Creating European Cultural Routes

Kazimiera Orzechowska-Kowalska

Instytut Turystyki AWF al. J a n a Pawła II 68

31-581 Kraków

ZASADY TWORZENIA EUROPEJ-

CREATING EUROPEAN

SKICH SZLAKÓW KULTUROWYCH

CULTURAL ROUTES

W ostatnich czasach można zauważyć wzrost za­ interesowania turystyką kulturową. Okazuje się bowiem, iż rozwój tego rodzaju turystyki pocią­ ga za sobą wielkie korzyści zarówno materialne, jak i moralne. Stwarza ona szerokie możliwości promowania wartości kulturowych oraz ich kul­ tywowania, będąc jednocześnie ważną podbudo­ wą ekonomiczną dla ich zachowania. Wśród wielu różnorakich sposobów edukacji kulturowej szczególną pozycję zajmuje turystyka stanowiąc „okno na świat”, przez które można dostrzec bo­ gactwo i różnorodność kultur. Podróże kulturo­ we przyzwyczajają nas do odmienności, zwalczają stereotypy, poszerzają nasze horyzonty i doznania estetyczne.

W 1960 r. Rada Europy zaprezentowała raport nt. „Świadomość atrakcji turystycznych Euro­ py i ich włączenie w kulturę wypoczynku”. Wy­ niki tego raportu poruszały kwestię odkrywania kultury poprzez podróżowanie oraz „położenie większego nacisku na turystykę kulturową [...], która jest najlepszym sposobem spędzania wol­ nego czasu [...], bo służy do uzupełnienia i ilu­ strowania wyniesionej ze szkoły wiedzy i umo­ żliwia rozwój indywidualnej wrażliwości i do­ świadczenia społecznego” (Internet, http://culture. coe.fr/routes/eng/eitin2.1 .htm.).

Narodziny projektu Europejskich Szlaków Kulturowych datuje się na lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku. W 1985 r. odbyła się w Gre­ nadzie konferencja europejskich ministrów kultu­ ry i dziedzictwa. Wskazano, iż wśród wielu więzi

In recent years interest in cultural tourism

has visibly grown. Its development brings

great m aterial and moral benefits through

promoting and cultivating cultural values,

and provides considerable economic su p ­

port for the preservation of those values.

Among m any different types of cultural

education, tourism occupies a special

position as a ‘window on the world’ through

which the richness and variety of cultures

can be seen. C ultural trips familiarize u s

with variety, fight stereotypes, broaden our

horizons and deepen aesthetic impressions.

In 1960 the Council of Europe presented

a report on ‘Collective aw areness of

European cultural highlights and their

incorporation into the leisure culture’. The

report concerned the discovery of culture

through travel and placed “greater emphasis

on cultural tourism , which is one of the

best ways of using leisure time. Such

tourism should not only serve as the visual

complement and illustration of basic

education acquired a t school, b u t at the

same time serve as a social experience and

provide an opportunity to develop indi­

vidual sensitivity”

h ttp ://cu ltu re.co e.fr/

ro u te s/e n g /e itin 2 .1 .htm).

The European C ultural Routes project

originated in the 1980’s, in 1985 a Europ­

ean Conference of M inisters Responsible

for Architectural Heritage took place in

wewnątrzeuropejskich istnieje pewien element wspólny dla większości krajów, który nigdy nie utraci! swej wymiernej wartości. Jest nim dzie­ dzictwo kulturowe. Wynika ono ze wspólnych ko­ rzeni cywilizacji łacińskiej.

Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy po­ stanowiło powołać specjalną Radę Programo­ wą ds. Europejskich Szlaków Kulturowych. Opra­ cowała ona i powołała do życia tzw. Europejski Szlak Pielgrzymkowy. Proponując koncepcję tego pierwszego szlaku kulturowego, odwołano się do najstarszej, bo istniejącej już w średniowie­ czu drogi wiodącej do Santiago de Compostela (rys. 1, wg Sztuka świata 1993). Pątników - przez Dantego zwanych peregrimi - którzy podążali tą drogą łączyło poczucie przynależności do wspólnoty europejskiej, jaką wtedy

reprezen-G ranada where it w as pointed out th at

among m any European connections there

is a certain valuable elem ent common to

the majority of countries - the cultural

heritage based on common roots in Latin

civilization.

The Parliam entary Assembly of the

Council of Europe decided to establish

a special Cultural Routes Programme. The

new body created the European Pilgrimage

Route as its first, a n idea based on the

mediaeval trails to Santiago de Compostela

(fig. 1 - taken from

1993).

The pilgrims, called

by Dante,

who followed th a t route, were brought

together by a feeling of belonging to

a European com m unity represented then

by a universal system of values in the

Rys. 1. Mapa dróg pielgrzymkowych do Santiago de Compostela Fig. 1. Map of the pilgrim routes to Santiago de Compostela

towała religia chrześcijańska, stanowiąca uni­ wersalny system wartości. Jednocześnie był to szlak, wzdłuż którego rozwijała się kultura i ar­ chitektura romańska, rozprzestrzeniały się nowe idee i zdobycze cywilizacyjne średniowiecza. Ra­ da Współpracy Kulturowej przy Radzie Euro­ py określiła także podstawowe cele, jakie win­ ny spełniać powoływane szlaki, którymi są m.in.:

- uśw iadom ienie Europejczykom ich tożsam o­ ści kulturowej;

- zachowanie i ochrona dziedzictwa jako źródła społecznego, ekonomicznego i kulturowego roz­ woju otoczenia, w którym żyją;

- przyznanie priorytetu turystyce kulturowej wśród sposobów spędzenia czasu wolnego.

Jednocześnie sformułowano pojęcie „Europej­ skiego Szlaku Kulturowego”, który winien prze­ biegać przez więcej niż jeden kraj lub region, być zorganizowany wokół tematu określonego aspektami historycznymi, artystycznymi czy spo­ łecznymi dotyczącymi spraw Europy. Może być to również trasa wytyczona na podstawie istnie­ jącego szlaku geograficznego ze względu na

wybitne walory środowiska naturalnego. Ujęcie w definicji terminu „europejski” musi dawać do zrozumienia znaczenie i kulturowy wymiar szla­ ku, który jest dużo szerszy niż wymiar lokalny. Szlak powinien zostać oparty na licznych i róż­ norodnych atrakcjach kulturalnych, z miejsca­ mi szczególnie ważnymi historycznie, które są również reprezentatywne dla kultury europejskiej jako całości.

W 1991 r. konieczna okazała się weryfika­ cja wcześniejszych celów projektu oraz nowe zde­ finiowanie metod pracy. Związane to było m.in. z przystąpieniem do projektu państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz gwałtownym wzro­ stem liczby różnorodnych szlaków kultury lo­ kalnej. Konieczne okazało się również znalezie­ nie dróg doskonalenia dostępności turystyki kul­ turowej, a także wzrastający udział czynnika ekonomicznego w turystyce, który wymagał do­ stosowania projektów w zakresie rozwoju i zarzą­ dzania.

Aby uporządkować wielość możliwych do realizacji zagadnień, zaproponowano podziele­ nie szlaków na trzy główne tematy: ludzie, migra­ cje oraz rozprzestrzenianie się głównych osiąg­ nięć cywilizacyjnych, w których dokonuje się ściśle określona kryteriami klasyfikacja i weryfika­ cja projektów szlaków. W 1997 r., opierając się na decyzji Rady Współpracy Kulturowej Rady

C h ris tia n religion. At th e s a m e tim e it w as a ro u te a lo n g w h ic h R o m a n esq u e c u ltu re a n d a r c h ite c tu re developed, a n d n ew m ediaeval id e a s a n d th e a c h ie v e m e n ts of civilization sp re a d .

T h e C o u n cil for C u ltu ra l C o-op eration a t th e C o un cil o f E u ro p e d efin ed th e m a in p u rp o s e s th e new ly e sta b lis h e d ro u te s sh o u ld serve:

- to m a k e E u ro p e a n citizen s aw are of a real E u ro p e a n c u ltu r a l identity;

- to p reserv e a n d e n h a n c e th e E u ro p e a n c u ltu ra l h e rita g e a s a m e a n s of im proving th e s u rr o u n d in g s in w h ich people live a n d a s a so u rc e o f social, eco no m ic a n d c u ltu ra l d ev elopm ent;

- to acc o rd a sp e c ia l p lace to c u ltu ra l to u ris m a m o n g E u ro p e a n le isu re activities.

At th e s a m e tim e th e te rm “E u ro p e a n C u ltu ra l R o u te” is ta k e n to m e a n a ro u te c ro ssin g o n e o r tw o m o re c o u n trie s o r reg io ns, o rg a n ise d a r o u n d th e m e s w hose h isto rical, a rtis tic o r so cial in te re s t is p a te n tly E u ro p e a n , e ith e r by v irtu e of th e g eo g rap h ical r o u te followed o r b e c a u s e of th e n a tu r e a n d / o r sco p e of its ra n g e a n d significance. A pp licatio n of th e te rm ‘E u ro p e a n ’ to a ro u te m u s t im ply a sig n i­ ficance a n d cu ltu red d im e n sio n w h ich is m o re th a n m erely local. T h e ro u te m u s t be b a s e d o n a n u m b e r of h ig h lig h ts, w ith p la ces p a rtic u la rly rich in h isto rical a sso c ia tio n s, w h ic h a re also re p re se n ta tiv e of E u ro p e a n c u ltu re a s a w hole.

In 1991 it w a s n e c e s s a ry to clarify th e earlier a im s o f th e p ro je c t a n d to redefine th e w o rk in g m e th o d s . T h is m e a n t, am o n g o th e r th in g s, th e p a rtic ip a tio n of C en tral a n d E a s te r n E u ro p e a n c o u n trie s, a n d d e a l­ in g w ith th e ra p id ly in c re a s in g n u m b e r of local c u ltu ra l ro u te s . It w a s also n e c e ss a ry to find w ay s of im p ro v in g a c c e s s to c u ltu ra l to u rism , a n d c o n s id e r th e grow ing significance of th e eco n o m ic factor w hich re q u ire d a d ju s tin g p ro je c ts in te rm s of d ev elo p m en t a n d c u ltu r a l a n d econom ic m a n a g e m e n t.

In o rd e r to classify th e p o ssib le u n d e r ­ ta k in g s, ro u te s w ere divided in to th re e m a in th e m e s: P eoples, M igrations a n d M ajor c u r r e n ts of civilisation co m m on to sev eral E u ro p e a n c o u n trie s . In 1997 th e E u ro p e a n In s titu te o f C u ltu ra l R ou tes

Europy oraz Wielkiego Księstwa Luksemburg, został powołany do życia Instytut Szlaków Kultu­ rowych, który odpowiada m.in. za: analizę pro­ pozycji szlaków, koordynację i doradztwo tech­ niczne oraz komunikację, informację i publikację danych.

W celu stworzenia szlaku kulturowego wyma­ gane są procedury formalne, określone przez czte­ ry zasady (reguły I—IV) i ich szczegółowe rozwi­ nięcia. Stanowią one niejako formalny szkielet. Aby temat został zakwalifikowany do programu, musi spełniać następujące zasady:

I - zawierać listę kryteriów dopuszczających te­ mat, w której znajduje się sześć warunków (np. te­ mat musi reprezentować wartości europejskie, wspólne dla wielu krajów, lub musi dotyczyć kul­ turowych i edukacyjnych wymian młodzieży);

II - ustalić hierarchię zakresów działań - każ­ dy temat winien tworzyć wielodyscyplinarne projekty współdziałań na pięciu polach oraz okre­ ślać kolejność ich ważności (np. współpracę w zakresie badań i rozwoju danego tematu; kul­ turowe i edukacyjne wymiany młodych Euro­ pejczyków; turystyka i podtrzymywanie kultural­ nego rozwoju);

III - określić kryteria powstawania sieci - sieć to kilku inicjatorów projektu (np. organy rządowe, jednostki badawcze); proponowana sieć musi oferować pełny program i wyszczególniać jego cele, metody, partnerów, obszary działalności, plany finansowe; powinna być ona wielokierunko­ wa i zaaprobowana przez Radę Europy;

IV - ustalić kategorię szlaków - Komitet Do­ radczy i Departament Edukacji, Kultury i Sportu Rady Europy wydają certyfikaty dla szlaków, które odpowiadają trzem kategoriom:

1) kategoria I - tzw. „Wielki Szlak Kulturowy Rady Europy” - szlak musi być zorganizowany wokół paneuropejskiego tematu, łączyć się z róż­ norodnymi projektami w różnych regionach euro­ pejskich; musi tworzyć sieć między regionami i krajami;

2) kategoria II - tzw. „Szlak Kulturowy Rady Europy” - temat mający ograniczony wymiar euro­ pejski, zarówno pod względem historycznym, jak i geograficznym; projekt odpowiada jednemu lub wielu obszarom działań;

3) kategoria III - „w ramach Szlaków Kulturo­ wych Rady Europy” - tematy rozwijają inicjatywę odnośnie do jednego z obszarów działalności, lub dotyczą wydarzenia czy działalności o wyjątkowej naturze.

(established jointly by the Council for

C ultural Co-operation of the Council of

Europe and the Grand Duchy of Luxem­

bourg) was set up to improve the running

of the programme, be responsible for the

analysis of route projects, coordination and

technical advice, as well as transport,

information and d ata publication.

In order to create a cultural route,

formal procedures are necessary based on

four rules (I—

IV) and their detailed exten­

sions. They m ake a kind of formal skeleton

and for a them e to be included in the

programme it m u st adhere to them:

I. List of eligibility criteria for them es - it

m u st satisfy a list of six them e criteria (e.g.

a them e m u st represent European values

common to several countries, and it m ust

lend itself to cultural and educational

youth exchanges);

II. List of priority fields of action - each

theme m u st give rise to several long-term

multidisciplinary co-operation projects; in

five fields of action (e.g. co-operation in

research and development; enhancem ent

of the memory, history and European

heritage; cultural tourism and sustainable

cultural development);

III. List of criteria for the networks - it

m u st define the criteria for network crea­

tion - a network is a group of project

initiators (e.g. governm ent bodies, research

units); a network m u st offer a full pro­

gramme and present its aims, methods,

partners, activity areas and financial

plans; it should be multi-disciplinary

and accepted by the Council of Europe;

IV. List of categories of routes and

corresponding certification - it m ust

establish

the

route

category

-

the

Directorate of Education, Culture and

Sport a t the Council of Europe issue

certificates for routes in three categories:

1) category I - a ‘Major Cultural Route of

the Council of Europe’ - the route m u st be

oriented towards a pan-European theme,

relate to a variety of projects in different

European regions, it m u st make up

a network of regions and countries;

2) category II - a ‘Cultural Route of the

Council of Europe’ - the them e does not

have to concern the whole of Europe, either

historically and geographically, the project

corresponds to one or m any activity fields;

Tematy, wokół których tworzy się szlaki kultu­ rowe, mogą być zaproponowane przez kraje człon­ kowskie, regionalne lub lokalne władze, innych inicjatorów projektu (np. uniwersytety, stowarzy­ szenia, instytucje) lub przez sam sekretariat Rady Europy. Aby temat został przyjęty, musi spełniać wszystkie określone wymagania zawarte we wspo­ mnianych zasadach. Efektem wieloletnich prac prowadzonych przez Radę Europy stały się kocep- cje kilkunastu tras europejskich łączących obiekty o podobnym rodowodzie czy pełnionych funk­ cjach. Obecnie istnieje dwadzieścia zatwierdzo­ nych szlaków, do najważniejszych należą:

1. Szlak Santiago de Compostela (1987) - szlak pielgrzymkowy łączący opactwa z terenów Hiszpa­ nii i Francji.

2. Szlak Jedwabny (1988) - przebiegający od Włoch, a następnie przez wiele krajów azjatyckich do Chin i Indii. Idea stworzenia tej trasy odnosi się do istniejącego już w II w. p.n.e. szlaku handlowe­ go, odkrytego „na nowo” przez Marco Polo w wie­ ku XIII. Szlak ten jest szczególnie popierany przez UNESCO i WTO, ponieważ pokazuje związki między kulturami Zachodu i Orientu (rys. 2).

3. Szlak Kultury Barokowej (1988) - obejmuje obiekty na obszarze dużej liczby krajów europej­ skich (głównym kryterium doboru były posoboro­ we kraje katolickie). UNESCO proponuje dołączyć do tej trasy zabytki architektury barokowej usytu­ owane na terenie Ameryki Łacińskiej.

4. Szlak Cysterski (1990) - jeden ze szlaków tzw. zakonnych. W sposób formalny jest w nim ujęta Polska (m.in. Jędrzejów, Koprzywnica, Sule­ jów, Wąchock, Kraków - Mogiła).

3)

category III - ‘In the framework of the

C ultural Routes of the Council of Europe’ -

the them es refer to one of the activity fields,

or concern an exceptional event or activity.

Themes on which to base cultural routes

may be proposed by m em ber countries,

regional or local authorities, other project

initiators (e.g. universities, associations,

institutions), or by the European Council of

Europe Secretariat itself. In order for

a them e to be approved, it m u st meet all

the requirem ents included in the rules

above. Many years of Council of Europe

activity h a s resulted in proposals for

several European routes linking sites of

similar origin or function. At present, among

the 20 official routes, are several which can

be regarded as the m ost important:

1. The Santiago de Compostela Pilgrim

Routes (1987) - a Pilgrimage Route linking

Spanish and French abbeys.

2. The Silk Routes (1998) - starting in

Italy and running through many Asiatic

countries to China and India. This route is

based on the trading route which already

existed in the 2nd C b.c. and was

rediscovered by Marco Polo in the 13th c. It

has particular support from UNESCO and

WTO as it shows links between Western

and Orient cultures (fig. 2).

3. The Baroque Route (1998) - comprises

sites found in m any European countries

(the m ain selection criteria

were the post-

Council

of Trent

Catholic

countries).

Kyongju

Rys. 2. Szlak Jedwabny Fig. 2. Silk Route

5. Szlak Wikingów (1991) - obejmuje trasy wypraw tych skandynawskich ludów.

6. Szlak Celtycki (1990/91) - składa się z pię­ ciu samodzielnych tras o odrębnych tematykach, które łączy spuścizna kulturowa Celtów.

7. Szlak Hanzeatycki (1991) - prowadzi przez miasta krajów północnej, środkowej i wschodniej Europy, zrzeszone w średniowiecznej Hanzie.

8. Parki i Ogrody (1992/93) - kształtowanie się architektury ogrodowej na przestrzeni wie­ ków.

9. Szlak Fenicjan (1994) - obrazuje ich wkład w cywilizację basenu Morza Śródziemnego.

10. Szlak Architektury Obronnej (1997) - obej­ muje najwybitniejsze przykłady różnorodnej zabu­ dowy fortyfikacyjnej i jej ewolucję.

11. Szlak Andaluzyjski (1997) - wyznaczają go różnorodne obiekty oraz kultywowane tradycje kultury islamu, żydowskiej, chrześcijańskiej.

12. Pierwszy Szlak Zorzy Polarnych (1998) - pierwszy, typowo przyrodniczy szlak.

Jak wcześniej wspomniano, aby nieco uporząd­ kować wielość możliwych tematów, szlaki obej­ mują trzy główne zagadnienia:

1. Ludzie - tematy powinny być rozwijane z uwagi na specyficzny wkład wybitnych jedno­ stek w stworzenie podstaw cywilizacji europej­ skiej. Poza analizą osiągnięć w zakresie archeolo­ gii, historii czy kultury, tematy winny także umoż­ liwić lepszą interpretację jej obecnej złożoności i różnorodności.

2. Migracje - tematy powinny umożliwić zro­ zumienie ruchów populacji, zarówno wymuszo­ nych, jak i dobrowolnych, określić wkład wniesio­ ny do regionów przez te społeczności i określić, w jaki sposób nowe tożsamości kulturowe zostały lub są tworzone.

3. Rozprzestrzenianie się głównych europej­ skich prądów w dziedzinach: filozofii, religii, sztuki, nauki i techniki oraz handlu - tematy po­ winny wskazać na procesy rozwojowe, które ukształtowały cywilizację europejską, w jaki spo­ sób odcisnęły one swe piętno na określonych re­ gionach czy miejscach, a także brać pod uwagę bo­ gactwo i różnorodność powszechnych tradycji i kultur.

Szlak kulturowy to nowa jakość w programach turystycznych dla całej Europy. Analizując pojęcie szlaku kulturowego, można rozpatrywać go w wie­ lorakim wymiarze ( A S H W O R T H 1997), np.:

1. Przestrzennym - dziedzictwo kulturowe sta­ nowi element przestrzeni, tworząc tzw. krajobraz kulturowy. Ulega on ciągłym zmianom, ale jego

UNESCO h a s suggested including Baroque

architectural

m onum ents

from

Latin

America in this route.

4. The Cistercian Route (1990) - one of

the Monastic Influences Routes - in which

Poland is formally included (with Jędrze­

jów,

Koprzywnica,

Sulejów,

Wąchock,

Kraków-Mogiła etc.).

5. The Viking Routes (1991) - includes

the routes of Scandinavian expeditions.

6. Celtic Routes (1990/1991) - consists

of live individual routes on different themes,

linked by the Celtic cultural heritage.

7. The H anseatic Route (1991) - runs

through the cities of Northern, Central and

E astern Europe which were part of the

mediaeval Hansa.

8. Parks and Gardens Route (1992/3) -

the emergence of garden architecture.

9. Phoenician Routes (1994) - depicts

their

contribution

to

M editerranean

civilization.

10. The Defence Architecture Route

(1997) - includes the m ost distinguished

examples

of

fortifications

and

their

evolution.

11. The ‘Legacy’ of Al-Andalus route

(1997) - dem arcated by a variety of sites

and traditions of Islamic, Jew ish and

Christian cultures.

12. The Northern Lights Route (1998) -

the first route related to the natural

environment.

In order to classify possible themes,

routes are divided into three main groups:

1. Peoples - them es are based on the

exceptional contribution by outstanding

individuals in the creation of European

civilization.

Themes

should

refer

to

achievements in archaeology, histoiy or

culture, and facilitate the interpretation of

the complexity of culture.

2. Migrations - them es should make it

possible to un d erstan d population migra­

tions, both forced and voluntary, to eval­

uate contributions to regions by these

communities

and

describe

how

new

cultural identities have been or are being

created.

3. The

spread

of major European

currents in the fields of philosophy,

religion, the arts, science and technology,

and trade - them es should point to the

wartości i znaczenie winny podlegać ochronie w różnych formach. Ochrona ta powinna obejmo­ wać:

- przestrzeń ekonomiczną - przestrzeń fizyczna dziedzictwa traktowana jest jako zasób podlegają­ cy prawom gospodarki rynkowej,

- przestrzeń kulturowo-społeczną - dziedzic­ two kulturowe należy do konkretnej społeczno­ ści lokalnej, dla której wartości tej przestrzeni (np. symbole, zdarzenia) są źródłem tożsamości, ale i wyznacznikiem jakości życia. Motywem dzia­ łań w tej przestrzeni jest szukanie kompromi­ su między zachowaniem wartości a włączeniem przestrzeni dziedzictwa do współczesnego obiegu kultury.

2. Politycznym - dziedzictwo kulturowe jest elementem tworzenia się społeczeństw; może być przekaźnikiem różnych treści politycznych („kapitał polityczny”), a więc stać się elemen­ tem pomocnym przy integracji europejskiej. Po­ dróże turystyczne w wymiarze międzynarodo­ wym mogą i powinny być czynnikiem przepły­ wu obiektywnej, rzetelnej i kształtującej infor­ macji. Ta wiedza, zdobyta w trakcie podró­ żowania, może kształtować nową świadomość ludzi, sprzyjać integracji oraz zniesieniu uprze­ dzeń.

3. Gospodarczym - dziedzictwo kulturowe to pewien potencjał gospodarczy, zainwestowane w dziedzictwo środki finansowe spłacają się w szerokiej skali ekonomicznej (państwo, makro­ region, region, miasto). Turystyka rozwija się opierając się na dziedzictwie, jest źródłem do­ chodu i dobrobytu ekonomicznego; stanowi wsparcie dla innych pól działalności (np. usług, rolnictwa, drobnego przemysłu); inwestycje tu­ rystyczne zapewniają rozwój infrastruktury, trans­ portu. To wszystko wprowadza modernizację i niesie ze sobą korzyści dla ludności zamie­ szkującej teren, przez który przebiega szlak. Nowoczesna ochrona to nie tylko fizyczne za­ chowanie zabytkowych obiektów czy całej sub­ stancji, ale także jej nowa jakość, interpretacja, marketing oraz eksploatacja. Takie rozumowanie wymaga interdyscyplinarnego podejścia.

4. Kulturotwórczym - każdy odbiorca dzie­ dzictwa stanowi świadomie lub nieświadomie in­ tegralną jego część. Żadne dziedzictwo nie jest dziełem estetycznie skończonym. Podlega ono ciągłej kreacji przez użytkownika i odbiorcę. Sta­ ją się oni jego „nowymi producentami”. Zada­ jemy sobie wciąż pytanie: dlaczego cenimy przeszłość? Rozpatrując odpowiedź w kategorii

d ev elo p m en t p ro c e s s e s w h ich s h a p e d E u ro p e a n civilization, to h o w th e y affected given reg io n s o r site s, a n d to c o n sid e r th e ric h n e s s a n d v arie ty o f co m m o n tra d itio n s a n d c u ltu re s .

A c u ltu r a l r o u te is a n ew to u ris t

a p p ro a c h for E u ro p e . W hile an a ly sin g th e n o tio n w e c a n c o n s id e r it in m a n y different a s p e c ts ( As h w o r t h 1997) for exam ple:

1. S p a tia l- c u ltu r a l h e rita g e is a n e le m e n t o f sp a c e , c re a tin g a c u ltu ra l la n d ­ sc a p e u n d e rg o in g c o n s ta n t ch an g e . B u t its v alu e a n d sig n ifican ce s h o u ld b e p ro tec ted in v a rio u s w ay s in clu d in g :

a) eco no m ic s p a c e - th e p h y sical sp ace of h e rita g e is tre a te d a s a re so u rc e d e p e n d e n t o n m a rk e t eco n o m y ru les;

b) c u ltu ra l a n d so cial s p a c e - c u ltu ra l h e rita g e b elo n g s to a p a rtic u la r local c o m m u n ity for w h ic h th e v a lu e s of th is sp a c e (e.g. sy m b ols, events) n o t only are a so u rc e of id e n tity , b u t also a m a rk e r of th e q u ality o f life. T h e m otive to a c t in th is s p a c e is th e s e a r c h for a co m prom ise b etw ee n p re se rv in g v a lu e s a n d in c o rp o ra t­ ing h eritag e sp a c e in to co ntem po rary cu ltu re.

2. P o litic a l-c u ltu ra l h e rita g e is a n e le m e n t in th e c re a tio n of a society; it m ay c o n v e y d if f e r e n t p o litic a l m e s s a g e s (‘political c a p ita l’), a n d so b eco m e a n ele m e n t s u p p o rtin g E u ro p e a n in teg ratio n . In te rn a tio n a l to u r is t jo u rn e y s m ay a n d sh o u ld involve th e tr a n s f e r of objective, reliable a n d e d u c a tio n a l in fo rm atio n . T his know ledge m a y s h a p e n ew a w aren ess, p ro m o te in te g ra tio n a n d fight p rejudice.

3. E c o n o m ic - c u ltu r a l h e r ita g e h a s econ om ic p o te n tia l, th e fu n d s in v ested in h e rita g e p a y off a t a w ide econom ic ran g e (the co u n try , m a cro -reg io n , region, or town). H eritag e a s a b a s e for to u rism d ev elo p m en t is a s o u rc e of incom e a n d eco n o m ic p ro sp erity ; it s u p p o rts o th e r fields of activity (e.g. serv ices, a g ric u ltu re , sm all in d u stry ); to u r is t in v e stm e n t e n s u re s th e d ev elo p m en t of in fra s tru c tu re a n d tra n s p o rt. All th is in tro d u c e s m o d e rn iza­ tio n a n d is beneficial for th o s e in h a b itin g th e a r e a w h ich th e ro u te cro sses. M odem p ro te c tio n m e a n s n o t only th e ph y sical p re se rv a tio n of h isto ric a l m o n u m e n ts , b u t a lso its in te rp re ta tio n , m a rk e tin g a n d

estetycznej, odpowiadamy - bo jest ona piękna; w kategorii historycznej - bo jest dziedzictwem. Pomiędzy tymi pytaniami musi zaistnieć rów­ nowaga, która pomoże ukształtować gusty od­ biorców (turystów). Zatem historyczność (dzie­ dzictwo) to nie suma zachowanych obiektów, ale współcześnie kreowane zjawisko. Każde po­ kolenie tworzy je od nowa, zgodnie z gustami, postawami w stosunku do przeszłości i sposo­ bami jego użytkowania.

5. Edukacyjnym - szlaki dziedzictwa winny uczyć tolerancji, zrozumienia, poszerzać horyzont wiedzy, służyć wymianie naukowej i kultural­ nej. Ludzie podążający tymi szlakami powinni od­ krywać nieznane sobie kultury, poznawać wspól­ ną historię i dorobek materialny przeszłości. Szla­ ki także powinny podkreślać indywidualizm każ­ dego narodu, państwa, społeczności. Mają one charakter międzynarodowy, a więc każdy może wnieść coś specyficznego ze swojego dorobku do światowej wiedzy, kultury, stylu życia, a więc dobra wspólnego.

Planowanie szlaków dziedzictwa musi mieć cha­ rakter zintegrowanego podejścia, np. w takim kon­ tekście, jak:

- planowanie dziedzictwa staje się instrumen­ tem dla regulacji zagospodarowania turystycznego (winno być uzależnione od ogólnych przepisów prawnych, od planów zagospodarowania prze­ strzennego);

- planowanie dziedzictwa można rozpatrywać z punktu widzenia zarządzania regionami, miej­ scowościami, a więc szlak dziedzictwa winien być powiązany z różnymi aspektami polityki re­ gionalnej;

- planowanie dziedzictwa jako marketing - czyli wielokrotna sprzedaż tych samych zaso­ bów dziedzictwa różnym grupom użytkowników, a więc skierowanie go na popyt poprzez selek­ cję. Elementy dziedzictwa są przetwarzane, tworzone są z nich pakiety, a następnie sprzeda­ wane jako produkty dla poszczególnych segmen­ tów rynku. Dlatego też można powiedzieć, że dziedzictwo to zbiór pewnych funkcji, produkt o różnej przydatności i jakości dla użytkownika. Zatem w kategoriach ekonomicznych (popyt- podaż), dziedzictwo może być poddane grze mar­ ketingowej.

Tw orzenie szlaków kulturow ych z perspekty­ wy planow ania przestrzennego i m arketingu m o­ że pow odow ać np. deglom erację ruchu tury­ stycznego (Bro ń sk i 1993), bow iem je st m ożli­ we w yznaczanie now ych obszarów aktywności

exp lo itatio n . T h is a s p e c t re q u ire s a n in te r­ d iscip lin a ry a p p ro a c h .

4. C u ltu re -c re a tiv e h e rita g e - every to u ris t a s a h e rita g e re c ip ie n t is c o n ­ scio u sly o r u n c o n s c io u s ly a n in teg ral p a rt of it. No h e rita g e is ‘aesth e tic ally a c c o m p lish e d ’ u n le s s u n d e rg o in g c o n s ta n t re c re a tio n b y th e u s e r w ho b eco m es its ‘n ew p ro d u c e r’. We k e e p a s k in g th e q u estio n : ‘w h y d o w e v alu e th e p a s t? ’ F ro m a n a e s th e tic p o in t of view, it is b e c a u s e it is b e a u tifu l; h isto rically - b e c a u s e it is old. T h ere m u s t b e a b a la n c e b etw ee n th e s e tw o a s p e c ts w h ich will h elp s h a p e th e ta s te s o f to u ris ts . H istory (heritage) is n o t th e s u m o f preserv ed b u ild in g s b u t a p h e n o m e n o n c rea ted co n tem p o rarily . E a c h g e n e ra tio n re -c re a te s it an ew , a c c o rd in g to ta ste , a ttitu d e s to w ard s th e p a s t a n d w ay s of exploiting it.

5. E d u c a tio n a l-h e rita g e ro u te s sh o u ld te a c h to le ra n c e , u n d e rs ta n d in g , b ro a d e n k now ledge h o rizo n s, serv e aca d em ic a n d c u ltu ra l ex ch a n g e. P eople travelling along th e s e r o u te s s h o u ld discov er c u ltu re s u n k n o w n to th e m a n d le a rn a b o u t th e co m m o n h is to ry a n d m a te ria l ach iev e­ m e n ts o f th e p a s t. R o u te s sh o u ld also h ig h lig h t th e in d iv id u al c h a r a c te r o f eac h n a tio n , s ta te o r co m m u n ity . D ue to th e ir in te rn a tio n a l c h a ra c te r, e a c h of th e m m ay c o n trib u te so m e th in g specific to global know ledge, c u ltu r e a n d lifestyle, i.e. th e co m m o n good.

P la n n in g h e rita g e r o u te s m u s t b e fully in te g ra te d w ith th e following a sp e c ts:

- h e rita g e p la n n in g b e c o m e s a tool for re g u la tin g to u r is t in f r a s tr u c tu r e (it sh o u ld d e p e n d o n th e law a n d p la n s for sp a tia l in fra stru c tu re );

- h e rita g e p la n n in g c a n b e co n sid ere d from th e p o in t o f view of reg io n a n d s ite m a n a g e m e n t, so a h e r ita g e r o u te s h o u ld b e re la te d to d ifferen t a s p e c ts of regional policy;

- h e rita g e p la n n in g a s m a rk e tin g , i.e. th e re p e a te d sa le o f th e s a m e h e rita g e re so u rc e to d ifferent g ro u p s o f u s e r s , a n d so o rie n t­ ing it to w a rd s d e m a n d th ro u g h selection. H eritage e le m e n ts a re p ro c e s s e d a n d m a k e u p p a c k a g e s w h ich a re th e n sold a s p ro d u c ts for in d iv id u a l m a rk e t seg m en ts. T herefore we c a n s a y th a t h e rita g e is a s e t

turystycznej; połączenie w całość pojedynczych zabytkowych obiektów, które zyskują dodatkowo na wartości tworząc nowy produkt, a przez to i nową jakość; zwrócenie się ku innym niż do­ tychczas segmentom rynku turystycznego; mogą stanowić istotny element promocji kraju na rynkach międzynarodowych.

Biorąc pod uwagę zasięg w przestrzeni, szlaki kulturowe można podzielić na; światowe, kontynentalne (np. europejskie), krajowe (np. odcinek polski) oraz regionalne, lokalne lub miejskie.

Myślą przewodnią dla szlaków kulturowych tworzonych przez Radę Europy była i jest różno­ rodność. Projektodawcy znajdują głęboki sens w owych trasach. Nie powinny być one jedynie sposobem na spędzenie wolnego czasu. Ich za­ daniem jest przypomnienie podstawowych zasad zagubionych w trakcie rozwoju cywili­ zacji.

W planach wytyczenia wielu tras kulturowych niejednokrotnie jest ujmowana, ale nie włączo­ na oficjalnie Polska. Jest to kraj o niewątpli­ wie znaczącym dorobku w sferze kultury europej­ skiej i światowej. Dzięki tranzytowemu położe­ niu istnieje przynajmniej teoretycznie łatwość dotarcia do uznanych walorów tutaj występują­ cych. Jednak zauważa się brak spójnego zarzą­ dzania czy koordynacji poczynań poszczególnych decydentów. Również konieczne jest przezna­ czenie dużych środków finansowych zarówno na utrzymanie i zagospodarowanie samych obiek­ tów zabytkowych, jak i przystosowanie do peł­ nienia funkcji turystycznych zabudowań im to­ warzyszących. Polska może uczestniczyć w co najmniej kilku projektach, poza cysterskim - w szlaku barokowym, pielgrzymkowym, hanze- atyckim czy wiejskim. Terytorium naszego kraju powinno być włączone do szlaku architektury obronnej, biorąc pod uwagę zwłaszcza zamki krzyżackie. Listę dotychczas zaprojektowanych tras przez Radę Europy należałoby poszerzyć o Szlak Słowian, który łączy dziedzictwo kul­ turowe regionów Europy Środkowej i Wschod­ niej, czy Szlak Bursztynowy, jedną z najstar­ szych dróg wymiany handlowej oraz kulturalnej Europy.

Szlaki kulturowe bazują głównie na różno­ rodnych zabytkach architektonicznych. Mogą organizować nową jakość w przestrzeni, być aktywnym modelem ich ochrony. Włączone w nurt współczesności stają się „zabytkiem żywym” - kreują ich nową jakość, przyczyniając

of specific fu n c tio n s a n d a p ro d u c t of v ary ­ ing u s e f u ln e s s a n d q u a lity for th e u s e r. So, in eco n o m ic te rm s (d em an d a n d supply), h e rita g e m a y b e s u b je c t to m a rk e tin g m a n ip u la tio n . T h e c re a tio n o f c u ltu r a l ro u te s m ay c a u s e to u ris m d eg lo m eratio n ( Br o ń s k i 1993) b e c a u s e it is p o ssib le to c re a te n ew a re a s o f to u r is t activity; to in te g ra te in d i­ v id u a l h is to ric a l m o n u m e n ts , w h ich in ­ c re a se in v a lu e a n d c re a tin g a n ew p ro d u ct, in to o n e w hole; to t u r n to n ew se g m e n ts of th e to u ris t m a rk e t; a n d th e s e activities m ay b eco m e a sig n ifican t e le m e n t o f n a tio n a l p ro m o tio n o n in te rn a tio n a l m a rk e ts.

In te rm s o f s p a tia l ran g e, c u ltu ra l ro u te s c a n b e divided in to globed, c o n tin e n ta l (e.g. E u ro p ea n ), n a tio n a l (e.g. th e Polish s e c ­ tion), a n d reg io n al, local o r u rb a n . The g u id in g id e a for th e c u ltu ra l ro u te s c re a te d b y th e C o u n cil of E u ro p e h a s alw ays b e e n div ersity a n d th e ir d e s ig n e rs h av e fo und p ro fo u n d m e a n in g in th e m . T hey sh o u ld n o t be, how ever, j u s t a w ay of s p e n d in g free tim e, th e y s h o u ld re m in d u s a b o u t th e b a s ic p rin c ip le s lo st in th e c o u rse of th e d ev elo p m en t o f civilization.

P la n s for m a n y c u ltu r a l ro u te s often in c lu d e P o lan d , th o u g h n o t formally, a c o u n try w h ic h h a s certain ly en ric h ed E u ro p e a n a n d w orld c u ltu re . It is a t le a st th eo re tic ally p o ssib le to re a c h its goals, how ever, m a n a g e m e n t d ecisio n s a re n o t well co o rd in a ted . It is also n e c e ss a ry to devote c o n sid e ra b le fu n d s to m a in ta in in g th e h isto ric a l m o n u m e n ts th e m selv es a n d to a d ju s tin g th e s u rr o u n d in g b u ild in g s to to u r is t fu n c tio n s. P o lan d c a n p a rtic ip a te in a t le a s t so m e p ro je c ts in th e sa m e w ay a s in th e C iste rc ia n R o u te e.g. th e B aroque, Pilgrim age, H a n s e a tic o r R u ral H a b ita t R o utes. T h e te rrito ry o f P o lan d sh o u ld be in c lu d e d in T h e D efence A rch itectu re R oute, w ith sp ecia l c o n s id e ra tio n given to th e c a s tle s o f th e T e u to n ic K nights. T he list of ro u te s a c c e p te d b y th e C o uncil o f E u ro p e sh o u ld in c lu d e th e S lavonic R oute w h ich co m b in es th e c u ltu r a l h e rita g e of C en tral a n d E a s te r n E u ro p e, a n d th e A m b er R oute, o n e of th e o ld e st co m m ercial a n d c u ltu ra l ro u te s in E u ro p e.

C u ltu ra l r o u te s a re b a s e d m ainly o n a rc h ite c tu ra l m o n u m e n ts . T hey m ay sh a p e

się do uatrakcyjnienia i rozwoju miasta, regionu, państwa.

Rola wychowawcza szlaków winna się spro­ wadzić do uczenia tolerancji, przyczyniać się do szerzenia i utrwalania myśli pokojowego współżycia i koegzystencji poszczególnych krajów. Ludzie podążający tymi szlakami po­ winni odkrywać nieznane sobie często kultury, wraz z ich społecznościami, poznawać wspól­ ną historię i dorobek materialny przeszło­ ści.

Projekt „Europejskie Szlaki Kulturowe” Ra­ dy Europy wydaje się wychodzić naprzeciw ro­ dzącym się potrzebom społeczeństwa. Przez prawie 20 lat stał się on instrumentem prowa­ dzącym do zrozumienia walorów europejskich wyrastających ze złożonej kultury oraz historii społeczeństw, które tę kulturę ukształtowały. Dzięki programowi szlaki te na nowo rysują ma­ pę Europy. Tworzą wielokulturową, ogólnoeuro­ pejską przestrzeń, w której zwykli* ludzie mogą wyrazić siebie bez względu na granice, syste­ my czy wierzenia. Jest to przestrzeń otwarta, w której możliwe jest poszukiwanie nowych roz­ wiązań, wdrażanie nowych idei, dzielenie się doświadczeniami, gdzie każdy może poszerzyć swoje horyzonty. Rada Europy „zreformowała” spojrzenie na turystykę, proponując nowy pro­ dukt turystyczny, jakim mają szanse być szlaki kulturowe.

Idea jednoczącej się Europy, tworzenia euro­ pejskich regionów powinna być realizowana poprzez uczestnictwo jej mieszkańców w róż­ nych formach kultury. Taka szansa powstała. Europejskie Szlaki Kulturowe zostały włączone w system powiązań międzynarodowych. Ich ak­ tualna i przyszła rola w dużej mierze będzie wynikała z aktywności społeczności lokalnych. I w tym należy upatrywać powodzenie tego przedsięwzięcia i traktować to jako nową jakość w turystyce.

BIBLIOGRAFIA

ASHWORTH G. J., 1997, Planowanie dziedzictwa, [w:] Mia­ sto historyczne - Potencjał dziedzictwa. Międzynarodo­ we C entrum Kultury, Kraków.

B r o ń s k i K. t in., 1993, Dziedzictwo kulturowe ja ko pro­ dukt turystyczny, m aszynopis. Międzynarodowe Cen­ tru m Kultury, Kraków.

a n ew ‘s p a c e ’ a n d actively p ro te c t it. B eing p a r t o f th e c o n te m p o ra iy w orld, th ey b eco m e a ‘living m o n u m e n t’, a n d co n tri­ b u te to th e a ttra c tiv e n e s s a n d develop­ m e n t o f a city, reg io n o r co u n try .

T h e e d u c a tio n a l role sh o u ld te a c h to le ra n c e a n d s p re a d th e id ea of peaceful co ex isten ce b e tw e e n in d iv id u al c o u n tries. People trav ellin g a lo n g th e s e ro u te s sh o u ld disco v er c u ltu r e s a n d so cieties th ey h a d n o t k n o w n before, a n d le a rn a b o u t th e co m m o n h is to iy a n d m a te ria l ach iev e­ m e n ts o f th e p a s t.

T h e E u ro p e a n C u ltu ra l R o u te s p ro ject of th e C o u n cil of E u ro p e s e e m s to a n s w e r new social n e e d s . O ver n e a rly 2 0 y e a rs it h a s b eco m e a tool for u n d e rs ta n d in g E u ro p e a n a s s e ts w h ich a re ro oted in com plex c u ltu r e s a n d societies. O w ing to th e p ro ject, th e ro u te s d e p ic t a new m a p of E u ro p e, p ro d u c e a m u ltic u ltu ra l E u ro p e a n sp a c e w h ere p eo p le c a n e x p re s s th em selv es irresp ectiv e of fro n tiers, s y ste m s or beliefs. It is a n o p e n s p a c e w h e re it is po ssib le to look for n ew w ay s o f resolving p roblem s, in tro d u c e n ew id e as, s h a r e ex p erien ces a n d w h ere everybody c a n w iden th e ir horizon s. T h e C o u n cil of E u ro p e h a s ‘refo rm ed ’ th e a p p ro a c h to to u rism b y offer­ ing c u ltu ra l ro u te s a s a n ew to u rist product.

T h e id e a o f a u n ite d E u ro p e a n d E u ro p e a n reg io n s s h o u ld b e achieved th ro u g h th e ir in h a b ita n ts p a rtic ip a tin g in different fo rm s of c u ltu re . S u c h a n o p p o rtu n ity h a s a p p e a re d a n d E u ro p e a n C u ltu ra l R o u te s h av e b e e n in c lu d ed in th e sy ste m of in te rn a tio n a l lin k s. T h eir p re s e n t a n d fu tu re role will largely re s u lt from th e activity o f local c o m m u n itie s, a n d th is sh o u ld b e view ed a s a co n d itio n for th e s u c c e s s o f th e p ro je c t a n d tre a te d a s a n ew a p p ro a c h in to u rism .

BIBLIOGRAPHY

Routes - newsletter on the Council o f Europe Cultural Routes, 1993, n r 1, Strasburg.

Sztuka świata, Arkady, 1993, t. 3, Warszawa.

The Council o f Europe and the cultural heritage, 1991, inform ation docum ent, Strasburg.