Wartości dydaktyczne zabawek technicznych

Eugeniusz Kempa

Wartości dydaktyczne zabawek

technicznych

Nauczyciel i Szkoła 2 (7), 105-114

1999

Eugeniusz Kempa

Wartości dydaktyczne zabawek technicznych

Z a b aw a tow arzyszy człowiekowi od pierw szych dni jego życia aż po wiek dojrzały. Jest ona przedmiotem nie będącym środkiem pracy lecz środkiem rozrywki, przeznaczonym w pierwszym rzędzie dla dzieci. Z abaw ka jest takim przedmiotem, bez którego nie może odbywać się żadna zabawa. W miarę rozwoju dziecko domaga się coraz to innego rodzaju zabaw ek, np. turkot drew nianych taczek lub konik poruszający głow ą stanowią ju ż dla dziecka większą atrakcję niż miękkie zabawki gumowe. Rola zabawki z wiekiem dziecka narasta, m a zasadniczy w pływ na jego rozwój fizyczny i psychiczny, a więc na rozwój jego uzdolnień.1

Z b adań psychologów w iadom o, że zabaw ki k sz ta łtu ją w pew ien sposób ch arak ter człow ieka, pobudzają w yobraźnię i przyczyniają się do w ytw orzenia u niego drobnych naw yków w dziedzinie um iłow ania ładu i system atyczności. D oniosłe znaczenie m ają też zabawki dla rozwoju uczuć społecznych i kształceniu um iejętności w spółżycia w zbiorow ości. D ziecku w w ieku przedszkolnym nie w ystarczy ju ż zabaw ka gotow a i kupiona, ono chce i woli samo j ą tworzyć, dlatego chcąc poznać konstrukcję zabaw ki, często rozkłada ją i psuje. Dziecko rów nież przejaw ia zainteresow'ania wytwarzaniem zabawek własnego pomysłu, przy czym taka zabaw'ka, chociażby najprostsza, daje mu więcej radości niż niejedna koszto­ w na, której dziecku nie wolno rozebrać.

To, czym dziecko baw iło się we w czesnych latach życia, je st często przed­ miotem jego przyszłej pracy zawodow'ej. Z dziecka m a wyrosnąć szlachetny oby­ w atel i w spółgospodarz ojczyzny, a więc dziecko poprzez zabawki staje się dość wcześnie żołnierzem, inżynierem, kupcem lub innym fachowcem. Przez manipulację i zabaw ę przedm iotam i doskonali się znajomość spostrzegaw czo-m anipulacyjna różnych rzeczy, doskonali się umiejętność teclm icaia i praktyczna obchodzenia się z zabaw'kami i przedmiotami codziennego użytku, doskonali się sprawność manipu­ lacyjna i techniczna dziecka. Dziecko w wieku przedszkolnym chce wiedzieć, jak dana rzecz jest zbudow ana i skonstruowana i rozkładają nieraz namiętnie na części i psuje zabaw-kę, ale psuje j ą w celu poznawczym. - D la starszych dzieci istnieją komplety do budow ania, z których składają całość za pom ocą otworów' i wty czek w' poszczególnych częściach, w iążą je zaw iasam i i spinkam i itp. Z abaw ki takie

1 I. Merżan, Zabawy, zabawki dzieci, Warszawa 1967.

1 0 6 N auczyciel i Szkoła 2(7) 1 99 9

dobrze służą rozwojowi technicznych zainteresow'aň dziecka przedszkolnego, cho­ ciaż nieraz są wykonane zbyt schematycznie i abstrakcyjnie. Ten rodzaj zabawek da się udoskonalić, stw arzając dziecku okazję do poznaw ania m iniatur przydatnych i użytecznych narzędzi pracy ludzi dorosłych. Budow'anie i m ajsterkow anie to za­ bawy ważne w wieku przedszkolnym, to zabawy kształcące przestrzenną wyobraźnię i inteligencję, zapoznające dziecko z narzędziami zarów no od strony funkcji, ja k od strony ich budowy.3

Zabaw'ki m uszą odpow iadać następującym warunkom: 1. Powinny być miłe, przyjemne dla oka i w dotyku. 2. Powinny mieć żywe, radosne i ciepłe kolory. 3. Powinny być mocnej konstrukcji.

Nie wolno podsuwać dziecku zabaw'ki, która jest nieodpowiednia do jego тоеки, gdyż nie spełni ona swego zadania. Poza tym dobór zabawek powinien być różno­ rodny, by i zabawy były różnorodne.

Zabaw 'ki zatem k sz ta łtu ją pierw sze p o jęcia i w y o b rażen ia techniczne. Od konstrukcji zabawek zależy, czy te pierwsze pojęcia o technice będą kształtowały się obiektyw nie, zgodnie ze w spółczesną rzeczyw istością, czy też b ęd ą w ypaczone. Z ab aw k a techniczna spełnia w ielką i zasadniczą rolę w życiu dziecka. Przy jej pom ocy bowiem dziecko, poprzez tz w „m ałą technikę”, a następnie jak o człowiek dorosły wejdzie w św iat wielkiej nowoczesnej techniki, w której nieodzow na jest myśl przestrzenna. Budowanie rozwija w dziecku wyobraźnię przestrzenną. Zanim dziecko coś zbuduje, w' trakcie budow ania musi sobie ono w yobrazić całość, którą chce zbudować, względnie to, co z kolei chce wybudować po tym, co ju ż wybudowa­ ło. Dziecko widzi więc w wyobraźni całość, do której zmierza, a w każdym razie musi sobie w yobrazić pewien większy fragm ent całości, który będzie budowało.·'

B udow anie uczy dziecko planow ania i rozplanow yw ania sw ych czynności i myśli. Przy budowaniu umysł dziecka uczy się projektować i obmyślać konstrukcje w całości i przygotowywać główne etapy czynności budowania.

Nauczywszy się tego przy zabawie, dziecko będzie uczyło się łatwiej podobnych rzeczy w pow'ažniejszych zadaniach. N ie mniej ważne od budow'ania dzieci w' wieku przedszkolnym jest majsterkowanie różnymi narzędziami i przedm iotam i codzien­ nego użytku.

M ajsterkowanie dzieci polega na sposobie poslugiw'ania się różnymi przedm io­ tami tak, jak trzeba, na próbach w rezultacie mniej lub więcej nieudolnych, zapozna­ jących jednak dziecko z techniką posługiw ania się narzędziam i oraz z ich budową. Bardzo wcześnie dziecko stara się rozumieć, ja k jest zbudowane dane narzędzie i dla­ czego tak wiaśnie zbudow ane.5

3 R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1976.

4 J. Wojciechowski, Zbliżamy dzieci przedszkolne do techniki, Warszawa 1990.

Eugeniusz Kempo — W artości dydaktyczne zabaw ek technicznych 107

U czy się tego m ajsterkując i próbując na w łasną rękę, ja k dane narzędzie pracuje i jak się z nim obchodzić. Posługiwanie się narzędziami przyucza m ałe dzieci do rozumnej technicaiej pracy, zbliża je ju ż za młodu do ludzi świata pracy, do świa­ ta techniki. Toteż w przedszkolach powinny być różne, niegroźne pod względem bez­ pieczeństwa narzędzia, a dzieci powinny mieć sposobność do majsterkowania. M aj­ sterkow anie jest dla dziecka bardzo przyjem ną zabaw ą, a narzędzia zabaw kam i. Jednak należy choć raz pokazać dziecku, a szczególnie młodszemu, ja k się używa danej zabawki czy narzędzia.6

Nasze dzieci zachwycają się zabawkami mechanicznymi. M arzą o nakręcanych sam ochodach, w yw rotkach, kolejkach elektrycznych, tram w ajach, dźw igach i in­ nych urządzeniach technicznych. Niejedna wychowawczyni czy m atka orientuje się gorzej w typach motorów, markach samochodów' i innych pojazdach mechanicznych od swych pociech, które chętnie pouczają dorosłych w tym zakresie. N iestety wiele zabaw ek na naszym rynku zabaw karskim nie m a w łaściw ych rozw iązań te c h ­ nicznych, co może spowodować u dzieci mylne wyobrażenia i niewłaściwe pojm o­ w anie zagadnień technicznych. A tym czasem pierwszy' kontakt z techniką musi dać w efekcie właściwe rozeznanie i pojmowanie techniki, które oznacza:

— popraw ną percepcję pojęć, relacji i związków' o treści technicznej. — właściwe wyobrażenie o technice,

— zachęcanie i przekonanie do techniki.7

W toczących się dyskusjach pedagogów w ychow ania w'czesnoszkolnego, a dotyczących stosunku zajęć o charakterze nauczającym do innych form oddziały­ w ania w ychow aw czego, w ysmvane je st często pytanie, w jak i sposób, w jakich proporcjach m ożna i należy w poszczególnych grupach wiekowych stosować z ko­ rzyścią dla w ychow ania dzieci nauczanie, w jakich zaś inne form y oddziaływania, a mianowicie przez pracę i przez zabawę.

W zw iązku z tą spraw ą wysmvane są problemy dotyczące:

— stosunku między dow olnością wyboru rodzaju i sposobu działania przez dziecko, a organizowaniem tej działalności i kierow aniem nią przez w y­ chowawcę,

— stosunku m iędzy czynnościam i w ynikającym i z zainteresow ań dziecka a czynnościami obowiązkowymi, niejako przymusowymi,

— proporcji, w jakich powinny wzajemnie do siebie pozostawać formy oddzia­ ływ ania indywidualnego i zespołowego, w różnych rodzajach działalności dziecka.

‘ S. Szuman, Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka, Wrocław 1955. W. Czerwiński, J. Dreszer, Podstawy techniki, Warszawa 1967.

1 0 8 N auczyciel i Szkota 2(7) 19 99

Ponieważ u dziecka w wieku od 3 do 6 lať następuje bardzo intensywny rozwój, tak fizyczny ja k i psychiczny, zagadnienie to należy rozpatrzyć dla każdego wieku osobno.8

D ziecko 3-letnie baw i się najchętniej sam o, w ciszy i izolacji. M anipuluje zabaw ką nie zawsze zgodnie z jej użytkowym przeznaczeniem. Często przetw arza ją na coś zupełnie innego, zgodnie z w łasnym obrazem rzeczywistości i z zaryso­ w ującą się w danej chwili potrzebą.

M ożna stwierdzić, że zabaw a m a w tym okresie życia w yraźne funkcjonalne znaczenie.

Dzieci w yżywają się na czynnościach. Interesują się sam ą czynnością, bez dą­ żenia do skonstruowania czegokolwiek. N ie interesuje ich wynik zabawy, lecz sam a zabaw a. Zabaw y dzieci 3-letnich, tak zespołowe ja k i indywidualne, są przew'ażnie krótkotrw ale i fragmentaryczne. M ów iąc o pracy-zabaw ie dziecka m am y na myśli dw a rodzaje prac: praca typu porządkowO-gospodarczego oraz p raca artystyczno- -techniczna (np. m alow anie, rysow'anie, konstruow anie, w ycinanie oraz lepienie z gliny с z)' plasteliny). Dziecko wszystko co robi, traktuje jak o zabawę. Różnice m iędzy różnymi rodzajam i działania nie docierają jeszcze do jego świadom ości. O ile przy zabawie wychowawca nie był dziecku potrzebny, o tyle przy'jakiejkolwiek pracy musi ono korzystać z jeg o pomocy. Dziecko przygląda się i naśladuje do­ rosłych. W pracach artystyczno-technicznych wychowawca inicjuje zajęcia, przygo­ towuje m ateriał, przybory, pokazuje ja k z tym i przyborami należy' się obchodzić oraz najczęściej sugeruje dzieciom tem at i sposób w ykonania pracy. Wykonuje on pewme czynności sam, m ów iąc o tym , co robi i umożliwiając dzieciom przyglądanie się te ­ mu jak robi. Chodzi jednak w tym wypadku nie tyle o treść i formę, ile o uchwycenie ruchu, który ułatwi dzieciom zdobycie umiejętności operow ania przyborami. Dzieci są w m inim alnym stopniu zainteresow ane efektam i w ykonyw anych czynności. O wiele bardziej interesuje je samo działanie. Dlatego też uw aża się, że w tej grupie dzieci duży w ysiłek wychowawczy' musi być w łożony w podtrzym yw anie pasji działania dziecka.

Zaobserw owano np. fakt, że wyręczanie dziecka przez dorosłych w działaniu (jak to czynią rodzice zbyt rozpieszczający swoje dzieci) niweluje w nim w spom nia­ ną pasję działania i w ytw arza od samego zarania życia jednostkę bierną, bez n aj­ mniejszej dozy' sam odzielności.9 W zajęciach artystyczno-technicznych dzieci nie pasjonują się tylko samym działaniem. Ich rysunki, m alow idła, w ycinanki i inne w yroby n ab ierają zupełnie w yraźnej i określonej treści. D zieci p rag n ą w yrazić w nich swoje przeżycia i doznania, pragną odzwierciedlić w nich najbliższe środo­ wisko oraz co ciekawsze tw'ory fantazji. N a przełomie 4 i 5 roku życia dziecka nastę­

! M. /'.ebrowska (red ), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1989. ’ T. Nowacki, Wychowanie przez pracę, Warszawa 1966.

Eugeniusz Kempo — W artości dydaktyczne zabaw ek technicznych ₁₀₉

puje duży skok w jego rozwoju. Zwiększa się znacznie zakres jego zainteresowań, przejaw ia się to m.in. w pracach konstrukcyjnych, dziecko z zapałem docieka, analizuje, dąży do wykończenia konstrukcji, z wytrw ałością w skazującą na istnienie w yraźnego obrazu z w yobraźni. D ziecko zaczyna w ykazyw ać w różnych dzie­ dzinach żyw ość i rozległość zainteresowań. W pracach swych ujaw nia ono dużą precyzję wykonania. W ogóle dzieci zaczynają pracow ać w ytrw ale i m ogą dłużej skupić się przy pracy.

Zabawy' dzieci 5-letnich są przeważnie rozszerzone i występuje zróżnicowana tem atyka. W tym okresie rozwoju nie m ożna likwidować ani ograniczać zabaw y dziecka, należy jednak położyć nacisk na wyróżnienie z tła zabawowego i zintensy­ fikowanie elementów, które w pływ ają na rozwój zdolności technicznych i rozwijać myśli, które by absorbow ały dziecko i w zbogacały jego zasób w'iedzy technicznej, która z kolei w pływ a na rozwój zdolności technicznych dziecka.

W grupie dzieci 6-letnich w przedszkolu obserwuje się zjaw isko utrw alenia i pogłębiania się stosunku do pracy, który występuje ju ż u pięciolatków. Pom ysło­ wość dzieci w zakresie doboru tematów' i wykonań jest bardzo duża. Prócz bogactwa tem atyki p o g łęb ia się także um iejętność i chęć dokładnego w ykończenia prac. Przedszkole m a dużą rolę do spełnienia w popraw nym w drażaniu dzieci do działań technicznych i kształtowaniu w nich zdolności technicznych. Okres ten uważany jest z a je d e n ze stopni długofalowego procesu przygotowania do życia. M ożna pow ie­ dzieć również, ze jed ry m z głównych zadań przedszkolajest kształtow ane zalążków' zdolności technicznych, przydatnych z punktu w idzenia życia w spółczesnego. K ontynuacją tego procesu są zajęcia z pracy-techniki w klasach od 1 do 3. M ają one na celu przede wszystkim usprawnienie rąk dzieci i rozwijanie ich zdolności kon­ strukcyjnych przez robienie różnego rodzaju elementów zabaw'owych, a tym samym rozw ijają ich zdolności i umiejętności techniczne. Uczniowie w ykonują różnego rodzaju modele, będące wstępem do poznania konstrukcji urządzeń technicznych. M odele te pow inny odznaczać się pomyslowOŚcią i św iadczyć o um iejętności w ykorzystania w iadom ości zdobytych we wcześniejszym okresie życia, W miarę rozw oju dzieci n astępuje coraz w yraźniejsze różnicow anie się zainteresow ań w zależności od pici i wieku. Zainteresowania te mogą być przypadkowe lub celow'o kształtow ane, a niektóre m uszą być usuw'ane. Jeżeli np. dziecko nie m a zaintere- sow'ania do m uzyki, to należy mu kupić zabaw kę m uzyczną, aby w ten sposób rozbudzić w nim zam iłowanie do muzyki. Jeżeli natom iast bardzo lubi baw ić się w wojnę, to należy mu kupić jakąś zabawkę mechaniczno-techniczną, a karabin czy pistolet usunąć z jego pola zainteresowania, czyli skierować jego zabawę na inny tor. Nigdy jednak nie należy robić tego zbyt machinalnie, gw ałtow nie, bo ,w yw oła to odw rotny skutek. W ystarczy wziąć dziecko na spacer lub wycieczkę, zwrócić jego uwagę na jakieś urządzenia techniczne, w'ówczas samo zainteresuje się właśnie tym

110 N auczyciel i Szkota 2(7) 1 9 9 9

i zacznie pytać o różne rzecz}', związane z techniką.10 To będzie ten pierwszy krok na drodze od spostrzeżenia do obserwacji, a następnie do działania. Teraz ju ż tylko wystarczy pójść z dzieckiem do sklepu z zabawkami i zakupić odpowiednią dla jego w ieku zabawkę. M ożna mu jeszcze pokazać sposób jej działania, a dziecko z zain­ teresowaniem zajmie się zabaw ą, która niewątpliwie będzie pożyteczna i kształcąca. Jeżeli dziecko nabierze przekonania do zabaw ek technicznych, to z zam iłow aniem będzie się nimi baw iło, nie zw racając uw agi na pistolety, czy karabiny.11

O becnie podział zabaw ek pod względem przeznaczenia lub funkcjonalności rozbija się na kilkaset grup i podgrup uwzględniających:

1) wiek dziecka. 2) rodzaj przeznaczenia,

3) dopuszczalne do ich produkcji surowce.

N ajbardziej przystępnym podziałem ogólnym je st podział o pierający się na sugestii Międzynarodowej Rady do Zabaw ek i G ier Dziecięcych, zaproponow any dla ośrodków miejskich i przemysłowych.

Podział ten przedstaw ia się następująco:

1. Z abaw ki w pływ ające ogólnie na rozwój fizyczny i psychiczny, służące szcze­ gólnie do w czesnego rozw oju zdolności spostrzegania (dla dzieci od 3 do 9 miesięcy).

2. Zabawki pobudzające do ruchu — służące do ogólnego rozwoju fizycznego (dla dzieci od 9 miesięcy).

3. Z abaw ki rozwijające zdolności twórcze — nadawanie kształtu, konstrukcji itp. (dla dzieci od 1 roku).

4. Z abaw ki do sam odzielnego budow ania (dla dzieci od dwóch lat). 5. Z abaw ki w pływ ające na rozwój uczuciowości (dla dzieci od 2 lat). 6. Zabaw ki do słuchania i grania (dla dzieci od 2 lat).

7. Zabaw ki naturalistyczne służące do zapam iętyw ania kształtów przedm iotów używ anych przez ludzi dorosłych i jednocześnie do naśladow ania czynności dorosłych (dla dzieci od 3 lat).

8. Z abaw ki do zabaw y aktywnej (przedstawienia itp. dla dzieci od 4 lat). 9. Zabawki pobudzające do ruchu — służące do poprawy koordynacji mięśni (dla

dzieci od 5 lat).

. 10. Z abaw ki do eksperym entowania (dla dzieci od 6 lat).

Zaw arte w podziale sugestie mogą być traktowane jedynie orientacyjnie. Należy pam iętać, że każde dziecko m a w łasne zainteresowania, zdolności i umiejętności organizow ania zabawy. N ależy bardzo ostrożnie podchodzić do proponow anej granicy wieku.

10 A. Gurycka, Zainteresowania dzieci i młodzieży, ich badanie i rozwój, [w:] Materiały do

nauczania psychologii, Seria II, T. IV, Warszawa 1979.

Eugeniusz Kempa — W artości dydaktyczne zabawek technicznych ₁₁₁

Niezmiernie w ażną spraw ą jest umiejętność „daw kow ania” zabaw ek, a w ręcz niedopuszczalne jest dawanie dzieciom zabawek niedostosowanych do stopnia ich rozw oju. Z abaw ki gotow e lub zestaw y konstrukcyjne zbyt trudne zm niejszają u dziecka wiarę we własne siły, przerażają je (zwłaszcza jeśli się psują lub przestają funkcjonować) i jednocześnie podniecają, w pływając ogólnie ham ująco na rozwój jego inteligencji. D obra i dobrze dobrana dla dziecka zabaw ka spełni swe właściwe zadanie, jeśli potrafi pobudzić jego wyobraźnię, zmusić do aktywnego i twórczego myślenia i działania. Z abaw ka nieodpowiednia dla danego dziecka może mieć zł}', szkodliwy w pływ na jego rozwój psychiczny i fizyczny. D latego na zabaw ce po­ winno być określenie przez specjalistę dla jakiego wieku dziecka jest przeznaczona, gdyż rodzice często nie wiedzą i kupują dla swych dzieci zabawki nieodpowiednie. B adając zaopatrzenie rynku na podstawie kilku sklepów z zabaw kam i, przepro­ w adziłem pew ną analizę wszystkich znajdujących się tam zabawek, którą podaję. W szystkie zabaw ki, w które zaopatrywany jest nasz rynek, m ożna by podzielić na następujące grupy, w ujęciu procentowym:

— 25% zabaw ek to lalki, m isie i różnego rodzaju zw ierzęta z dom ow ego otoczenia (material: tkaniny, drewno, tworzywo),

— niemechaniczne,

— 16% zabawek to cala gam a samochodów' i różnego typu pojazdy m echa­ niczne,

— 16% zabawek to zabawki militarne, — 11 % zabawek to instrumenty muzyczne, — 8% zabawek to gry dla dzieci,

— 5% zabawek to zabawki kształcące sprawności manualne oraz zręczność, np. „m ajsterklepka”, skakanka itp.,

— 4% zabawek to konie na biegunach, hulajnogi, wrotki itp., — 4% zabawek to przedmioty domowego użytku.

M ożna stw ierdzić, że stan ten je st niezadow alający. Z a dużo bow iem jest zabaw ek m ilitarnych, które oddziałują ujemnie na psychikę dzieci. Z a m ało jest zabaw ek technicznych, które są bardzo pożądane i rozchwytyw ane przez dzieci i zabaw ek m echanicznie działających. Ogólną wadą dużej grupy zabawek jest ich bardzo słaba konstrukcja, a wszystkich zbyt wysoka cena. Jeżeli chodzi o obecną sytuację na rynku zabawkarskim, to należ}' stwierdzić, że jest ona niezadowalająca. Składa się na to cały szereg przyczyn. Jedną z głównych jest to, że przemysł rodzimy w' m ałym stopniu jest reprezentowany na rynku krajowym. Powszechnie m a miejsce w ypieranie zabawek pochodzenia krajowego przez tow ar z importu, co uw ażam za objaw niekorzystny. N ależało b y zatem wzm óc produkcję k rajo w ą zabaw ek, a szczególnie zabaw ek technicznych, by nie zabrakło ich w żadnym sklepie i dla żadnego polskiego dziecka w możliwie jak najszerszym wyborze. Zabawki z importu powinny służyć tylko jako uzupełnienie pewnych niedoborów' rynku krajowego. Inne

112

niedociągnięcie na naszym tynku zabaw karskim to zabaw ki o niepraw idłow ym rozw iązaniu technicznym b ą d ź te ż zabaw ki o p rzestarzały ch ko n stru k cy jn y ch rozw iązaniach, m ożna by je nazwać zabaw kam i-antykam i.

Z ab aw k i tak ie n ad aw ały b y się raczej do uczenia h isto rii zabaw ek, niż do kształtow ania myśli i w yobrażeń technicznych młodego pokolenia, które m a być przecież pokoleniem przyszłości. N ależy pam iętać, że w adliw e skojarzenia tech­ niczne są bardziej szkodliwe niż niewiedza. Techniki w ujęciu rzeczywistym , a nie wypaczonym, należy uczyć się od najmłodszych lat — dla współczesnego człowieka dopiero znajomość wiedzy technicznej obok wiedzy hum anistycaiej zapew nia pełnię inteligencji.12

Ważnym czynnikiem w produkcji zabawek w ogóle, a technicznych w szczegól­ ności jest odpowiedni dobór m ateriału, z czym wiąże się trw ałość zabaw ki, jej este­ tyczne i dokładne wykończenie. Poniew aż zabawki m ogą być w ykonane z odpadów różnych materiałów, to można by przy większych.zakładach pracy utworzyć specjal­ ne w ydziały, które pozw oliłyby n a zatrudnienie w iększej liczby pracow ników , a poza tym przetw arzałyby odpady nie przedstaw iające większej w artości i daw ały dodatkow ą produkcję. Pom nożyłaby ona nie tylko dochód narodowy, ale również w zbogaciłaby poprzez zabawki wiedzę techniczną najmłodszego pokolenia i przygo­ tow yw ała je do przyszłej pracy.13 Państwu zaś — oprócz w ym ienionych w artości, m ogłaby dać ta k a produkcja dodatkow e dewizy, gdyż pew ne p artie tow aru, tzw. nadprodukcję, m ożna by w ysłać na eksport. Takie m ałe zakłady pracy produkujące zabawki można by tworzyć wszędzie tam , gdzie istnieje nadwyżka rąk do pracy oraz tam , gdzie są pewne trudności z zatrudnieniem szczególnie kobiet. Z kolei chciałbym przeanalizow ać zabaw ki dydaktyczne szkodliwe, niekształcące o raz pożyteczne w kształceniu. Szkodliwość zabaw ek w iąże się ściśle z daw kow aniem zabaw ek, a szczególnie technicznych. Nie wolno bowiem dawać m ałem u dziecku na początek zabaw ki bardzo skomplikowanej, bo jej nie będzie rozum iało i raczej się zniechęci. N ależy podaw ać zabaw ki stopniow o, od najprostszych p o przez złożone, aż do w ysoko skom plikow anych. D aw kow anie zabaw ek je s t bardzo w ażne z punktu w idzenia dydaktyki, gdyż zabaw ka, chociażby najlepsza, jeżeli nie odpow iada rozwojowi umysłowemu dziecka, to może mu przynieść więcej szkody niż pożytku.14 Nieodpowiednia konstrukcja zabawki również jest szkodliwa, a ju ż zabaw ki kształ­ c ą c e fałszywe pojęcia i w yobrażenia są bardzo szkodliwe i niepożądane na rynku

zabawkarskim. Z a granicą pojaw iają się zabawki, które oburzają każdego rozsądnie myślącego człowieka. Np. zabaw ka „zgilotynujcie go sam i” w Stanach Zjednoczo­

11 Z. Slobodzian, Twórcza praca dziecka — działanie jako droga poznania i rozwoju, Warsza­ wa 1971.

13 A. Słodowy. Lubię majsterkować, Warszawa 1974. 14 I. Merżan, Zabawy, zabawki dzieci, Warszawa 1967.

Eugeniusz Kempo — W artości dydaktyczne zabaw ek technicznych 113 nych zrobiła furorę. M ożna j ą kupić również we Francji. G ilotyna porusza się. Nóż spada i głow a skazańca toczy się do kosza. W ten sposób dziecko może bawić się w kata, może czuć się katem. Tę straszliwą zabawkę oferuje się dzieciom. N a szczęś­ cie nasz przemysł takich zabawek nie produkuje. Zabawki tego typu m ogą poczynić niepow etow ane szkoły w czułej na wrażenia psychice dziecka. N ależałoby zwrócić uw agę n a fakt, że zabaw ki m ilitarne oraz kow bojskie, a szczególnie k arab in y i pistolety w yrabiają złe nawyki psychiczne u dzieci, jak: okrucieństwo, bezduszność, obojętność na cierpienie ludzkie itp. A tymczasem takich zabawek na naszym rynku zabaw karskim jest bardzo dużo. Jest to niepokojący objaw. Z abaw ki szkodliwe to również takie, które nie uwzględniają współczesnej techniki. M am na myśli zabawki, których rozw iązania techniczne są nieaktualne. Pow inny one raczej zbliżać do rozw iązań przyszłościow ych np. sam ochód o napędzie elektrycznym , sam ochód zdalnie sterow any itp.

Szkodliwość zabawek możemy wyróżnić ze względu na:

— k o n stru k cję, np. złe rozw iązania techniczne, w adliw a k o n stru k cja, złe wykończenie itp.,

— wyrobienie złych nawyków.

Mówimy, że zabawka kształci, a skoro w yrabia złe cechy charakteru u dziecka, to je st szkodlhva, ja k np. stroje i ekwipunki kowbojskie, zabawki militarne itp. Lista zabaw ek szkodliwych jest długa, pora by eliminować jej pozycje fabrykowaniem zabaw ek dydaktycznie poprawnych. Spośród wszystkich zabawek m ożem y w yróż­ nić takie, które baw iąc równocześnie kształcą i takie, które nie w yw ierają niemal żadnego wpływu na kształcenie. A jeżeli chodzi o zabawki techniczne, to takie, które m ają prym itywne rozw iązania konstrukcyjne, np. wszystkie zabaw ki ciągnięte za sznurek, na pewno nie przedstawiają większych wartości kształcących. Zwykła lalka noszona przez dziewczynkę nie przyczynia się w cale do w zbogacenia jej wiedzy technicznej, m ożna ją i jej podobne określić mianem zabawki nieksztalcące. Zabawki nieksztalcące nie są szkodliwe, ale też i nie pożyteczne. Do zabawek bardzo poży­ tecznych w kształceniu należ)' zaliczyć wszystkie te zabawki, które nie tylko bawią zajm ując czas, ale przede wszystkim te, które baw iąc uczą dzieci podstawow ych w iadom ości tak z zakresu techniki czy fizyki, ja k przyrody, lub form w spółżycia w społeczeństwie czy' organizacji zabawy' i pracy. Do tego rodzaju można by zaliczyć cały szereg różnych zabawek, ja k np.: „M ały rzemieślnik”, „M ały elektryk”, „M ały m echanik”, różnego rodzaju klocki i elementy budowlane do konstrukcji dom ów i osiedli, hut, fabryk i innych zakładów' przemysłowych, stoczni, portów1 i urządzeń portowych itp. Zabawki tego rodzaju to układanki, składanki, przebijanki, wszystkie w oddzielnych elem entach bądź do skladania, bądź klejenia, ja k np. samochody, samoloty, helikoptery, statki i łodzie podwodne oraz dźwigi, ciągniki i spychacze. Przy czym zabawki do skladania i rozbierania m ają tę przewfagę nad klejonymi, że dziecko może je dowolną ilość razy konstruować i rozbierać, podczas gdy klejone

1 1 4 N auczyciel i Szkoła 2(7) 1 9 9 9

tylko jeden raz dziecko może konstruować. Poza tym je st wiele w zorów do m alo­ w ania, które w ypełniając farbkam i dziecko zdobyw a w iadom ości z techniki m a­ larstw a. W ażną sp raw ą z punktu w idzenia dydaktycznego stanow i zjaw isko tzw. psucia zabawek. W licznych zabaw kach technicznych istotnym celem jest techno­ logia czy to zabawki, czy urządzenia technicznego. W łaśnie szczegóły tej technologii dziecko może poznać teoretycznie i doświadczalnie zarówno wówczas, gdy zabawkę konstruuje, ja k i wtedy, gdy działa na nią destrukcyjnie, gdy j ą rozbiera, psuje lub uszkadza.

Umiejętne i właściwe podejście pedagogiczne opiekunów dziecka m oże naw et z tego uczynić zjawisko dydaktycznie pozytywne. Jest to tym bardziej możliwe, że w każdym dziecku tkwi zdolność do odruchów rekonstrukcyjnych. Z atem m obili­ zow anie do tej działalności i fachow a pom oc w trakcie jej przebiegu m ogą zagw a­ rantow ać wysokie efekty kształcące. W tej sytuacji każda zabaw ka mniej lub więcej techniczna może w popraw nym procesie w ychow aw czym m ieć w artości wysoce dydaktyczne.