Poprawność językowa w świadomości młodzieży szkolnej

(1)

Danu ta Jas trzębska-Golonka

Poprawność językowa

w świadomości młodzieży szkolnej

P

ojęcie poprawności językowejmaczyjako zgodność użytych wtekstu wypowiedzeniu środkówEncyklopedia języka polskiego językowych tłu z panującymiw danym okresie normami leksykalnymi,słowotwórczymi, znaczeniowymi, fleksyjnymi, składniowymi, frazeologicznymi, wymawia

niowymi i stylistycznymi. Autorzy definicji zauważają, iż poprawność

można określić też jako brakwtekście błędów iusterek leksykalnych, słowotwórczychitp. (EJP 1992: 259).

Poprawność językowa wiąże się z rolą, jakąodgrywa język w życiuspo łeczeństwa. W. Cienkowski tłumaczy:

„Niepoprawne i niesprawne posługiwanie się językiem utrudnia rozwój społeczny i postęp techniczny, zwłaszcza gdy nieudolność stylistyczna za ciemnia lub zniekształca przekazywaną treść. Zjawisko to obserwujemy niemal we wszystkich dziedzinach życia, m.in. na naradach, w dysku sjach, w korespondencji urzędowej i prywatnej, w ogłoszeniach, w tek stach specjalistycznych” (Cienkowski 1978: 5).

A. Cegieła i A. Markowskizwracająuwagę nakolejną bardzo ważną

sprawę. Otóż, dobra znajomość języka tonie tylkokwestiapoznania sys

temuorazpoprawnego i sprawnego posługiwania się nim, ale także sza cunku, który wypływa zdokładnej znajomości języka, bowiem rzetelna wiedza „umożliwiaprawdziwąprzyjaźń zjęzykiem”(Cegieła, Markowski

1982: 5). Oznacza to, że imwięcej użytkownik wieo języku, o jego hi

storii, prawidłach i funkcjonowaniu, tym bardziej będzie go cenił i tym

bardziej będzie zabiegał o poprawnejego użytkowanie, a więc popraw

ność językowa nieograniczasię tylkodo poznania i stosowania kryteriów

poprawności, leczwchodzi w zakres szerszego pojęcia, jakim jest kultura języka.

(2)

„W rozważaniach nad kulturą języka starano się o zachowanie i sygnali zowanie określonej hierarchii postaw i działania. Na pierwszym miejscu postawiono więc funkcjonalność języka (m.in. komunikatywność, zrozu miałość, zwięzłość itp.), na drugim - ściśle gramatyczną poprawność ję zyka (...), a na trzecim — estetykę języka, czyli jego piękno (...)” (Cienkowski 1978: 7).

Zadaniem artykułu było zbadanie poprawności językowej w świado

mościmłodzieżyszkolnej. Wiadomo, że zarówno na językmłodzieży, jak

i jej przekonania oddziałuje wieleczynników. Funkcje poznawczepołą

czone z dużym rygoryzmem pełni tu szkoła, edukując młodzież w zakre

sie wiedzy o języku ojczystym,ale nakształt jejpolszczyzny wpływają też

takie czynniki kulturowe,jak: tendencjepostmodernistyczne, konsump

cjonizm,medialność, amerykanizacja językai kultury (Ożóg 2004: 24-30).

M.Święcicka podkreśla,że tootwartość poznawcza, właściwości umysłu i psychiki oraz emocjonalnośćmłodego człowieka decydują oroli, jaką

odgrywajęzyk środowiska młodzieżowego, a jest ona niebagatelna: pol szczyzna środowisk młodzieżowychjako efekt przemian społeczno-oby czajowych i gospodarczych „pozostaje pod silnym wpływem nowych tendencjikulturowych, które w niejznajdują dynamiczne odzwierciedle nie” (Święcicka 2006: 160, 169). Zważywszyzaś fakt, że językjest uwa runkowany zarówno społecznie, jak i psychicznie(Święcicka1996: 117), należy zwrócićuwagę naproblem jednostkowego podejściado spraw ję zykowych, ponieważ zagadnienie indywidualnej, osobniczej poprawności

językowejbywauzależnione od „prywatnego”poczucia językowego. „Kształtowanie tego poczucia, to nie tylko wyrobienie takich postaw, jak np. wrażliwość na piękno słowa, wstręt wobec wulgaryzmów itp., lecz także tworzenie indywidualnych, na prywatnym poczuciu językowym opartych zasad poprawnościowych” (Zgółka 1996: 19).

W języku realizującym sięwróżnych aktach mowy, istnieją możliwo

ściwyboru środków językowych, któreułatwiają osiąganie różnorodnych

celówkomunikowania się (Sękowska 1996: 9). To oznacza, że dla użyt

kownikówjęzykaważna jest świadomość wyboru tych możliwości wza

leżności od kontekstu społecznegoi kulturowego, wktórym zachodzi 44

(3)

Poprawność językowa w świadomości młodzieży szkolnej

proces komunikacji. Świadome używanie języka wiąże się z pojęciem świadomościjęzykowej,która jest określana jako „uprzytomnienie sobie tkwiących w podświadomości społecznychnormjęzykowych (...), ważne zwłaszcza w momentachwahaniasięco do poprawnościdanej formy lub wyrazu” (Gołąb, Heinz, Polański 1968: 565).

Tę właśnieświadomość językowąuczniamiałyzweryfikowaćpytania

ankiety, mającejna celu zbadanie, czy uczniowie starająsię pisać i mówić

poprawnie, w jakich sytuacjach i dlaczego1. Na pierwsze pytanie („Czy sta raszsię pisać i mówić poprawnie ?”) odpowiedź twierdzącą dało 96%

ankietowanych, negatywnie odpowiedziało 7,7% (czasami zdarzały się odpowiedzi: „Tak” i „Nie” jednocześnie, z tłumaczeniem, że zależy to

od sytuacji). Wśródsytuacji zaś, w których najbardziej dbają o popraw ność, uczniowie wskazywali głównie:

1 Ankietowano 150 uczniów klas szóstych szkoły podstawowej w Fordonie w Bydgoszczy.

1) sytuacje szkolne (np.lekcje językapolskiego,sprawdziany, dyk tanda, prace klasowe, testy, recytacje wiersza, rozmowa znauczy

cielem) - 85% ankietowanych,

2) sytuacjespołeczne (np.rozmowaz dorosłymi,z sąsiadami, w go

ścinie, w miejscu publicznym, z kimś ważnym, pisanie konkret

nych form wypowiedzi —przy czymwśród nichaż 8% wymieniło pisanielistu, a tylko 1 osobapodałaprzykład e-maila) - 13% an kietowanych.

Poza tym pojawiała się odpowiedź „zawsze”-ok. 2% oraz jednost

kowe odpowiedzi typu: „kiedymi sięprzypomni”, „na spotkaniu z chłopa kiem”, „gdy wpisuję się dopamiętnika”, „w trakcie zakupów”, „w kryzysowych sytuacjach”.

Jak widać,przeważajątu czynniki szkolne, które niejako wymuszają

poprawność językową. Potwierdza to też fakt, iż nawet osoby, które w ogólenegowały własną poprawność, twierdząc, że nie starają się mówić i pisać poprawnie, w odpowiedzi na pytanie: „Wjakichsytuacjachdbasz o poprawność?” - nieświadomie przeczyły poprzedniej odpowiedzi, pi-sząc, żedbają o to, np. na lekcjach językapolskiego, w pracach klaso wych czyw testach kompetencyjnych.

(4)

Na kolejne pytanie: „Co sprawia Ci większy kłopot: a) dbałość o po prawne mówienie; b) dbałość o poprawne pisanie”, aż 73% uczniówwybrało

odpowiedź „poprawne pisanie”, a tylko 27% odpowiedź „poprawne mó

wienie”. Sztuka poprawnego wypowiadaniasię na piśmie jest więc dla uczniów zadaniem dużo trudniejszym niż mówienie, przy czym jako głównąprzyczynętychtrudnościpodawano zazwyczaj ortografię.

Ciekawie wypadły odpowiedzi na następne pytanie: „Czy sądzisz, Że dbałość o poprawnemówieniei pisanie jest ważna? Dlaczego? Krótko uza

sadnijswoją odpowiedź”. Otóż93% ankietowanych odpowiedziało „Tak”, a tylko 5% -„Nie” (2% nieudzieliło żadnej odpowiedzi bądź napisało: „Niewiem”). Można założyć, że w tym przypadku o pozytywnej odpo wiedzi nie decydowałyjuż względy szkolne, leczświadomość językowa użytkowników.

Bardzo ciekawe były też odpowiedzi, w których uczniowie omawiali

przyczyny takiegoprzekonania. Różnorodność podawanych powodów była bardzoduża. Uporządkowaliśmy jew 12kategoriach,które przedstawimy

od najczęściej wymienianych po przywoływane najrzadziej. Są to przyczyny: 1) ideologiczne -czyli patriotyczne, podkreślające związki zojczy zną i językiem swojego narodu-podało je20% uczniów; odpo wiedzi brzmiały np.:

- ponieważ jesteśmy Polakami i powinniśmy mówić ipisaćw swoim języku;

-by język polski był piękny ipoprawny, by pozostał poprostupolski;

- ponieważjestem Polakiemi nie chcę kaleczyćOjczyzny; ֊jesteśmy Polakami i mósimy mówići pisać poprawnie;

-wszyscy polacy i polki powinni umieć poprawnie pisać i mówić w swoimjęzyku;

- dbałośćo to jestszacunkiem dla języka ojczystego;

- z szacunku do osób, które o ten językwalczyły;

֊jestem Polką i moim obowiązkiem jest mówići pisać poprawnie;

-język polski jestjeden ito my powinniśmy jako Polacy o niego dbać; - nie chcę okaleczać mowy ojczystej2. 1

(5)

2) semantyczno-komunikacyjne - tzn. podkreślające istotę znacze

niawypowiedzi, zrozumienia wypowiedzi pisemnejlub mówionej,

poprawnego odczytania treści wypowiedzi przez odbiorcę -podało je 18% uczniów; odpowiadali np.:

- bo ktoś sięniedoczyta, jak będę brzydko pisać;

֊ gdy ktoś zachoruje, to jak mu pożyczęto, żeby przeczytał; - żeby wszyscy zrozumieli, cochciałampowiedzieć;

- mogą nasnie zrozumieć, pomyśleć, żemówimycoś innego.

3)aksjologiczne - czyli wartościujące, podkreślające potrzebę takich wartości, jak kultura osobista, inteligencja itp. - podało je 15% uczniów; pisali m.in.:

- toświadczyo moim wychowaniu i o tym, czy znam swój język; - żeby zrobićwrażeniemądrego;

- ponieważto świadczy omojej kulturze i domu,z któregopochodzę;

- by być mądrym;

- po poprawności poznaje sięwartość osoby; - to jak mówię,świadczyo mnie;

-boto wioska,gdy chłopakalbo osoba dorosła (...)mówi powiedzmy „otwarłem”;

-jak się mówi źle w towarzystwie innych ludzi, to oniwiedzą, jakim się jest człowiekiem.

4) pragmatyczno-egzystencjalne - czyli dotyczące przyszłego życia, zawodu, przydatności wżyciu, potrzeby osiąganiasukcesów za

wodowych - podało je 13% uczniów; przykładowe odpowiedzi brzmiały:

- żeby dostać dobrąpracę, trzebadobrzepisaći mówić;

- w przyszłości mam zamiarużywać języka ojczystego i nauczyć się jego poprawnego zapisuizasad;

- przyda siętowżyciu;

- potrzebne,żeby mieć dobry zawód.

5) szkolne - czyli związane ze szkołą, dobrą oceną,pochwałą nauczy ciela - podałoje 9% uczniów; pisali np.:

- botakmnienauczonoi chciałbym to robićbezbłędnie;

- ponieważ zależy mi na dobrych ocenach;

- bowtedypani mniepochwalii dostanę dobrąocenę.

(6)

6) podmiotowe - czyli takie, wktórych nadawca skupia się na sobie, własnych potrzebach i zaletach - podało je5% uczniów;przykła

doweodpowiedzi brzmiały: - żeby inni brali zé mnie przykład;

- sprawia mi przyjemność, gdy zrobię to bezbłędnie;

-Żeby wszyscy uważali, że jestem schludną i porządną dziewczyną; ֊reprezentujemyswoją osobę;

- dla mojej satysfakcji;

- kiedymi się przypomni;

- jak mi się chce.

7) estetyczne - czyli podkreślającewalory języka,jego piękno ֊ po

dało je4% uczniów; pisali np.:

- byłoby miło,gdybywszyscy dobrze mówili ipisali;

- trzeba dbać o język i sprawiać, by był ładny, pozbawiony śmieci typu zwała, sony;

- lubię, gdy wszystkojest ładne, czytelne, staranne.

8)społeczne - tzn. takie, które dotyczą np.umiejętności znalezienia

się w towarzystwie, napisania listu czy pisma urzędowego —podało

je 4% uczniów;odpowiadali np.:

- w towarzystwie nie należy wyrażać się niedbale;

- gdy cośkupuję;

- gdymuszę napisaćlist, alboporozmawiać z sąsiadem;

- żeby można byłoporozmawiać z ważnym człowiekiem;

- żebym umiała poprawnie wypełnić druki, ankiety, napisać list; - w czasie oficjalnych występów.

9) poznawcze- czyli przyczyny związane z potrzebąkształcenia się, dalszej edukacji - podało je 4% uczniów; tłumaczyli np.:

- bo bym nicnie rozumiał;

- przydoje się w dalszym kształceniu;

- botrzeba wiedzieć, jak sięposługiwać swoim językiem;

- tak jak każdy jestem zaangażowana w zmianę języka i nie chcę swoją mową dawać innym złegoprzykładu;

- nie jest ważne jak mówi, aleco mówi; - chcę zwalczyć dysortografię.

(7)

10)psychologiczne - tzn. takie, w których przyczyną dbałości opo prawność jeststrachprzedośmieszeniem -podało je3%uczniów;

pisali np.:

- żeby sięzemnie nikt nie śmiał;

- niepoprawne formybrzmią śmiesznie;

-jak robi się toźlei inni to zauważają, to możezrobićsię wstyd;

- gdy użyjemyzłej, niepoprawnej formy towstyd.

11)intencjonalne - czyli powodyoznaczające bliżej nieokreśloną

chęć, imperatyw, intencję związanąz własną potrzebą- podało

je 3% uczniów; tłumaczylinp.: - bo chcę;

- botrzebai już; - botak mi się chce;

- chcę mówić bez błędów.

12)inne-odpowiedzi bardzo ogólnikowe bądź jednostkowe - po

dałoje 2% uczniów; pisalinp.: - bojestfajnie;

- ponieważ niebyłoby miło;

- ponieważ uczciwośćjest wżyciukażdego człowieka najważniejsza; - dlarodziców;

- mnie to gila.

Wyekscerpowany z ankiet materiał wskazuje nadość duże zrozumie

nie problemu i spore zaangażowanie wkwestię poprawności. Stosunkowo częstodeklarowane przekonania nieidąw parze z zaprezentowaną wie

dzą, bowiem analiza testu gramatycznego dołączonego do ankiety wyka

zała, że np. z użyciempoprawnego związkufrazeologicznegomaproblem 88% uczniów,z fleksją nie radzi sobie 50% ankietowanych (najczęstsze błędy dotyczyły użycia form poszłem, włanczaćj, a z doboremwłaściwego słownictwa miało kłopot 25% przebadanych dzieci.Jednak intuicyjnie podawane powody tłumaczące potrzebę poprawnego mówienia i pisania,

świadczą o stosunkowo dużej świadomości językowej uczniów klas szó stych. Większość wymienionych przez nich przyczyn pojawiła się w przy

wołanych na wstępie definicjach (m.in. zastosowanie w sytuacjach oficjalnych, np. na naradach, wdyskusjach, korespondencji urzędowej i prywatnej;potrzeba funkcjonalności języka, np. komunikatywność, zro

(8)

zumiałość, estetyka wypowiedzi). Odwołania do nich znajdziemy też

w definicji kultury słowa umieszczonej wSłownikugramatyki języka pol

skiego,gdzie czytamy m.in., że jest to:

„stopień świadomego posługiwania się językiem w aspekcie komunika cyjnym, w szczególności umiejętność sprawnego, poprawnego, estetycz nego i etycznego porozumiewania się z innymi. Kultura słowa człowieka jest przejawem jego kultury osobistej. Można też mówić o kulturze słowa w wymiarze szerszym, jako o jednym z najważniejszych elementów kul tury narodowej. Pojęcie kultury słowa, odnoszące się do zjawisk języko wych obejmuje nie tylko sprawy poprawności wypowiedzi, lecz także kwestie jej stosowności, czyli społecznie oczekiwanego przestrzegania konwencji i etykiety, a także kwestie aksjologiczne, czyli dbałość o este tykę wypowiedzi oraz o to, by przez zachowanie językowe nie naruszyć godności ani interesów innych” (SGJP 2002: 139).

Uczniowie wskazali wszystkie z wymienionychtu aspektów popraw

ności, a takżeparę innych, które poszerzajązakres przywołanych defini

cji, wskazując na związki poprawności językowej, naprzykład z kwestią

przyszłej egzystencji młodych ludzi. Przedstawiony w wyekscerpowanym materiale obrazświadomości językowej nie jestpełny (wodpowiedziach

zazwyczaj podawana była jedna przyczyna, wyjątkowo pojawiały się

dwie),ale biorącpod uwagę fakt, że uczniowie klasszóstychnie realizują w ramach języka polskiego haseł dotyczących bezpośrednio teorii po prawności językowej (problemy te realizowane są pośrednio, np. przy omawianiu ortografii, fleksji czy teżfrazeologii), zaprezentowane odpo wiedzi świadczą o dużej intuicji językowej. Przedewszystkim wykazały zaś, że mali Polacy darzą swój ojczysty język szacunkiem i odczuwają po trzebę dbaniaojegopoprawność.

Bibliografia

Cegieła A., Markowski A., 1986, Z polszczyzną za pan brat, Warszawa. Cienkowski W., 1978, Język dla wszystkich, Warszawa.

EJP, 1992, Encyklopediajęzyka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław-War- szawa-Kraków.

(9)

Gołąb Z., Heinz A., Polański K., 1968, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa. Ożóg K., 2004, Język w służbie polityki, Rzeszów.

Sękowska E., 1996, Wprowadzenie, [w:] Świadomość językowa — Kompetencja —

Dydaktyka, pod red. E. Sękowskiej, Warszawa, s. 7-11.

SGJP, 2002, Słownik gramatyki języka polskiego, pod red. W. Gruszczyńskiego

ij. Bralczyka, Warszawa.

Święcicka M., 2006, Język młodzieży w kontekście społeczno-kulturowym na przeło mie XX i XXI wieku, [w:] Przemiany języka na tle przemian współczesnej kul tury, pod red. K. Ożoga i E. Oronowicz-Kidy, Rzeszów, s. 160-170.

Święcicka M., 1996, O świadomości fonetycznej młodzieży, [w:] Świadomość językowa

- Kompetencja - Dydaktyka, pod red. E. Sękowskiej, Warszawa, s. 117-123. Zgółka T., 1996, Warstwy świadomości językowej, [w:] Świadomość językowa