• Nie Znaleziono Wyników

Prozess der Annahme von der marxistischen Theorie dor Gesellschaftsentwicklung in der polnischen Archäologie und der Urgeschichte

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Prozess der Annahme von der marxistischen Theorie dor Gesellschaftsentwicklung in der polnischen Archäologie und der Urgeschichte"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA ARCHAEOLOGICA 8, 1987

J e r z y K m i e c i ń a k i

PROZESS DER A N N A H M E V O N DER M A R X IS T IS C H E N THEORIE DER G E S ELLSC H A F TSEN TW IC K LU N G

IN DER P O L N IS C H E N A R C H Ä O L O G IE U N D DER URGESC HIC HTE

A n n e h m e n d e r m a r x is tis c h e n T h e o r ie d e r G e s e lls c h a f ts e n tw ic k lu n g w a r e in l a n g w ie r ig e r u n d k o m p liz ie r te r P roze ss, d e r m it tie fe n U m w a n d -l u n g e n im B e w u sstse in p o -ln is c h e r G e se -l-ls c h a ft in te g ra -l v e r b u n d e n w a r. Die W i s s e n s c h a f t im a llg e m e in e n , w e n n s ie in d e n B e r e ic h d e s g e s e l l sc h a ftlic h e n B e w u sstse in s k o m m t, e n t s t e h t u n d e n t w i c k e l t sic h i n n e r h a lb d e r G e se lls c h a ft u n d z u s a m m e n m it d e r G e se llsc h aft, d a h e r m ü s s e n s t r u k t u r e l l e V e r ä n d e r u n g e n d e r s e l b e n f r ü h e r o d e r s p ä t e r in m e t h o d o lo g is c h e n G r u n d l a g e n e in z e l n e r W i s s e n s c h a f ts z w e ig e n e in e W i e d e r -s p ie g e lu n g finden. A m A n fa n g soll f e s tg e s te llt w e r d e n , d a s s sic h a u f d e m G e b ie t d e r A r c h ä o lo g ie u n d U rg e s c h ic h te w ir k lic h e U m w a n d lu g e n in d e r M e t h o d o logie, u n d b e s s e r g e sa g t, d a s F o r m u lie r e n e i n e s m e th o d o lo g is c h e n S y s -tem s in A n l e h n u n g a n a l l g e m e in p h ilo s o p h is c h e G r u n d l a g e n n a c h d e m z w e ite n W e lt k r ie g in R e a lie n d e r V o lk s r e p u b lik P o le n v o llz o g e n h at. M a r x is tis c h e T h e o r ie d e r G e s e lls c h a f ts e n tw ic k lu n g lie fe rte e in h e itlic h e K rite r ie n bei d e r g e s a m t e n A u ff a s u n g u n d b e i d e r A n a ly s e d e r h is to -r is c h e n P-rozess. Es f o -r m u lie -r te d e u tlic h Lenin, in d e m e -r sc h -rie b : ,,Die S o zio lo g en s to s s e n b is h e r au f d ie S c h w ie r ig k e ite n b e i d e r D iffe re n z ie -ru n g w ic h tig e r u n d u n w i c h tig e r E rs c h e in u n g e n im k o m p liz ie r te n N e tz d e r s o ziale n E r s c h e in u n g e n , u n d k o n n t e n k e i n o b j e k t i v e s K r ite r iu m für so lc h e A b g r e n z u n g finden.

D er M a te r ia lis m u s lie fe rte g a n z o b j e k tiv e s K rite riu m , in d e m e r „ P ro -d u k t i o n s v e r h ä l t n i s s e " als G e s e lls c h a f ts s tr u k tu r a b g e s o n -d e r t h a t t e u n -d erm ö g lich te, zu d ie s e n V e r h ä l t n i s s e n a llg e m e in w is s e n s c h a f tlic h e s K r i -t e riu m d e r W i e d e r h o l b a r k e i -t zu v e r w e n d e n , v o n d e m die S u b je k -tiv is -te n b e h a u p te t h a tte n , d a s s e s in d e r Soziologie n ic h t a n z u w e n d e n sei.

(2)

S o la n g e sie sich a u f d ie id e o lo g is c h e n s o z ia le n B e d in g u n g e n b e -s c h r ä n k t h aben, k o n n te n -sie W i e d e r h o l b a r k e i t u n d G e -se tz m ä -s -s ig k e it in s o ziale n V e r h ä ltn is s e n v e r s c h i e d e n e r L än d e r n ic h t w a h r n e h m e n u n d ih re W is s e n s c h a f t w a r im b e s te n Fall n u r B e sc h re ib u n g s o lc h e r E rs c h e i-n u i-n g e i-n , A u s w a h l d e r r o h e i-n Stoffes. A i-n a ly s e d e r m a te r ie lle i-n s o ziale i-n V a r h ä ltn is s e e r m ö g lic h te g le ic h W a h r n e h m e n d e r W i e d e r h o l b a r k e i t u n d G e s e tz m ä s s ig k e it so w ie V e r a llg e m e in e r u n g d e r G e s e lls c h a f ts o r d -n u -n g v e r s c h i e d e -n e r L ä-n d e r i-n e i-n e m G ru -n d b e g riff d e r g e s e lls c h a ftlic h e -n F o rm atio n . S o lc h e V e r a llg e m e in e r u n g e r m ö g lic h te den Ü b e rg a n g von d e r B e sc h re ib u n g d e r g e s e lls c h a f tlic h e n E r s c h e in u n g e n zu d e r e n e x a k t w is s e n s c h a ftlic h e n A n a ly s e , die d a s für sie alle G e m e is a m e u n t e r s u c h t 1.

M a r x is tis c h e T h e o r ie d e r G e se lls c h a ft w ird auf d e r s e h r h o h e n S tu -fe d e r A b s tr a k tio n g e b a u t, e r m ö g lic h t a b e r a u c h m e h r k o n k r e te Auffa- sung. Sie e n t h ä l t m a n c h e t h e o r e tis c h e n K a te g o rie n , w e lc h e e r la u b e n , die in a lle n h is to ris c h e n P e rio d e n a u f tr e t e n d e n E rs c h e in u n g e n zu b e t r a c h -te n (z.B. W e r k z e u g e , ö k o n o m is c h e Z ustände). G leich z eitig u m fa sst sie a u c h th e o r e tis c h e K a te g o rie n , die d u r c h H in w e is e n z u s ä tz lic h e r M e r k -m ale -m e h r konkrete, h is to ris c h e A u ffassu n g d e r s e l b e n E rs c h e in u n g e n z u la s s e n (z.B. S k la v e re i u n d f e u d a le V e r h ä ltn is s e als zw ei A rte n d er ö k o -n o m is c h e -n V e rh ält-n isse ). D a sse lb e k a -n -n m a -n v o -n d e -n m a -n c h e s o ziale -n P ro z e s se b e tre ffe n d e n B e h a u p tu n g e n sagen. Der M a r k sim u s w e is t auf m a n c h e a llg e m e in s te n G e s e tz m ä s s ig k e ite n hin, d ie in a lle n h is to ris c h e n P e r io d e n a u f tr e te n u n d au f m e h r a u s f ü h rlic h e re , die n u r in e in e r U n t e r -p e r io d e d e r G e sc h ic h te Vorkommen. Dank d ie s e n E ig en sch aften , ist M a r x is m u s e i n e T h e o r ie , die e r la u b t, G e se lls c h a fte n in m e h r a llg e m e i-n e r u i-n d g leich z eitig m e h r k o i-n k r e t e r A u ff a s u i-n g zu e r fo r s c h e i-n ; e r fo r-m u lie rt d ie a llg e r-m e in s te n G e s e tz r-m ä s s ig k e ite n u n d e n t d e c k t d ie E ig e n a rt

d e r e n V o rs c h e in s in e in z e ln e n P e r i o d e n 2.

C h a r a k te r i s t is c h ist, d a s s d ie s e s p h ilo s o p h is c h e S y ste m , d a s auf i n t e -g r a l e W e is e die sic h v e r ä n d e r n d e W i r k lic h k e it au ffasst u n d e i n h e itlich e k o n s e q u e n te m e th o d o lo g is c h e G ru n d la g e n gibt, se h r la n g e Zeit e i -n e -n m i-n im a le -n Ei-nfluss au f die U r g e s c h ic h te u -n d A r c h ä o lo g ie a u s g e ü b t hat.

Die E v o lu tio n s th e o r ie v o n D arw in, d ie d e n s ic h tb a r e n Einfluss auf m a r x is tis c h e A u ffa su n g d e r G e s e l ls c h a f t s e n t w i c k l u n g s t h e o r ie a u s g e ü b t h a tte , in filtr ie rte auf d a s G e b ie t d e r A r c h ä o lo g ie als ty p o lo g is c h e M e -thode, die d e n E v o lu tio n s p r o z e s s d er F o r m v e r ä n d e r u n g e n v o r a u s s e tz te . D iese g e n a u e M e th o d e , d ie a u s d e m g e s a m t e n K o n te x t d e r m a rx

isti-1 W. I. L e n i n , K l o to są „ P r z y j a c i e l e Ludu" i j a k oni w a l c z ą p r z e c i w k o s o

-c j a l d e m o k r a t o m ? [w:] D z ie ła w y b r a n e , Bd I, W a r sza w a 1948, S. 85— 149.

(3)

se h e n E v o lu tio n ism u s h e r a u s p r ä p a r i e r t w u rd e , n a h m je d o c h d ie M e r k m a -le des F o rm a lis m u s a n s.

Das v o n M o r g a n u n d E n g els e r f a s s t e u n d b e a r b e i t e t e S y ste m d er s ta d ia le n E n tw ic k lu n g d e r U r g e s e lls c h a f t w u r d e zum G r u n d s te in d e r m a r x is tis c h e n M e th o d o lo g ie u n d d e r s o ziale n S y n th e s e 4. Die Z u s a m m e n -h ä n g e d e r in n e r -h a lb d e r so z ia l-w ir tsc -h a ftlic -h e n Basis b e d in g te n E rs c -h e i-n u i-n g e i-n , die ihrem id e o lo g is c h e i-n Ü b e rb a u e i-n t s p r e c h e i-n , k ö i-n i-n e i-n d u rc h . 'r c h ä o l o g i e u n d E tn o g r a p h ie in c h r o n o lo g is c h p r ä z is ie r te n E n tw ic k lu n g s e ta p p e n d e r g e s e lls c h a ftlic h ö k o n o m is c h e n F o r m a tio n f e s tg e s te llt w e r den, v o n d e n E n g elsZ e ite n v e r lo r e n sie n ic h ts a n B ed eu tu n g , im G e -g e nteil, sie w u r d e n n o c h d u r c h z a h lr e ic h e n e u e B e o b a c h tu n -g e n und w is s e n s c h a ftlic h e E n td e c k u n g e n bestätig t. Die e in g e f ü h r t e n V e r ä n d e -ru n g e n , die e i n e n a tü r lic h e F o lg e d e r A n s a m m lu n g n e u e r M a te r ia lie n sind, g re if e n in S y s te m sp r in z ip ie n n ic h t e i n 5.

In P o le n e r s c h e i n e n in W a r s z a w a 1887 in p o lo n is c h e r Ü b e rs e tz u n g die W e r k e v o n L. H. M o r g a n „ S p o łe c z e ń s tw o p ie r w o tn e " u n d in P a ris u n d Leipzig 1885 u n d in W a r s z a w a 1906 v o n E n g els P o c h o d z e n ie ro d zi-ny, w ła sn o śc i p r y w a t n e j i p a ń s tw a ®. E r s ta u n lic h ist h e u t e die T a tsa c h e , d a ss d iese f u n d a m e n ta le n W e r k e d ie in p o ln is c h e r Ü b e r s e tz u n g d e r g a n -zen G e se llsc h a ft z u g ä n g lic h g e m a c h t w u rd e n , k e i n e n s ic h tb a r e n Einfluss

au f p o ln is c h e W is s e n s c h a ft, u n d v o r a llem A r c h ä o lo g ie u n d U r g e s c h ic h -te a u s g e ü b t d a m a ls h ab e n . N u r in A b h a n d lu n g e n v o n L. K rz y w ic k i se h e n w ir b e w u s s te A n w e n d u n g d e s h is to r is c h e n M a te r ia lis m u s u n d A n k n ü p -fung a n W e r k e v o n M o r g a n u n d Engels. S e h e r d e u tlic h ist e s v o r a llem in fr ü h e n w is s e n s c h a ftlic h e n A r b e ite n v o n K rz y w ic k i zu b e m e r k e n 7. In d er Regel w u r d e je d o c h d a s S y ste m v o n M o r g a n u n d E ngels in a r c h ä o -lo g isc h e n u n d e t n o g r a p h i s c h e n W e r k e n j a h r e l a n g v e r s c h w ie g e n . Das g e s c h a h zu u n g u n s t e n d e r W i s s e n s c h a f t u n d v e r s p ä t e t e b e d e u ts a m die E n tw ic k lu n g u n s e r e r W is s e n s c h a fts z w e ig e . Im R e s u lta t w u r d e im 19. J a h r h u n d e r t k e in e k o n s e q u e n te S y n th e s e d e r p r ä h is to r is c h e n u n d h is t o -ris c h e n mit d er E inheit d e s g e s c h ic h tlic h e n P ro z e s se s v e r b u n d e n e n E r-s c h e in u n g e n g e w o n n e n . U n te r r-s c h ä tz u n g d e r E v o lu tio n r-s th e o r ie r-sozialer

3 O. M o n t e 1 i u s, D ie M e t h o d e , [in:] D ie ä l te r e n K u l t u r p e r io d e n im O r ie n t u n d in Europa, Bd I, S to c k h o lm 1905.

4 L. H. M o r g a n , A n c i e n t S o c i e t y or R e s e a r c h e s in th e Lines o l H u m a n P r o

-g re ss / г о т S a v a -g e r y th r o u -g h Ba rb aris m to C i v ilis a tio n , N e w Y ork — London 1877;

h E n g e l s, Der U r s p r u n g d e r Fa milie d e s P r i v a t e ig e n t u m s u n d d e s S ta a tes , Zürich 1884. 5 G e s c h i c h t e d e r U r g e s e l l s c h a l t, Red. H. G r i i n e r t , B erlin 1982. “ L. H. M o r g a n , S p o ł e c z e ń s t w o p i e r w o t n e , W a rsza w a 1887,- F. E n g e l s , Po-c h o d z e n i e r o d z in y , w l j s n o ś Po-c i p r y w a t n e j i p a ń s tw a , W a rsza w a 1906. 7 L. K r z y w i c k i , S tu d ia s o c j o lo g i c z n e , W a rsz a w a 1951, S. 153— 233 u n d 299— —448

(4)

E r s c h e in u n g e n , d i e sich a u f a r c h ä o l o g i s c h e n F o r s c h u n g e n im B e re ic h d e r sich in A b h ä n g ig k e it v o m M illie u v o llz ie h e n d e n E n tw ic k lu n g v o n m a t e r ie ll e n F o r m e n d e r m e n s c h lic h e n E r z e u g n is s e stü tz e n , f ü h r t zur E n ts te h u n g im m e r n e u e r H y p o th e s e n . D iese H y p o t h e s e n v e r s u c h e n die im P ro z e ss d e r G e s e lls c h a f ts e n tw ic k lu n g v o r k o m m e n d e n E r s c h e i n u n -g e n zu in te r p r e tie r e n , u n d e r k lä r e n , jed o ch n u r p artie ll (oder m an ch m a l falsch). Es e n t s t a n d e n d ie H y p o t h e s e n d e r Diffusion, d e r Infi-ltr a t i o n k u l t u r e l l e r E in flü sse v o m au sse n , u n d d e r A b h ä n g ig k e it v o n ih n e n des Z u s ta n d e s , d e r E n tw ic k lu n g u n d d e r V e r ä n d e r lic h k e it k u l t u r e l l e r Z e n tre n . In e t h n o g r a p h i s c h e n F o r s c h u n g e n w u r d e die T h e o -r i e d e -r K u l t u -r k -r e is e , d e -r b e g -r e n z t e n u n d d e -r d ie ty p i s c h e n F o -r m e n d e -r m a te r ie lle n , g e s e lls c h a f tlic h e n u n d g e is tig e n K u ltu r k o n z e tr i e r e n d e n R ä u m e a u s g e a r b e it e t 8. D ie se T h e o r ie w u r d e v o n A r c h ä o lo g e n a n g e n o m -m en, die bei d e r w e i t e r e n E r k lä r u n g d e r B e d e u tu n g u n d d e r K o n k r e te v o n K u l t u r k r e is e n d ie s e n Begriff d u r c h d ie B e re ic h e n d e r E th n ic o n e n e r s e t z t h a tte n . D as S tr e b e n n a c h d e r V e r b i n d u n g s o lc h e r k u ltu re ll-e th - n i s r h e n K re is e m it d e n N a m e n d e r in d e r G e s c h ic h te v o r k o m m e n d e n V ö lk e r, s tü tz te s ic h au f d e r r e tr o g r e s s i v e n M e th o d e . Sie b e r u h t e auf d e m t y p o lo g is c h e n E r f o r s c h e n d e r A n k n ü p f u n g e n v o n k u ltu r e lle n M e r -k m a l e n in n e r h a lb e i n e s K u ltu rz y -k lu s . Im G e folge w u r d e die soa. ..eth-n is c h e M e th o d e " i..eth-n d e r U r..eth-n e s c h ic h te b e a r b e ite t, d e r e ..eth-n A ..eth-n r e g e r G. Kos- sina w i r d e 9. A lle U m w a n d lu n g e n in k u l t u r e l l e n E r s c h e in u n g e n i n n e r -h a lb e in z e l n e r E n o c -h e n v e r s u c -h t e m a n d u r c -h M ig ra tio n d e r V ö lk e r zu e r k lä r e n , die e n t w e d e r d u rc h E r o b e r u n a e n o d e r d u r c h e th n is c h e s Auf- sDalten d ie v o r h a n d e n e n K u l t u r g r u p p e n in n e u e , h ö h e r e u m w a n d e lte n . D ie s e r G e d a n k e n g a n q f ü h r te e i n e n S c h ritt w e it e r z u r B e u rte ilu n g deT D o m in a n z f ü h r e n d e r V ö lk e r ü b e r d e n m e h r p rim itiv e n . G. K o s s in a be- a a n n au f d em G e b ie t d e r d e u t s c h e n A r c h ä o lo g ie d e n h e f tig e n u n d s c h a r fe n K a m n f u m B e re ic h e d e r u r g e r m a n i s c h e n u n d q e r m a n i s c h e n K u l t u r e n u n d V ö lk e r a u f d e n G e b ie te n , die v o n a n d e r e n V ö lk e r u n d N a t i o -n e -n b e s ie d e lt w u r d e -n 10. Die a r c h ä o lo g is c h e B e w e is f ü h r u -n g ü b e r die M i-g r a ti o n d e r V ö lk e r u n d d e r e n E r o b e r u n i-g e n h a r m o n i s i e r te a u t mit. d e r 8 F. G r ä b n e r , K u l t u r k r e is e u n d K u lt u r s c h i c h te n in O z e a n ie n , b.m.w. 1905: d e r s e l b e , M e t h o d e d e r E th n o lo a ie, b.m .w . 1911; S. P o n i a t o w s k i , O m e t o d z i e

h i s t o r y c z n e j w e tn o lo g i i i z n a c z e n iu j e j w y n i k ó w dla histor ii, „P rzegląd H is to r y c z

-n y ” 1919, t. I, S. 304— 319.

e G. K o s s i n n a , V e r t i e r t e E i s e n la n z e n s p itz e n als K e n n z e i c h e n d e r O s tg e r m a n -

en, „Z eitsch rift für d ie E th n ologie" 1905, Jgh 37; W . A n t o n i e w i c z , A r c h e o l o g ia Pols ki, W a r sza w a 1928; J. K o s t r z e w s k i , W i e l k o p o l s k a w c z a s a c h p r e h i s t o r y c z -n y c h , P oz-n ań 1923; L. K o z ł o w s k i , W e n e d z i w i r ó d ł a c h h i s t o r y c z n y c h i ś w i e t l e k a r t o g r a l i i p r z e d h i s t o r y c z n e j , L w ów 1927.

10 G. K o s s i n n a , U r s p r u n g u n d V e r b r e i t u n g d e r G e r m a n e n in v o r- u n d Irüh- g e s c h i c h tl i c h e r Zeit, L eip zig 1934.

(5)

B e g rü n d u n g v o n E in flu sszo n en u n d L e b e n s rä u m e n im p e r ia lis tis c h e r M ä -c h te u n d e n t s t a n d si-c h e r li-c h a u s d e m B ed ü rfn is d e r A f ir m a tio n z e it-g e n ö ssisc h e r, a n n e x io n is tis c h e r T e n d e n z e n . S o lc h e T e n d e n z e n w u r d e n d u r c h P r o j e k tio n e n d e r e t h n i s c h e n B e re ic h e u n d E x is tie r e n d e r Leben- sräuir.e, v o r w ie g e n d d e r u rg e rin a n is c h e n , tief in die u rg e s c h ic h tlic h e n

Z e ite n g e s t ü t z t 11.

Die Z e n tr e n d e r a r c h ä o lo g is c h e n F o r s c h u n g e n in P olen, die sich n a c h d e r W i e d e r g e w in n u n g d e r U n a b h ä n g i g k e i t d y n a m is c h e n tw ic k e lt h a tte n , b e f a s s te n sich, tro tz d e r u n b e s t r i t t e n e n Erfolge, w e n ig mit allge- ir e in m e t h o d o l o g i s c h e n Studien. Es ü b e r w o g e n A u f f a s s u n g e n v o n d e n fo r m a l- ty p o lo g is c h e n u n d e t h n i s c h e n P o sitio n e n . Z iem lich früh, d e n n sc h o n im J a h r e 192212 w u r d e n die P rin z ip ie n d e r e t h n i s c h e n S c h u le a n e r k a n n t, u n d s p ä te r w u r d e d e n F o r s c h e r n d e r ,,p r ä h is to r is c h e n E t h n o g r a p h ie " d e r e t h n i s c h e n S c h u le in d e r U r g e s c h i c h t e e i n e M ö g lic h -k e it zu g e g e b e n , d ie s e le tz te in e i n e L e h r e u m z u g e s ta lte n , g e g e n ü b e r e in H isto rik e r, d e r die G e s c h ic h te d e r G e se lls c h a ft m it H ilfe d e r s c h riftli-c h e n Q u e lle n e r fo r s riftli-c h t, niriftli-ch t g le iriftli-c h g ü ltig b le ib e n k a n n 1*. Es w u r d e also a n e r k a n n t , d a s s in d e n V o r d e r g r u n d d e r F o r s c h u n g e n in d e r U r g e sc h ic h te die e t h n i s c h e n M e r k m a le g e s t e l l t w u r d e n u n d d ie V e r ä n d e r l i c h k e it d e r a c h ä o lo g is c h e n K u ltu r e n w u r d e als H a u p tf a k t o r d e r E n tw ic k lu n g b e tr a c h te t, w o b e i d er s o z ia lö k o n o m isc h e H i n t e r g r u n d n ic h t b e rü c k s ic h tig t w u r d e 14. D iese B e s c h r ä n k th e it d e s B lickfeldes b e i h e r v o r -r a g e n d e n p o ln is c h e n A -r c h ä o lo g e n folgte n ic h t n u -r a u s d e -r U n k e n n tn is d e r m a r x is tis c h e n G e s e lls c h a f ts e n tw ic k lu n g s th e o r ie , s o n d e r n a u c h d a raus, d a s s e s auf d e m G e b ie t u n s e r e s W i s s e n s c h a f ts z w e ig e s k e i n e u m -f a n g re ic h e re n , m e th o d o lo g is c h e n , a n a llg e r r e in p h ilo s o p h is c h e R e-flexion a n g e l e h n t e n S tu d ie n gab. D a h e r k o m m e n a u c h d a s g r o s s e te r m i n o l o g i sc h e C h a o s u n d d ie S c h w ie r ig k e ite n m it d e r d e u t l i c h e n S te llu n g d e r A r -c h ä o lo g ie u n d U r g e s -c h i-c h te im a llg e m e in e n S y s te m d e r W is s e n s -c h a fte n . Es h e r r s c h t e e i n e b e d e u ts a m e Is o lie r u n g im V e r h ä ltn is zu d e n v e r w a n d te n F o r s c h u n g s z w e ig e n . Es w u r d e n z w a r v o n d e r S e ite d e r A r -c h ä o lo g e n u n d H is to r ik e r d ie P r o b e n d e r F o r s -c h u n g s v e r s tä n d i g u n g u n te r n o m m e n , sie b e s c h r ä n k t e n sich a b e r n u r a u f z e itw e ilig e Z u s a m -m e n a r b e it bei -m a n c h e n O b j e k t e n u n d d e n A u s t a u s c h d e r A n s i c h t e n ü b e r die U n t e r s u c h u n g s m e th o d e n ; d a ss alles h a t t e a b e r k e i n e fe s te n m e t h o d o lo g isc h e n G r u n d l a g e n 15. G e r in g e K e n n tn is d e r G e se tz e in d e r h i s t o

-11 A. R o s e n b e r g , D e r M y t h u s d e s 20 J a h r h u n d e r ts , M ü n ch e n 1930.

,ł L. K o z ł o w s k i , P ro b lem e t n i c z n y w p r e h is to r ii, „Lud" 1922, Bd XX I, S. 17— 19. 15 L. K o z ł o w s k i , K u ltu r a ł u ż y c k a a p r o b l e m p o c h o d z e n i a S ło w ia n , [in:] VI Z ja z d P r e h i s t o r y k ó w P o ls k ic h w P oznaniu, P ozn ań 1925.

l ł L. K r u k o w s k i , J. K o s t r z c w s k i , R. J a k i m o w i c z , P r e h isto ria Ziem Polskc h, K raków 1939.

(6)

r is c h e n E n tw ic k lu n g e r s c h w e r t e s o w o h l d ie S y n th e s e als a u c h die A n a l y s e d e r d u r c h d ie G e s c h ic h te u n d A r c h ä o lo g ie e r f o r s c h t e n E r s c h e in u n -g e n . U n te r d e n F o r s c h e r n b e i d e r G r u p p e n h e r r s c h t e B e s c h r e ib u n -g -g a b e u n d z a h lr e ic h w a r e n die P r o b e n , d ie Q u e ll e n f a k t e n au f d e n b r e it e r e n P r o z e s s zu b e z ie h e n . D ie A n g s t v o r d e m Bau d e r D e d u k ti o n s k o n s t r u k t i o -n e -n g i-n g a u s d e r U -n lu s t z u r A -n e r k e -n -n u -n g d e r G e s e tz m ä s s ig k e ite -n i-n g e s e lls c h a f tlic h e n E r s c h e in u n g e n h e r v o r.

Die g r u n d s ä tz lic h e W e n d u n g in d i e s e r T e n d e n z folgt e r s t n a c h d em z w e ite n W e ltk r ie g . A n f a n g s ü b e r w o g e n in d e r m e th o d o lo g is c h e n S te l-lu n g t r a d itio n e lle E lem en te, u n t e r d e n e n a llm ä h lic h d ie A n z e ic h e n d e r K ritik a l t e r S c h u le n u n d d ie P r o b e n d e r V e r w e n d u n g d e s h is to ris c h e n M a te r ia lis m u s zu s e h e n w a r e n . U n te r d e m Einfluss d e r a k t i v e n u n d tief s t e c k e n d e n id e o lo g is c h e n u n d p o litis c h e n A n r e iz e w u c h s d a s I n te r e s s e fü r d ie P ro b le m a tik d e r S ta a ts a n fä n g e . Die A k tu a lis ie r u n g des P ro b le m s b r a c h t e n v o r allem d ie g r u n d s ä tz li c h e n V e r ä n d e r u n g e n in d e r S tr u k tu r u n s e r e s S ta a te s, als R e s u lta t d e r M a c h te r g r e if u n g d u r c h d ie A r b e i t e r -k la s s e . D ie s e h is to r is c h e T a t s a c h e l e n -k t e d ie E n tw ic -k lu n g d e s g a n z e n h is to r is c h e n P ro z e s se s a u f n e u e B a h n en d e s so z ia lis tis c h e n g e s e ll s c h a f t -lic h e n B ew u sstsein s. Dies b e s tim m te d e n W e g d e r U n t e r s u c h u n g e n a n d e r G e n e s e des a l tp o ln is c h e n S ta a te s. Sie h a tte n zum Ziel, d ie s e P h a s e n d e s h is to r is c h e n P ro z e s se s zu e r fa s s e n , d ie zu r E n ts te h u n g d e r K la s -s e n g e -s e ll-s c h a f t g e f ü h r t h a tte n . Z um K o n t r a -s t lo h n t e -s -sich a n z u fü h re n , d a s s ,,die S y n th e s e d e r m i tt e l a lt e r l ic h e n G e s c h ic h te P o le n s (1926) d er M e in u n g w a r, d a s s „ d a s H e id e n tu m des d a m a lig e n P o le n s " d a s e i g e n t -lich e Z e ic h e n d ie s e r P e r io d e v o r 966 gibt, w a s a n g e b lic h „d a s W e s e n d i e s e r P e r i o d e " in sic h e n t h a l t e n sollte. D a s s e lb e W e r k s a h d ie T r e ib -k r a f t d e r U m w a n d lu n g e n , d ie v o m S ta m m zum S ta a t fü h rte n , in Lei-s tu n g Lei-s f ä h ig k e it u n d T a p f e r k e it d e r P ia Lei-s t-D y n a Lei-stie , u n d in d e r G e Lei-se ll-sc h a ft n ic h ts a u s s e r ,,der Z e n trif u g a lk ra f t, die v e r u r s a c h t e u n d fähig w a r, d a s s ta a tlic h e B and in F r a g e zu s te lle n u n d e s zu z e r r e i s e n " 1*.

S o lc h e A n s ic h t k o n n t e v e r t r e t e n w e r d e n , w e il die F o lg e n als U r s a -c h e a n g e n o m m e n w u r d e n u n d d ie A n o r d n u n g in V e r b i n d u n g e n z w i-s c h e n d e n E r i-s c h e i n u n g e n d e i-s h i i-s t o r i i-s c h e n P r o z e i-s i-s e i-s u m g e k e h r t w u rd e . A r c h ä o l o g i s c h e S y n th e s e d e r sog. „ f r ü h h is to r is c h e n P e r io d e " (1939) b e -s c h r ä n k t e -sic h im d a m a l i g e n F o r -s c h u n g -s z u -s t a n d n u r a u f d ie B em e rk u n g , d a s s „in d e r B e sie d lu n g d e r p o ln is c h e n u n d w e s ts la v is c h e n G e b ie te in d e n J a h r h u n d e r t e n v o m 5. bis 10. d e r Begriff des „ V a c u u m " v e r s c h w i n -d e t" u n -d -d a s s n e b e n -d e m „ K u ltu r z y k lu s " -d e r f r e m -d e n D e n k m ä le r, im m e r d e u tlic h e r d e r zw eite, h e im lic h e Z y k lu s h e r v o r t r i t t " 17.

16 R. G r ó d e c k i , S. Z a c h o r o w s k i , J. D ą b r o w s k i , D z i e j e P ols ki ś r e d -n i o w i e c z -n e j , K ra k ó w 1926.

(7)

D as w e s e n t li c h e M e r k m a l d e r J a h r e 1949— 1953 n a c h d e r A u f b a u p e -riode, w a r e n g r u n d s ä tz lic h e m e th o d o lo g is c h e V e r ä n d e r u n g e n in d er A r c h ä o lo g ie u n d G e sc h ic h te . E ine n e u e a n G r u n d l a g e n d e r m a r x i s t i s c h e n M e th o d o lo g ie a n g e l e h n t e R ic h tu n g b e g a n n infolge des f o r ts c h r e i -te n d e n g e s e lls c h a f tlic h - w ir ts c h a f tlic h e n u n d id e o lo g is c h e n U m b a u s in u n s e r e m L an d e im L eben d e r p o ln is c h e n W i s s e n s c h a f t zu ü b e r w ie g e n . B a h n b re c h e n d w a r e n in d ie s e r H in s ic h t m e th o d o lo g is c h e K o n fe re n z e n in W r o c l a w (1948) u n d O tw o c k (1952), so w ie d e r e r s t e K o n g r e s s d er P o ln is c h e n W i s s e n s c h a f t 18. Eine h e r v o r r a g e n d e Rolle in d e r M e th o d o lo gie, die a lle W is s e n s c h a f ts z w e ig e in te g rie rte , w e lc h e sich auf die f r ü -h e s te G e s c -h ic -h te P o le n s b ez ie -h en , s p ie lte die L eitung d e r F o r s c -h u n g e n an d e n A n f ä n g e n v o m P o ln is c h e n S taat. Eine w e s e n t li c h e R olle im U m -w a n d lu n g s p r o z e s s s p ie lte d ie A n n ä h e r u n g d e r p o l n is c h e n W is s e n s c h a f t d e n s o w j e tis c h e n E r r u n g e n s c h a f te n im B ereich d e r U n t e r s u c h u n g e n an d e r f r ü h e s te n P erio d e. B e so n d e r s die A r b e i te n v o n B. D. G r e k o v a n d e r G e s c h ic h te d e s B a u e r n tu m s in Rus, die d e n P ro z e ss d e r fe u d a le n A b h ä n g ig k e it zum V o rs c h e in b ra c h te n , se in e A r b e i te n an d e n A n fä n g e n d e r K ije v e r Rus u n d d e s s e n K u ltu r u n d v o r a lle m se in e R e v isio n e i g e n er A n s c h a u u n g e n u n d d e r s o w j e tis c h e n W i s s e n s c h a f t ü b e r die G e n e -se d e r fe u d a le n F o rm a tio n , s o w ie -sein d i r e k t e r A n teil a n D isk u s s io n e n mit d e r L eitu n g d e r F o r s c h u n g e n a n d e n A n f ä n g e n des P o ln is c h e n S ta a tes u n d a n d e r K o n f e r e n z in O tw o c k p r ä g te n im G e d ä c h tn is u n s e r e r G e -l e h r te n d ie s e n h e r v o r r a g e n d e n F o r s c h e r d e r a n a -lo g is c h e n a -ltr u s s is c h e n F rag e n .

Einen g r o s s e n E in d ru c k m a c h te n a u c h die A r b e ite n v o n B. A. R y b a k o v , u n d b e s o n d e r s d a s W e r k v o m a l t r u s s i s c h e H a n d w e r k , die A r -b e ite n v o n P. N. T r e ti a k o v ü -b e r die f r ü h e E n tw ic k lu n g d e s S la v en - tums, v o n A. W. A rc ic h o w s k i, M. K. K a rg e r, N. N. W o r o n in u n d v o n v i e le n a n d e r e n L e ite r n d e r G r u p p e n a u s g r a b u n g e n . Sie w u r d e n zu m M u ster, w ie d a s Q u e ll e n m a te r i a l e r s te r Q u a litä t g e s u c h t w e r d e n so ll-te u n d w ie d e s s e n richtige, h isto risc h e , v o n d e m T y p o lo g is m u s d er tr a d itio n e lle n A r c h ä o lo g ie w e it e n t f e r n t e I n t e r p r e t a t i o n a u s s e h e n so llt e 19. Das e r s llte m o n o g r a p h is c h e Slltudium , d a s bei d e r Lösung d e r F r a g e n v o m f r ü h e n M i tte la lte r b e w u s s t a n d e n G r u n d l a g e n d e s h i s t o r i -s c h e n M a te r ia li-s m u -s a n g e l e h n t w u rd e , w a r d a -s W e r k v o n H e n r y k Lo- w m n ń s k i v o m J a h r e 1953 ü b e r die w ir ts c h a f tlic h e n G r u n d la g e n d er

18 P a m i ę tn ik VII Z ja z d u H i s t o r y k ó w P o ls k ic h w e W r o c ł a w i u , 19—■22 w r z eś n iu i'J48, W arszaw a 1948; P ie r w s z a K o n l e r e n c ja M e t o d o l o g i c z n a H i s t o r y k ó w P ols kic h , B i

1, W a rsza w a 1953; I K o n g r e s N a u k i P o ls k ie j 29 V I—2 VII 1951, W a rsza w a 1951. 19 B. D. G r e k ó w , Ruś K i j o w s k a , W a r sza w a 1955; P. N. T r e t i a k o v , V orfo-

i n o s l o w i a n s k i j e p le m ie n a , M o sk v a 1953; Isto ria d e r e v n e j Rusi, Red. B. D. G r e k o v ,

(8)

E n ts te h u n g d e r s la v is c h e n S ta a t e n u n d b e s o n d e r s ü b e r d ie V e r ä n d e r -u n g e n in d er A g r a r t e c h n i k 20. Es erö ffn et z -u s a m m e n m it dem W e r k v o n W ito lJ H e n se i ü b e r die m a te r ie lle K u ltu r d e s f r ü h m itte la lte r lic h -en S la v e n tu m s 21 d ie h ö h e r e S tufe d e r D isk u ssio n u n d z e ig te n e u e s t r i t tb a r e P ro b lem e,

Das D is k u s s io n s z e n tr u m w a r in d e n J a h r e n 1949— 1953 w ie b e r e its e r w ä h n t w urde , die Leitung d e r F o r s c h u n g e n a n d e n A n fä n g e n des P o ln is c h e n S ta ates, d ie zu r K o o rd in a tio n d e r w is s e n s c h a ftlic h e n un-1 b e s o n d e r s d e r a r c h ä o lo g is c h e n A r b e ite n g e g r ü n d e t w u r d e 22. Sie e r w e i

-te r -te ihr P r o g r a m m au f d ie P ro b le m a tik d e r G e s ta ltu n g d e r K lassen- g e se lls c h a lt, und g a b s c h o n am E nde 1949 die K o n z e p tio n ,,des Mile- n iu m s" P o le n s 21 auf, z u g u n s te n d e r ' u n v e r g le i c h b a r u m f a n g r e ic h e r n 1 ra g en , w as im J a h r e 1953 die U r s a c h e d e r é n U m w a n d lu n g in e in e d e r A b te ilu n g e n am n e u g e g r ü n d e t e n In s titu t fü r G e s c h ic h te d e r M a -te r ie lle n K u ltu r v o n d e r P o ln isc h e n A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a f -te n w ar.

Im M it te lp u n k t d e r A u f m e r k s a m k e i t s ta n d d ie k o lle k tiv e , m e t h o d o l o g i s c h e D isk u ssio n u n d k o l l e k t iv e P la n u n g u n d B e u rte ilu n g d e r g e

-f ü h r te n F o r s c h u n g e n .

V e r s c h ie d e n e w is s e n s c h a f tlic h e K o n fe re n z e n v o n a ll j ä h r l i c h e n Be-ric h ts k o n f e r e n z e n bis m e th o d is c h e A u s g r a b u n g s k o n f e r e n z e n tru g en d e n C h a r a k te r d e r A r b e i ts v e r s a m m l u n g e n u n d D isk u ss io n s se m in a re . Trotz d e r S p o n ta n itä z , d ie sie c h a r a k t e r is i e r t e , e r l a u b t e sie d e r M e h r h e it d e r M i t a r b e i t e r au f d ie P o s itio n e n d e s h i s t o r i s c h e n M a t e r i a l i s -m us ü b e r z u g e h e n , die s o w j e tis c h e n E r r u n g e n s c h a f t e n in v e r w a n d t e n G e b ie te n k e n n e n z u l e r n e n u n d die P ro b le m a tik d e r w is s e n s c h a ftlic h e n A r b e i te n k o r e k te r zu fo rm u lie re n . Ziem lich b r e it e r A n te il d e r V e r -tr e t e r v o n v e r s c h i e d e n e n W is s e n s c h a f ts z w e ig e n v e r s ic h e r t e k o lle g ia le K o n tro lle u n d riss v ie le d e r A rc h ä o lo g e n und a n d e r e r W i s s e n s c h a f t le r a u s d e r A b s c h lie s s u n g h e r a u s . Es w u r d e d e r n e u e Stil d e r w i s s e n -s c h a ftlic h e n A rb e it v e r w e n d e t ; n ic h t n u r z e r g lie d e r te w i-s -s e n -s c h a f tlic h e P roblem e, s o n d e r n a u tlic h d ie L eu te w u r d e n v e r e in ig t. N e u e Q u a -lität w u r d e n ic h t n u r im Bau d e r w is s e n s c h a ftlic h e T h e o rie , s o n d e r n a u c h in d e r m e n s c h lic h e n T ä tig k e it s i c h t b a r 24. 15 H. Ł o w m i d ń s k i , P o d s t a w y g o s p o d a r c z e k s z t a ł t o w a n i a s i ę p a ń stw s ł o w i a ń -s k ic h , W a r-sza w a 1953. 21 W . H o n s e l , S ł o w i a ń s z c z y z n a w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n a , W a r sz a w a 1952. ** A. G i e y s z t o r , K i e r o w n i c t w o bad a ń na d P o c z ą tk a m i P a ń s tw a P o ls k ie g o w la ta c h 1949— 52, „Z apiski A rc h eo lo g icz n e " 1953, N r 2. n W. H e n s e i , P o tr z e b a p r z y g o t o w a n i a w i e l k i e j r o c z n ic y , „P rzegląd W ie lk o

-p olsk i" 1946, Jb. II, N r 7/8, S. 3— 16.

84 A. G i e y s z t o r , P o ls k ie M ille n iu m . Z z a g a d n ie ń w s p ó ł p r a c y histor ii i a r c h e o

-logii w c z e s n o d z i e j o w e j , „P rzegląd H isto ry czn y " 1948, Bd XX X V III, S. 391— 412; d e r-

(9)

Das M u s te rp r o b le m , wo die A n n a h m e d e r m e th o d o lo g is c h e n P la tt-form des h is to r is c h e n M a te r ia lis m u s b e s o n d e r s zum V o rs c h e in kam, w a r d e r P ro z e s s d e r S tä d t e e n t s t e h u n g u n d d e r G e s ta ltu n g d e r s t ä d tisch en K u ltu r in Polen. D iese F r a g e n e r r e g t e n d a s I n te r e s s e d e r F o r -sc h e r u. z. d e r H isto rik e r, d e r J u r a h is t o r i k e r , Ö k o n o m is te n u n d s p ä te r a u c h d e r A r c h ä o lo g e n in z w a n z ig e r J a h r e n * 5.

Die G e le h r t e n b e t o n t e n a u c h die B e d e u tu n g d e r ju ris tis c h S ta a t s -k r ite r ie n u n d d ie d e r a n g e b lic h e n to p o g r a p h is c h e n u n d fu n -k tio n e lle n K o n tin u itä ts lo s ig k e it.

Die w ir ts c h a f tlic h e n und a u c h soziale n K rite r ie n w u r d e n n ic h t v o l l s tä n d ig b e r ü c k s ic h tig t, sie w u r d a n mit d e r G e s a m th e it des G e s c h i c h t s -p ro z e s s e s nich t g e n ü g e n d v e r b u n d e n , b e s o n d e rs , w e n n es um allge- n e i n e g e s e lls c h a f tlic h - w ir ts c h a f tlic h e U m w a n d lu n g e n ging, w a s d ie F o l-g e d e r N ic h tb e r ü c k s ic h til-g u n l-g o d e r w e n il-g s te n s d e r u n l-g e n ü l-g e n d e n

Be-rü c k s ic h tig u n g m a r x is tis c h e r M e th o d o lo g ie w a r.

M e th o d o lo g is c h e E in ste llu n g p o ln is c h e r A r c h ä o lo g e n u n d H is to r ik -e r di-e a u s d -e n V o r a u s s -e t z u n g -e n d -e s h is to r is c h -e n M a t-e r ia lis m u s folgt-e, und sich im m e r m e h r infolge d e r e r w ä h n t e n D isk u s s io n e n und un ter- dem Einfluss d e r g e s a m m e lte n n e u e n Q u e lle n h e r a u s k r is ta lis ie r te , liess d en P ro ze ss d e r S tä d t e e n t s t e h u n g und d e r G e s ta ltu n g d e r s tä d tis c h e n K u ltu r in P o le n a u f d e m H i n t e r g r u n d d e r H e r a u s b i l d u n g bei u n s fe u d a le r V e r h ä ltn is s e b e tra c h te n . D iese P ro b le m a tik soll a u c h in V e r

-b i n d u n g mit ä h n lic h e n u n d a n g e n ä h e f t g le ic h z e itig e n E r s c h e in u n g e n in Rus, Böhmen, im K a r o lin g is c h e n R eich und d a n n im D e u ts c h e n Reich b e t r a c h t e t w e rd e n .

Bei d er V o r a u s s e tz u n g , d a s d e r U r b a n is ie r u n g s p r o z e s s als d ie sich rich tig e n t w i c k e l t e w ir ts c h a f tlic h e u n d g e s e lls c h a f tlic h e E r s c h e in u n g n u r d a n n ric h tig e r f o r s c h t w e r d e n k an n , w e n n e r m it d e m G e s t a lt e n d e r K la s s e n g e s e lls c h a f t u n d mit d e r S ta a ts b ild u n g in e n g e r V e r b in d u n g stsh t, w a s H. Ł o w m iań sk i in Bezug au f s la v is c h e S ta a te n b e s o n d e r s a u s d r ü c k lic h u n d ü b e r z e u g e n d a u f g e w ie s e n h a t t e 2*, n a h m e n u n s e r e F o r s c h e r an, d ass die S ta d tf u n k io n e n e n t s c h e i d e n 1 sind, u n d n ic h t ih ra

25 K. T y m i e n i e c k i , Z a g a d n i e n ie p o c z ą t k ó w miast w P ols ce, „P rzegląd H

i-sto r y cz n y 1919, BJ 1 ( XII); K. M a l e c z y ń s k i , N a j s t a r s z e ta r g i w P o ls ce i ich s t o

-s u n e k d o mia-st p r z e d k o l o n i z a c ją na p r a w i e n i e m i e c k i m , „Studid nad H i-sto rią Pra-

V, a P o ls k ie g o 1926, B l X, H. 1; W . K o w a 1 e n к o, G r o d y i o s a d n i c t w o g r o d o w e W i e l k o p o l s k i и c z e s n o h i s t o r y c z n e j , Pozn ań 1938- M. M ü n c h , G e n e z a r o z p la n o w a n i a h i s t o r y c z n e g o miast w i e l k o p o l s k i c h XIII i X I V w i e k u , „P race K om isji A tlasu H isto

-r y cz n e g o P olski 1946, H. 4; S. K r a k o w s k i , G e n e z a miast w Pols ce . P ro b lem i s!an b a d a ń , „ W ia d o m o śc i H isto ry c zn e" 1949, Jb. II, N r 2/6, S. 1— 12; d e r s e l b e , I r o b : e m a t y k a m ie j s k a w h isto r io g r a fii p o l s k i e j . I n to r m a c je b i b lio g r a tic z n e , m e t o d o l o g i i , z a g a d n ie n ia . Ze s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m o k r e s u /0 2 9 — 1949, „P race In sty

-tutu H isto r y c z n e g o U n iw er sy te tu Ł ód zk iego" 1950, N r 3. í* Ł o w m i a ń s k i , o p . c i t

(10)

j u r is tis c h R eg ie ru n g sfo rm , die e in w ic h tig e s a b e r s e k u n d ä r e s Elem on í ist. Es w u r d e fe stg e le g t, d a s s d ie H a u p tk r ite r ie n , au f d e r e n G r u n d e i n e S ie d lu n g als S ta d t a n e r k a n n t w e r d e n k a n n , f o lg e n d e M e r k m a le sin :1: 1. K o n z e n tr a tio n au f e in e r b e g r e n tz te n F lä c h e d e r w e r k t ä t i g e n Be-v ö lk e ru n g , d ie k l a s s e n d iffe re n z ie rt u n d b e r u flic h sp e z ia lis ie r t w a r: also d e r H a n d w e r k e r , K a u fle u te , e v e n tu e ll a u c h B erg leu te n , F isc h er u n d S e e m ä n n e r in s o lc h e r I n te n s itä t d a s s s o lc h e S iedlung, m it d e n e n sie d u r c h d e n s t ä n d ig e n A u s t a u s c h v e r b u n d e n w a r, u n t e r s c h ie d e n w e r -d e n k o n n te .

2. K o n z e n tr a tio n d e r P e r s o n e n u n d A n la g e n , die m it d e m Exististie- r e n in d e r g e g e b e n e n S ie d lu n g e in e s M acht-, M ilitär-, K ultur-, K unst- u n d e v e n tu e ll W i s s e n s c h a f t s z e n tr u m s v e r b u n d e n w a r e n . D am it h ä n g t z u s a m m e n :

3. K o n z e n trie rte , s p e z ia lis ie r te u n d m e is te n s d a u e r h a f te B e b a u u n g m it d em r e g u lä r e n und s t ä n d ig e n S trassen -, Platz- u n d M a r k ts y s te m , m it d e n in d e r R egel s t a r k e n B e fe stig u n g e n u n d G e b ä u d e n v o m öffen-tlic h e n C h a r a k te r .

D ie se s in A n le h n u n g a n m a r x is tis c h e M e th o d o lo g ie a u s g e -a r b e i t e t e M odell w u r d e in s o fe r n allg e m e in , d a s s es s e in e u n i -v e r s a l e V e r w e n d u n g zulässt, und in so -v iel g e n a u , d a s s m a n d a r u n te r z a h lr e ic h e S t ä d t e v a r ia n te n v e r s t e h e n k a n n ” .

F r ü h m itte la lte r lic h e P r o b le m a tik w a r, im d a m a lig e n Z u s ta n d d e r A r chäologie, A u s g a n g s p u n k t zum u m f a n g r e i c h e m F o r s c h u n g s p la n d e r g a -n z e -n U rg e m e i-n sc h a f t. A u s d i e s e r P ro b le m a tik e -n ts ta -n d f r u c h tb a r e D isk u s s io n ü b e r die P e r io d is ie r u n g d e r G e s c h ic h te v o n Ur u n d a l t e r -tü m lic h e n G e s e lls c h a f te n au f u n s e r e n G e b ie te n . A. G iey sz to r, W. H e n se l, W. H o łu b o w ic z w ie s e n in d e n J a h r e n 1950— 1953 a u f d ie w e s e n tlic h e n S c h w ä c h e n d e r b is h e r v e r w e n d e t e n E in te ilu n g d e r ,,U r g e s c h i c h t e ” h in 18. Die H a u p te in te ilu n g d e r P e r io d i-s ie r u n g in 3 E poch e n : Stein-, Bronze- u n d E ii-sen ze it w a r a n d a i-s K ri-te r iu m d e s M a ri-te r ia ls a n g e le h n t, a u s d e m d ie m e isri-te n d e r e r h a l t e n e n E r z e u g n is s e m a te r ie lle r K u ltu r a u s d ie s e n E p o c h e n h e r g e s te llt w a re n . S o lc h e P e r io d is ie r u n g b e r ü c k s ic h tig te k e in e e n t s c h e i d e n d e n F a k t o r e n 17 K. J a ż d ż e w s k i , K s z t a ł t o w a n i e się w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e j k u l t u r y m i e j s k i e j w P ols ce w ś w i e t l e b a d a ń w la ta c h 1945— 1954, |w :j P ie r w s z a s e s j a a r c h e o l o -g ic z n a I n s ty tu tu H is to r ii K u l t u r y M a t e r i a ln e j P o ls k ie j A k a d e m i i N a u k , W arszaw a 1955, S. 319— 347. M A. G i c y s z t o r, Bad ania na d p o c z ą t k a m i fo r m a c ji l e u d a l n e j i p o w s t a w a n i e m p a ń s t w a p o l s k i e g o , |w :| P ie r w s z a s e s j a a rc h e o lo g ic zn a .. .; W. H e n s e l , P róba perio - d y z a c j i n a j d a w n i e j s z y c h d z i e j ó w z i e m p o l s k i c h , „S p raw ozd an ia PMA" 1951, Bd IV;

W, H o t u b o w i c z , Z a g a d n i e n ie p e r i o d y z a c j i d z i e j ó w s p o ł e c z e ń s t w a p r z e d k l a s o w e g o

na t e r e n ie Pols ki, „S p raw ozd an ia PM A" 1951, Bd IV, S. 19; W . K o r o 1 u к, I. M i l -l e r , O p e r i o d y z a c j i h is to r ii Po-ls ki, „ Z esz y ty H isto ry c zn e N o w y c h Dróg" 1952, N r 5, S. 27,

(11)

d e r G e s e lls c h a f ts e n tw ic k lu n g u n d d e r G e s e tz m ä s s ig k e ite n in d e r E n tw ic k lu n g d e r g e s e lls c h a f tlic h e n V e rh ä ltn iss e ; ihr Ziel w a r c h r o n o lo g is c h e K la ssifiz ie ru n g d e r K u l t u r e r s c h e i n u n g e n im R a h m e n d e r a r -c h ä o lo g is -c h e n K u ltu re n . Die im R a h m e n d e r K u ltu r e n g e s a m m e lt e n E r s c h e in u n g e n w e r d e n zeitlich und rä u m lic h a u f G r u n d d e r oft zufälli-gen, fo r m a le n K r ite r ie n a n g e o r d n e t, d ie m it d e r P r o d u k tio n s w e is e n ic h t v e r b u n d e n sind. Die D is k u s s io n e n ü b e r d ie s e s f u n d a m e n t a l e T h e m a h a b e n gezeigt, d a s s die b is h e r v e r w e n d e t e c h r o n o lo g is c h e u n d k u l t u -re lle M a te r ia lk la s s if fiz ie ru n g n ic h t a b g e le h n t w e r d e n k an n . M a n soll

sie a b e r als fo r m a le s H ilfsm ittel bei d e r R e k o n s t r u k t i o n d e s G e s c h i c h t s p r o z e s s e s d e r G e s e lls c h a f te n b e t r a c h t e n . D ie E ta p p e n d ie s e r E n -tw ic k lu n g so llen d ie G e s a m th e it d e r so z ia l-ö k o n o m is c h e n B e z ie h u n g e n w ie d e rs p ie g e ln , n a t ü r l i c h so r e k o n s tr u ie r t, in w ie fe rn es a k t u e l l e Q u -e l l -e n -e r la u b -e n . Es lo h n t sich zu b -e m -e r k -e n , d a s s d i-e D is k u s s io n ü b -e r d iese F r a g e bis h e u t e d a u e rt. U n g e n ü g e n d b e f a s s te m a n sich in d ie s e r Z eit m it d e r E n ts te h u n g d e r m e n s c h lic h e n G e se llsc h a ft, mit d e m H o m in is ie r u n g s p r o z e s s u n d d e n A n f ä n g e n d e r E n tw ic k lu n g d e r m e n s c h lic h e n K u ltu r. L a n g e Zeit e x i s tie r te n r e ic h e S a m m lu n g e n d e r p a le o litis c h e n W e r k z e u g e , v o n d e m M e n sc h e n , d e r sie h e r g e s te llt hat, a b g e tr e n n t. E rst s p ä te r e A r b eiten , b e s o n d e r s v o n W a ld e m a r C h m ie le w sk i* ', b e le b te n die S a m m lu n g en , die b is h e r in K ä ste n u n d S c h a c h te ln w a re n . M a r x is tis c h e a n -tr o p o lo g is c h e K o n z e p tio n v e r e i n i g t die R e s u lta te d e r m e n s c h lic h e n H a n d u n d d e s Kopfes. D er M e n s c h ist in d ie s e r A u f f a s u n g e in e p sy - c h o p h y s is c h e Einheit, die m itte ls d e r A r b e it r e a l i s i e r t wird. S e h r t r e -ffend fa sste d a s in p h ilo s o p h is c h e n K a te g o r ie n R. P a n a s i u k z u s a m m e n : ,,Im W e r k z e u g — u n d v o r a lle m d a r in — w ird b e i n a h e V e r s t e i n e r u n g d e s m e n s c h lic h e n G e d a n k e n e r h a lte n . S eine G e sta lt, A u s f ü h r u n g s te - c h n o l o g i e u n d F u n k ti o n b r i n g e n e i n e b e s t i m m t e E ta p p e d e r A u f s te ig u n g e i n e r lo k a le n G e s e lls c h a f t in d e r e n g e i s t i g e n E n tw ic k lu n g zu m V o r -sc h e in "*e. D ie P e rio d e d e r A n n a h m e m a r x is tis c h e r T h e o r ie d e r G e s e lls c h a f ts -e n tw ic k lu n g a u f d -e m G -e b i-e t d -e r p o l n is c h -e n A rc h ä o lo g i-e fa sst d i-e -e r s t-e A r c h ä o lo g is c h e S essio n d e s I n s titu te s fü r G e s c h ic h te d e r M a t e r ia l e n K u ltu r v o n d e r P o ln is c h e n A k a d e m ie d e r W i s s e n s c h a f t e n im J a h r e 1955 z u s a m m e n ’1. P o ln isc h e A r c h ä o lo g ie u n d U rg e s c h ic h te b e g a n n e n d ie n ä c h s te n J a h r z e h n t e m it d em b e t r ä c h t l ic h e n E rtra g . Es w u r d e n d e r Platz d ie s e r W i s s e n s c h a f ts z w e ig e in d e r a ll g e m e i n e n S y s te m a tik

bes-** J. K o s t r z e w s k i , K. J a ż d ż y ń s k i , W. C h m i e l e w s k i , P r a d z i e je P olski, W a rsza w a 1965, S. 9— 54.

50 R. P a n a s i u k , M a r k s o w s k a k o n c e p c j a c z ł o w i e k a i p r o b l e m i n t e r p r e ta c j i d a

-n y c h a r c h e o l o g ic z -n y c h , „Stu dia F ilo zo ficz-n e" 1983, -nr 3, S. 85— 93.

(12)

timmt, s o w ie d e r e n B ereich u n d E r k e n n tn is z w e c k e p rä zisie rt. Es w u r d e a u c h g ru n d s ä tz lic h e K ritik d e r b ish e r v e r w e n d e t e n M e th o d e n d u r c h g e -fü h r t u n d d ie i n t e r d is z ip lin a r is c h e Z u s a m m e n a r b e i t e n t w ic k e lt. Es w u r d e a u f g r u n d l e g e n d e F o r s c h u n g s p r o b le m e h in g e w ie s e n , au f die m a n sich in e r s te r R e ih e k o n z e n tr i e r e n sollte.

Die U rg e sc h ic h te , d ie sic h m it d em g e s a m te n h is to ris c h e n P ro ze ss d e r f r ü h e s te n m e n s c h lic h e n G e s e lls c h a fte n befasst, w u r d e zum v o ll-b e r e c h tig te n und s e l ll-b s ts tä n d ig e n W isse n s c h a fts z w e ig , d e r in d e r B e-w u s s t s e i n s p h ä r e d e r z e itg e n ö s sis c h e n G e se llsc h a ft, in d e r G e s ta ltu n g d e r w is s e n s c h a f tlic h e n W e lt a n s c h a u u n g e in e b e s o n d e r s w ic h tig e Rolle spielt.

K atedra A rch eo lo g ii U n iw er sy te tu Ł ód zk iego

J e r z y K m ie c iń s k i

PR ZY JM O W A N IE SIĘ M ARKSISTO W SK IEJ TEORII R O Z W O JU SPO ŁECZEŃ STW A

W ARCHEOLOGII I PRAHISTORII POLSKIEJ

P rzy jm o w a n ie sic; m a r k sisto w sk ie j te o rii ro zw o ju sp o łe c z e ń s tw a b y ło p rocesem d łu g o trw a ły m i zło ż o n y m , in te g r a ln ie z łą czo n y m z g łęb o k im i p rzem ian am i w sie rz e św ia d o m o śc i, ja k ie d o k o n y w a ły się w sp o łe c z e ń s tw ie p olsk im .

N ď ik a , w c h o d zą c w z a k r e s św ia d o m o śc i s p o łe c z n e j, p o w sta je i ro zw ija sit' w obr ęb ie sp o łe c z e ń s tw a i w obraz z nim, stąd zm ia n y stobru k tu obra ln e te g o ż m uszą zn a leź ć o d -z w ie r c ie d le n ie w m e to d o lo g ic -z n y c h p o d sta w a ch p o s -z c -z e g ó ln y c h d y s c y p lin n a u k o w y c h . M a rk sisto w sk a teoria s p o łe c ze ń s tw w sk a z u je na n ie k tó r e p r a w id ło w o ś c i n a jo g ó l-n iejsze, w y s tę p u ją c e w e w s z y s tk ic h o k r esa ch h .* 'o ry c zl-n y ch i p r a w id ło w o ś ci bardziej s z c z e g ó ło w e , w y s tę p u ją c e w je d n y m p o d o k ie s ie d z iejó w .

D zięk i tym w ła ś c iw o ś c io m m arksizm jest te o rią p o z w a la ją c ą bad ać sp o łe c z e ń -stw a w u ję c iu bardziej o g ó ln y m , a zarazem bard ziej konkretnym ,- form u łu je n a jo g ó ln ie js z e p r a w id łjo w jo ś ci joraz u ja w n ia s p e c y fik ę ich p r zeja w ia n ia się w p jo szc z e -g ó ln y c h o k resa ch . R zecz c h a r a k te ry sty c z n a , ż e te n w sz e ch str o n n y sy s te m filo z o fic z n y w sp o só b m in im a ln y o d d z ia ły w a ł przez d łu g i o k r e s cza su na p ra h isto rię i a r ch eo lo g ię.

W XIX w. n ie u z y sk a n o k o n se k w e n tn e j s y n te z y z ja w isk p r a h isto r y c zn y ch i histo r y c z n y c h , p o w ią z a n y c h w sp ó ln o tą p ro cesu d z ie jo w e g o . N ie d o c e n ia n ie te o rii e w o lu c ji z ja w isk s p o łe c z n y c h o p a rtej na b ad an iach a r c h e o lo g ic z n y c h w za k r esie r o z w o ju form m a ter ia ln y ch w y tw o r ó w lu d zk ich , d o k o n u ją ce g o s ię w z a le ż n o ś c i o d śr o d o w isk a , d op row ad za do p o w sta w a n ia coraz to n o w y c h h ip o te z u s iłu ją c y c h w y tłu m a c z y ć z ja w isk a z a ch o d z ą ce w p r o c es ie ro zw o ju sp o łe c z e ń s tw , w y ja ś n ia ją c y c h je jed -nak ty lk o c zą s tk o w o (lub cza sem m y ln ie). P o w sta ły h ip o te z y d y fu zji, p rzen ik an ia w p ły w ó w k u ltu ro w y ch z zew n ą trz i u za leżn ia n ia od n ich stan u, rozw oju i z m ie n n o śc i a r ch e o lo g ic z n y c h ce n tró w k u ltu ro w y ch . W b ad an iach e tn o g r a fic zn y ch w y p r a c o w a n o te o rię k r ę g ó w k u ltu ro w y ch , p rz estrzen n ie o g r a n ic z o n y c h i sk u p ia ją c y ch ty p o w e for-m y ku ltu ry for-m a ter ia ln ej, sp o łe c z n e j i d u ch o w ej. T eoria ta zo sta ła p rz ejęta przez ar-c h e o lo g ó w , Którzy p o ję ar-c ie k r ę g ó w k u ltu ro w y ar-ch za ar-cz ęli łą ar-c z y ć z z a się g ie m etn o só w .

(13)

R o z w ija ją ce s ię d y n a m ic z n ie p o o d z y sk a n iu n ie p o d le g ło ś c i w 1918 r. o śro d k i ba-dań a r c h e o lo g ic z n y c h w P o lsce, m im o n ie za p rz e c z a ln y c h o sią g n ię ć , m ało za jm o w a ły się o g ó ln o m e to d o lo g ic z n y m i stu diam i. P rzew a ża ły u ję c ia z p o z y c ji fo r m a ln o -ty p o lo - g ic z n y c h i etn icz n y c h . la o g r a n ic z o n o ś ć p o la w id ze n id n ie ty lk o w y n ik a łd z n ie z n a jo m o śc i m a r k sisto w sk ie j teorii ro zw o ju sp o łe c z e ń s tw a , d ie z braku sz e r sz y c h stu -d ió w m e to -d o lo g ic z n y c h w ło n ie a r c h e o lo g ii w op arciu o o g ó ln o !ilo z o ficz n ą r eflek sję . S tąd r ó w n ie ż w y n ik a ł d u ży zam ęt te rm in o lo g icz n y i tru d n o ści z jasn ym , w y ra źn y m u s ta w ie n ie m a r ch e o lo g ii i p rah istorii w o g ó ln y m s y s te m ie nauk.

P a n o w a ł zn a czn y izo ld cjo n izm w stosu n k u do p o k re w n y c h d y s c y p lin b a d a w -czych .

N ie d o sta te k z n a jo m o ści praw ro zw o ju h isto r y c zn eg o u tru d n iał za ró w n o s y n te z ę , jak i a n a lizę zja w isk b a d a n y ch p rzez h isto r ię i a r ch e o lo g ię . W śró d b d d aczy obu grup p r zew a ża ła o p is o w o ś ć nad n ie lic zn y m i próbam i o d n o sz en ia fa k tó w ź ró d ło w y c h do sz e r sz e g o p rocesu . Lęk przed b u d o w a n iem k o n stru k cji d e d u k c y jn y c h w y n ik a ł z p o w -sz e c h n e j n ie c h ę c i do u zn an ia p r a w id ło w o ś ci w z ja w isk a c h s p o łe c zn y ch .

Z a sa d n iczy zw rot w tej te n d e n c ji n a stą p ił po d ru g iej w o jn ie św id to w e j.

P o c z ą tk o w o w p o s ta w ie m e to d o lo g ic z n e j p r z ew a ż a ły e le m e n ty tr a d y c y jn e, w śród k tó ry ch z w o ln a r o d z iły s ię z a p o w ied zi k r y ty k i d a w n y c h sz k ó ł i próby w y jś c ia ku teorii m aterializm u h isto r y c zn e g o . S z c z e g ó ln ie n a ra sta ło z a in te r e s o w a n ie dla z a g a d n ie ń z w ią za n y ch z p o czą tk a m i bytu p a ń stw o w e g o —• w ś ró d p r o b le m ó w n a u k h is to -r y c z n y c h — pod w p ły w e m a k ty w n y c h i g łę b o k o tk w ią c y c h b o d źcó w id e o lo g ic z n y c h i p o lity c z n y c h .

W o k r e sie 1949— 1953 m ia ły m ie js c e g r u n to w n e zm ia n y m e to d o lo g ic z n e w a r c h eo lo g ii i in n y ch n a u k a ch h isto r y c z n y c h . W w y n ik u p rzeb u d o w y s p o łe c zn o g o sp o d a r -c ze j i id e o lo g i-c z n e j n a s z e g o kraju, w ż y -ciu n a u k i p o lsk ie j z a -cz ą ł p rz ew a ż a ć n o w y k ieru n e k , o p a rty na p o d sta w a ch m e to d o lo g ii m a r k sisto w sk ie j. P rzeło m o w y m i b y ły k o n fer e n c je m e to d o lo g ic z n e w e W ro cła w iu (1948) i O tw o ck u (1952), jak i I K on-gres N a u k i P o lsk iej. W y b itn ą ro lę p r a w d ziw e j ku źn i m e to d o lo g ic z n e j, in teg ru ją cej w s z y s tk ie d y s c y p lin y n a u k o w e, m a ją ce c o ś do p o w ie d z e n ia w s y n te z ie n a jw cz e -śn ie js z y c h d z iejó w ziem p o lsk ich , o d e g r a ło K ie r o w n ic tw o Badań nad P oczątk am i P ań-stw a P o lsk ieg o .

Istotną rolę w p r o c e s ie p rzem ian o d e g r a ło z b liż e n ie n a u k i p o lsk ie j do o s ią g n ię ć ra d zieck ich w z a k r e sie bad ań nad o k r e se m w c ze sn o fe u d a ln y m .

P ie rw szy m stu dium m o n o g ra ficzn y m , o p artym św ia d o m ie na z a ło ż e n ia c h m a te rializm u h isto r y c zn e g o , sta ło się d z ieło H en ry k a Ł o w m ia ń sk ieg o z 1953 r. o p o d sta -w a ch g o sp o d a r cz y c h form o-w an id s ię p a ń st-w s ło -w ia ń s k ic h , a -w sz c z e g ó ln o ś c i o zm ian ach w te c h n ic e roln ej. O tw ier a on a razem z d z iełe m W ito ld a H e n sla o k u ltu rze m a teria ln ej S ło w ia ń sz c z y z n y w c z e sn o ś r e d n io w ie c z n e j w y ż s z y e ta p d y s k u sji i u k a zu je n o -w e p rob lem y sp orn e.

P rob lem atyk a w c z e sn o śr e d n io w ie c z n a sta ła się p u n k tem w y jś c ia ku szerszem u ;r Uno-'- i U iJdń i (. ca łą e p o k ą w s p ó ln o ty p ie rw o ln o i. Z te j |ii ib le m a t y k i narodziła się o w o c n a d y sk u sja nad p e r io d y za c ją d z iejó w s p o łe c z e ń s tw p ie r w o tn y c h i s ta r o ży t-n y c h t-na t-n a s z y c h ziem ia ch .

O k res p rzy jm o w a n ia s ię na g r u n c ie a r c h eo lo g ii p o lsk iej m a r k sisto w sk ie j te o r ii rozw oju sp o łe c z e ń s tw a p o d su m o w u je ja k b y 1 S esja A r c h e o lo g ic z n a In stytu tu H isto -rii K ultury M a ter ia ln ej P o ls k iej A k a d em ii N a u k w roku 1955.

P rah istoria jak o d y s c y p lin a n au k o w a , za jm u ją ca s ię c a ło ś c ią p rocesu h isto r y c z n e -go n a jw c z e ś n ie js z y c h s p o łe c z e ń s tw lu d zk ic h , sta ła s ię p e łn o p ra w n ą i sa m o d zieln ą d y s cy p lin ą , o d g r y w a ją c ą s z c z e g ó ln ie w a żn ą ro lę w sferze św ia d o m o śc i w s p ó łc z e s n e -g o sp o łe c z e ń s tw a , w k szta łto w a n iu n a u k o w e -g o św ia to p o -g lą d u .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Ainsi, les trois fins de l'histoire imaginées par les trois romans, malgré leur diversité (une épidémie, une révolution anarchiste, un lent délitement de

Okazało się, że uległ silnem u zgnieceniu klatki piersiowej, stłuczeniu kręgosłupa, co może bardzo niekorzystnie odbić się na jego zdrowiu, zwłaszcza na

Denn es lässt sich kaum abstreiten, dass sich die Stärke der Sprache zum einen in ihrem kaum übersetzbaren Vokabular, zum anderen aber in ihrer phonetisch nicht ent- stellten und

Tabela 1.. Łatwo zauważyć, że aspiracje te różnią się w zależności od kategorii wykształce­ nia rodziców. Ci, którzy mają wykształcenie wyższe lub niepełne wyższe, w

Thus, the aim of this article is to explore, present and clarify the cultural differences between East (represented by Muslim countries, specifically Iran and Afghanistan) and

W epoce promulgacji encykliki Fulgens corona Autor skoncentrował się na zagadnieniu grzechu pierworodnego, słusznie przyjmując, że był to podstawowy kontekst odnowionej

Wiązało się to przede wszystkim z jego naturą permanentnego ukazywania się, z możliwością zawsze żywej aktualizacji, czaso­ pismo stanowiło spośród