przysz³oœci, ale ju¿ teraz jest po co odwiedziæ muzeum. Na fantastycznej sta³ej ekspozycji mo¿na siê zapoznaæ siê z permskimi, triasowymi i jurajskimi krêgowcami ¿yj¹cymi niegdyœ na obszarze œwiêtokrzyskim.

Na wystawie znajduj¹ siê tropy œwiêtokrzyskich dino-zaurów z takich stanowisk jak So³tyków, Zapniów, B³aziny, Wierzbica i okolice Ba³towa. S¹ one jednak tylko pretekstem do zaprezentowania realistycznych modeli krêgowców, które pozostawi³y te œlady. Z obszernych (ale nie prze³adowanych) opisów okazów zwiedzaj¹cy dowie

siê o ich przynale¿noœci systematycznej, sposobie od¿y-wiania, rozmna¿ania, bytowania itp., a z towarzysz¹cych ekspozycji plansz – równie¿ o epoce, w której ¿y³y te zwierzêta.

Wystawa jest wyraŸnie podzielona na trzy czêœci, które odpowiadaj¹ poszczególnym okresom geologicznym – permowi, triasowi i jurze. Pierwszy z autorów ze wstydem musia³ przyznaæ, ¿e przedstawiane na wystawie informacje dotycz¹ce permu s¹ mu zupe³nie nieznane. Okazuje siê, ¿e na podstawie tropów zwierz¹t stwierdzono, ¿e piaskowce tumliñskie wcale nie s¹ dolnotriasowe, lecz górnoperm-skie. W osadach dawnych rzek, jezior i wydm tego wieku znajduj¹ siê tropy p³azów oraz gadów, które w tym czasie prze¿ywa³y bardzo bujny rozwój. Szczególnemu ró¿ni-cowaniu ulega³y w permie gady ssakokszta³tne. Z koñcem okresu pojawi³y siê wielkie formy roœlino¿erne i drapie¿ne osi¹gaj¹ce wielkoœæ 3–4 metrów. By³y to pierwsze takie krêgowce l¹dowe w dziejach ¿ycia na Ziemi. Wtedy te¿ pojawi³y pierwsze archozaury, da³y one pocz¹tek linii ewo-lucyjnej, na szczycie której znalaz³y siê póŸniej dinozaury.

W ska³ach dolnego triasu s¹ spotykane liczne tropy archozaurów. W wielu miejscach powierzchnie skalne s¹ wrêcz „zdeptane” przez te krokodylopodobne gady. Oprócz nich wystêpuj¹ œlady zwierz¹t o znacznie mniej-szych rozmiarach, pozostawione zapewne przez zwierzêta wielkoœci jaszczurek. Szczególne znaczenie dla poznania œwiata wczesnotriasowych krêgowców ma kolekcja z Wiór, gdzie by³y znajdowane nie tylko tropy, ale równie¿ koœci gadów i p³azów, choæ w znacznej mierze trudne do iden-tyfikacji. Wiêkszoœæ znalezionych w Wiórach œladów to tropy gadów zostawione na b³otnistych obszarach przy-brze¿nych. Najbardziej spektakularne z nich to chiroteria – gadzie tropy o niezwyk³ym kszta³cie przypominaj¹cym odcisk ludzkiej d³oni (ryc. 1). Spotyka siê równie¿ œlady ³ap z odciskami skóry, a tak¿e po ci¹gniêciu ogona i zadrapania pozostawione przez ostre pazury zwierzêcia. Do dzisiaj roz-poznano tropy nale¿¹ce do 15 rodzajów gadów i p³azów. Najwiêcej znalezionych fragmentów kostnych nale¿y do tzw. p³azów tarczog³owych – kapitozaurów, krokodylo-kszta³tnych drapie¿ników osi¹gaj¹cych 3,5 m d³ugoœci. By³y to najwiêksze p³azy l¹dowe ówczesnych czasów. Zna-leziono te¿ fragment czaszki trematozaura, innego gatunku p³aza, poluj¹cego na ryby w wodach œródl¹dowych.

Pierwsze tropy dinozaurów jurajskich w regionie œwiê-tokrzyskim zosta³y odkryte w 1959 r. przez W³adys³awa Karaszewskiego, pracownika Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego w Warszawie. Od po³owy lat 80. XX w. trwaj¹ prace badawcze nad tropami dinozaurów z regionu œwiêto-krzyskiego, które prowadzon¹ Gerard Gierliñski, Grzegorz Pieñkowski i Grzegorz NiedŸwiedzki. Dotychczas jest roz-poznanych ponad dziesiêæ obszarów ze stanowiskami z tropami dinozaurów. Zosta³y one znalezione w osadach rzecznych, jeziornych i pla¿owych w ró¿nych odcinkach czasowych okresu jurajskiego. Najstarsze odkrycia licz¹ ok. 205 mln lat, a najm³odsze 150 mln lat.

W okresie jurajskim obszar Gór Œwiêtokrzyskich zamieszkiwa³o wiele dinozaurów. We wczesnej jurze ¿y³y 15 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 1, 2017

drapie¿ne ceratozaury takie jak dilofozaur i celofyz, allo-zaury, du¿e roœlino¿erne zauropody oraz dinozaury ptasio-miedniczne, które w póŸniejszym rozwoju ewolucyjnym przekszta³ci³y siê w stegozaury oraz dinozaury pancerne. Z osadów górnojurajskich s¹ znane œlady allozaurów, roœli-no¿ernych zauropodów oraz ptasiomiednicznych ornito-podów i stegozaurów.

Najciekawszymi œwiêtokrzyskimi eksponatami w ju-rajskiej czêœci ekspozycji s¹ œlady du¿ych dinozaurów dra-pie¿nych (z ichnorodzaju Megalosauripus; ryc. 2 – patrz str. 2), wczesnych allozaurów, które zosta³y odkryte w osa-dach dolnojurajskich w So³tykowie. Interesuj¹ce s¹

rów-nie¿ prezentowane na sta³ej wystawie œlady póŸnojuraj-skich dinozaurów drapie¿nych (z ichnorodzaju

Megalo-sauripus), roœlino¿ernych zauropodów (z ichnorodzaju Brontopodus) oraz stegozaurów, które s¹ zachowane w

skamienia³ych osadach wapiennych z bardzo p³ytkich stref zbiorników morskich. Tropom towarzysz¹ modele zwie-rz¹t, które je pozostawi³y.

Bardzo ciekawa aran¿acja wystawy, wyraŸne oddziele-nie poszczególnych eksponatów, przy jednoczeœoddziele-nie p³yn-nym przejœciu od jednego do drugiego, a tak¿e dba³oœæ o merytoryczn¹ treœæ ekspozycji to g³ówne walory paleon-tologicznej wystawy w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach. Du¿a w tym zas³uga jego dyrekcji, która potrafi³a skupiæ wokó³ przedsiêwziêcia wybitnych znaw-ców problematyki. Do³¹czy³a do nich artystka plastyk Marta Szubert, wspó³twórczyni modelu pierwszego di-nozaura z okryw¹ termiczn¹ – dilofozaura (ryc. 3 – patrz str. 2), eksponowanego te¿ od 20 lat w Muzeum Geologicz-nym Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowe-go Instytutu BadawczePañstwowe-go w Warszawie. Jest ona autork¹ wszystkich prezentowanych na wystawie modeli (ryc. 4). Po³¹czenie tropów z prezentacj¹ rekonstrukcji zwierz¹t, które je pozostawi³y, sprawia, ¿e ekspozycja mo¿e byæ konkurencj¹ nawet dla parków w Ba³towie czy Krasiejo-wie, choæ ró¿ni siê oczywiœcie od nich skal¹ przedsiêwziê-cia. Mo¿na mieæ nadziejê, ¿e muzeum bêdzie kontynuowaæ dzia³alnoœæ maj¹c¹ na celu propagowanie georó¿norodno-œci w regionie œwiêtokrzyskim.

W³odzimierz Mizerski & Piotr Szrek Serwis fotograficzny na str. 2

16

Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 1, 2017

Ryc. 1. Rekonstrukcja zierzêcia, który pozostawi³ œlady Chirotherium. Fot. J. Major

Ryc. 4. Pterodaktyl odpowiedzialny za œlady Pteraichnus z

Wystawa w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach –

Ekomuzeum im. Jana Pazdura – przykład właściwej popularyzacji geologii

(patrz str. 15)

Ryc. 3. Dilofozaur odpowiedzialny za tropy Kayentapus. Obie fot. J. Major2;

Ryc. 2. Rekonstrukcja kryolofozaura, który pozostawił tropy cf. Magalosauripus (z lewej), i wulkanodona odpowiedzialnego za

ślady Parabrontopodus z hetangu Sołtykowa

2

A

B

C

Zespoły plejstoceńskiej fauny (zbiory Muzeum Geologicznego PIG-PIB)

w ujęciu stratygraficznym, geologicznym i tafonomicznym (patrz str. 53)

The Pleistocene mammal assemblages from the Geological Museum of PGI-NRI;

a stratigraphical, geological and taphonomic approach (see p. 53)

Ryc. 3. Szczątki mamuta włochatego (Mammuthus primigenius Blumenbach, 1799) z osadów rzecznych (A, B) i eolicznych (C). A – lewa kość piszczelowa, długość 60 cm, Żyrardów-Stężyca, Muz. PIG 705.II.3; B – lewa kość ramienna, Karpaty fliszowe,

Muz. PIG 1454.II.1; C – cios, Góra Winnica, Muz. PIG 40.II.82. Fot. K. Pawłowska

Fig. 3. The remains of woolly mammoth (Mammuthus primigenius Blumenbach, 1799) from fluvial (A, B) and aeolian (C)

sediments. A – left tibia, 60 cm long, Żyrardów-Stężyca, Muz. PIG 705.II.3; B – left humerus, Flysch Carpathians, Muz. PIG 1454.II.1; C – tusk, Góra Winnica, Muz. PIG 40.II.82. Photo by K. Pawłowska