Zd i a a Pi ek

Tom 8, cz. 2, 2020

Zd i a a Pi ek

O NATURZE MY LISTWA, PRZESZ O , TERA NIEJSZO I PRZYSZ O

10.37240/FiN.2020.8.2.8

STRESZCZENIE

Pr edmio em ro a a r e ap ro oj m li a. Pier o nie polo ania mia alor adap ac jne i proce ie c o iec enia pr c ni i do ro oj cech pec fic nie l d kich. Po nale ieni hodo li ier ob c ajo o o iecka nadal ano i a a n elemen o amo ci k l ro ej i podlega a r norodn m ran formacjom ar no pod p em in cji pa o ch, jak i in cji ko- cieln ch. Jednak e w realiach p c e nego ia a, pod p em ied ekolo- gic nej po aje no a e ka mieniaj ca o nek c o ieka do ier . M li o po o aje pr ec no ci poc ciem moraln m p c e n ch l d i. Poja iaj i dania ca ko i ego aka polo ania i a pienia go kon n o aniem be kr a-

ch rad cji o ieckich.

S o a kl c o e: c o iec enie, in nk o iecki, ceremonia o ieckie, me- afor o ieckie.

W kon ek cie p c e n ch por o na r m li a ar o obie iadomi , e je c e o la em ak no o iecka najdo a a pe n akcep acj po ec n , a polo ania ano i nobili j c elemen cia -

ch fer i b c o rak o ane jako eli arna i pre i o a ak no por o a. W li era r e aropol kiej na pr no ka ek kr tycznych na ema m li a. Jak pr ekon je W ad a D nak,¹ anali j c j k o iecki, li era r e aropol kiej, me afor i ane m li em k a - o a obra ni l d i am ch c a i po a nie lko orach po i con ch prak kom o ieckim, ale ak e ci cod ienn m. Pe no ich folklor e, pie niach ora opo ie ciach o l d kim lo ie, c li

ek ach maj c ch m li em nie iele p lnego. Lic ne me afor o ieckie obecne orach li erackich mo li ia pi ar om aropol kim ar k o anie elkich eg encjaln ch agro e c o ieka i po ier- d a , e m li o jako a a i c na po o a o an pier o nego b o

—————————

1 W. Dynak, o iec o k l e pol kiej, Ob a i k a obecno ci, Wyd. Uniwersytetu Wroc a kiego, Wroc a 2012.

obecne nie lko p ak ce ale ak e po obach ka ego o ania ia a i m leniu o nim.

Jednak e p c e nie, pod p em na a aj cej ied o na e ia a mienia i po b a o cio ania ak no ci o ieckiej, aje i ona p edmio em deba i dec ji poli c n ch. Polo ania ac akcep acj po ec n , p e aj b d em p e i i je eli p afi i l d iom pe - ni c m f nkcje p blic ne, o magaj p a iedli ienia. W m leni o iecie od o jem i nie le do mi i me afo o ieckich, co do ie- d o na e a o ci, k e odnajd jem p od ie, a ak e do rozpo- na an ch ale no ci p odnic ch. S c eg lnie bko na a a padek ole ancji dla m li a ek eac jnego o mianego jako abijanie ie

cel p a ienia p jemno ci m li m. Obecnie polo anie ek eac jne budzi sprzeciw i jest postrzegane jako fo ma ok cie a, jako be ka ne mo do anie .² W ealiach p c e nego ia a m li o b a na ane a p eja ba ba a i opnio o aje i nieakcep o aln m p e t- kiem. Je bo iem p k adem ej ad cji, k nale od ci podob- nie jak publiczne egzekucje, pojedynki, czy polowanie na czarownice. Mimo i c aj polo ania cel dob cia l b pe nienia po ienia opnio-

o p echod i do p e o ci, a p jemno p n ca abijania ie j nie nobilituje i jest obecnie oceniana nega nie, o jednak m li o jako f agmen p ak ki po ec nej, c li e a ok e lon ch ce emonii o ieckich nie anika. T ad cje o ieckie, k e p ed a ia D nak o a efo mo-

ane pod p em l d i alc c ch o p a a ie i fo mie modyfi- ko anej nadal kon n o ane. S bo iem ak o ane jako jeden ele- men o amo ci na odo ej i jako akie ano i a n k adnik na o- do ego d ied ic a k l o ego. To po od ak o ania pogoni a li em jako elemen o amo ci na odo ej angielscy kolonizatorzy przy-

ie li na Ta mani li , k e pi j ce am o bac e. Lic ne po ok mo alnej ocen polo a aj i p o ad do ad kalnej pola acji p c e n ch po ec e na olennik o a p eci nik p ak k o ieckich.

S d jednak, e e kon o e je mog b o gni e nie le p e ca ko i e po pienie m li a, co p e ka anie jak acho a jego k l u-

o c e a o ci od caj c abijanie ie . Ro i anie na a aj - c ch konflik p e ca ko i e po pienie m li a p pomina ob

o i anie nie dn ch p oblem alkoholo ch p e po echn p ohibicj . W ania, k m eba p o a , o iele dniej e, gd trzeba znale o i ania komp omi o e gl dniaj ce a no odpo-

iednio efo mo ane po la m li ch jak i in e e ie g a ane p e o gani acje alc ce o p a a ie .

—————————

2 D. Probucka, M list o rekreac jne jako be karne mordowanie, W k ad na Yo T be;

https://www.youtube.com/watch?y=fdMlir Ogr o8.t=569s

S d , e ar no cel ro mienia ob er o anej polar acji ano- i k k e ii m li a, jak i cel zrozumienia jego natury oraz sformu- o ania propo cji ro i ania ai nia ch konflik , nale pier ej kolejno ci ro po na , jaka je gene a i en m li a. Jak rol pe nia polo ania pr e o ci proce ach c o iec enia i jaki po b praktyki o ieckie f nkcjon j e p c e n ch k l rach. Na pod a ie ro po na- nia ch d ch a pek m li a mo na ro a , jaka b d ie jego pr y-

o i jak rol mo e ono pe ni ro i ani r dn ch problem nikaj c ch ied a c o ieka i d ikiej pr rod . Sp r o od r a d i- k je pr k adem akiego problem .

1. PRZESZ O , O ROLI MY LISTWA W PROCESACH UCZ OWIECZENIA, DLACZEGO POLUJEMY?

W badaniach paleoan ropolog ro a ane d a i o ne c nniki c o iec enia, k re ad ia a y, kiedy nasi praprzodkowie zarzucili nadr e n r b cia i e li do no ej ni ekologic nej afr ka kich a annach. B o o m li o (hipo e a o iecka) i dob r p cio . Fak em je , e anim l d ie na c li i hodo a ier a i pra ia ro lin , to bierac o i o iec o mia pod a o ar o adap ac jn jako po ob dob ania rodk do cia mo li iaj c ch pr e r anie. Za em cel ro mienia i ja nienia proce c o iec enia, k re mo li i ewolucyjny sukces gatunku homo sapiens, nale ja ni , jaki po b biologic ne d ied ic o hominid , akie jak mo ona opieka nad po om-

em, dolno do na lado ania, ch ne ko c n ora id enie ob ocz- ne, a ak e hierarchia gr pach i m podobne e ol c jne mian dopro- ad i do po ania i o in eligen n ch i po ec n ch. Je o p anie o o, jaki po b po ar cani nadr e nego r b cia, ar nkach pan j - c ch no ej ni cio ej na afr ka kich a annach c nniki nap do e e ol cji biologic nej o a pr one ro ojem po ec no-kulturowym i ainicjo a a c ch proce amo macniaj c ch, k re nik im- pe rc ego, ci g kilk milion la dopro ad i do poja ienia i c o ieka.

Ro a aj c alor adap ac jne m li a badac e godni co do ego, e polo ania i po anie mi a ora anie ognia odegra i o n rol ar no e ol cji acho a po ec n ch rod aj homo, jak i w rozwoju in eligen nego m mo li iaj cego anie, a po em rabianie na- r d i pr e homo sapiens. Altruizm odwzajemniony na wczesnym etapie ro oj b pra dopodobnie m lo an proce em pod ia dob c c a , kied na i pr odko ie polo ali j na gr bego ier a, a o one po ob p d ia ania gr pie ape ni im pr e cie i e ol c jn k- ce . D i ki em o obniki po ba ione k i pa r po r ebn ch do

konk rencji drapie nikami po rafi jednak pr e r a na o ar ch pr e- r eniach r dn ch ar nkach rodo i ko ch. Gd b ch odleg ch c a ach i nia jaki hipo e c n ob er a or, o ape ne progno o a b bkie marcie gr p hominid , k re op ci nadr e n r b cia, ogranic die ro lino ern i ac i od ia mi em konk r j c

drapie nikami, mimo e biologic nie nie b do ego do o o ane. Nie b bo iem po a one k i pa r , ani mo li o ci bkiego po-

cig i ciec ki. Nie ma god co do ego, kied pr odko ie c o ieka obok bierac a ac li polo a i od ia i mi em. B mo e poc ko o b o o po anie padlin , c li re ek po o a ion ch pr e ielkie ko . Nie lega jednak pli o ci gd ka j na o dane paleoan ropolo- giczne e oko o 6 milion la em jeden afr ka kich ga nk homi- nid Australopithecus afarensis o m g nie i k m ni m g p - c e nego mpan a o obj o ci 400 cm³ zainicjo a e ol c jne proce po i k ania ma i obj o ci m g , o c m iadc lad kopalne do- k men j ce e ol cj c a ki.³ W nik ch proce , k r ch pr ebieg je ci gle pr edmio em in en n ch bada , ci g oko o 2,5 miliona la , obj o m g o obnik rod aj homo po i k a i pr e o d krot- nie o i gaj c ar o ci: Homo habilis 600 800 cm³, u Homo erectus 900 1070 cm³, i u Homo sapiens 1200 1550 cm³.

To pra da, e na obecn m e apie bada nie iem dok adnie, jakie zmiany funkcjonalne to ar po i k ani ma i obj o ci m g ora pr onego nim m . Jednak e iele ka je na o, e ak b- kie empo e ol cji m g i mian , jakie nim na po a b jednak po i ane e ol cj acho ania. W por nani mpan ami opr cz ne ron l r an ch mo li iaj c ch empa i mam ro b do an o ro- dek ro po na ania ar , d e ob ar kor m go ej i ane od o- ro aniem kci ka, ro b do an o rodek mo , i p. S o a ne o rodki

m g i ane c o iec eniem, pieraj bo iem d ia anie pecy- fic nie l d kich mechani m acho ania akich jak pomnian j al ru- i m od ajemnion ora o one po ob p d ia ania gr pie. Ne ron l r ane mo li iaj empa c ne odgad anie in encji, a ro po na anie ar iden fikacj o obnik , a o kolei mo li ia ocen ich acho ania i, co a m id ie, relacjach mi d o obnikami obok acho a in nk-

o n ch aje i a n ind id aln o d, poja iaj i kar i nagrod ora ca a k l ro a o oc ka acho a mi d l d kich. W arzanie narz - d i ora manip lo anie o oc eni , k re o a o mo li ione pr e ch ne ko c n i po a pro o an a o i al kiem k l r ma- terialnej.

Tak i c lic ne mian f nkcjonalne, k re dokona i e ol cji na- ch prapr odk po pr ej ci do cia na o ar ch pr e r eniach i pr e-

—————————

3 I niej lic ne opraco ania do c ce e ol cji hominid , ja kor a am opraco ania:

R. Foley, Zanim c o iek a i c o iekiem, pr e . K. Sabath, PIW, Warszawa 2001.

d i o e ol c jn m kce ie Homo sapiens, o b pr ede kim mian na r po ec nej, miana r b cia ora pe nienie bierac a o iec em. Wiele ka je na o, e o i k ak no ci o ieck pre ja dobor na ralnego o a a kiero ana na elekcjono anie k ecz- n ch mechani m p d ia ania gr pie, k re kolei m lo a roz-

j odpo iednich dolno ci akich jak:

miej no manip lo ania acho aniem inn ch, magaj ca ob- ra ni i empa ii, m miej no ci ropienia ier n , a ak e pra nego

p d ia ania c a ie polo ania,

dolno poro mie ania i ora dolno kor ania r k i pr eci a nego kci ka do ar ania nar d i, m pr padk nar - d i o ieckich,

poja ienie i obra ni i no ego rod aj i i mi d o obnic ch pr on ch ar o cio aniem odpo iednich acho a pr jaj c ch o i gani kce na polo ani akich jak np. miej no ropienia ie- r n na pod a ie po o a ion ch lad . Richard Da kin i e polo- anie ro ojem dolno ci mbolic n ch l d kiego m racaj c

ag na o, e k ad rop , o rod aj map mbolic nej od oro j - cej obecno ier , a dolno odc ania akich map mog a pr e- d a poja ienie i j ka .⁴ Zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak

ielk dob c ro oj m b a dolno m lenia mbolic nego pra iaj ca, e lad po o a ion pr e gr a mo e o nac a gr a, a odchody antylopy stado antylop.

Hipo e a polo a bogacona logik ac jn ⁵ po ala ja ni , jaki po b dob r na raln m g kiero a oje d ia anie nie lko na cia a, ale ak e na m . To a nie e ol cja m ora o on ch re- lacji mi d o obnic ch a a i i nap do e ol cji na ej o obliwej ga i hominid , k ra dopro ad i a do poja ienia i c o ieka. Inna ga nac eln ch, k rej dob r na raln kiero a oje d ia anie (pre-

j ) na ro j i fi c nej i mi ni dopro ad i do po ania gor li.

Tak i c i o n mechani m e ol c jn , k rem a d i c am c o- iec enie o b o pr enie e ol cji na po iomie biologic n m (na po io- mie gen ) e ol cj na po iomie po ec no-k l ro m i o a nie my- li o odgr a o nim i o n rol . B o o pr enie, k re ape ni o adap ac jn ar o o iec a i mo li i o na m pr odkom pr e cie na o ar ch pr e r eniach ar aj c no e, pe nie nieoc eki ane mo li-

o ci e ol o ania. Badac e an ropogene godni co do ego, e l d ki m , k r je f nkcj m g po a odpo ied i g nie na ania

—————————

4 R. Dawkins, Ro pla anie c . Na ka, d enia i ape na c da, pr e . M. Be le , Pr ki i S-ka, Warszawa 1998, s. 263.

5 Poj cie logika ac jna po c am od Karla R. Poppera; odno i i ono do form o ania i a adniania nio k na pod a ie ai nia ej acji. I ak np. je eli mam r nek na kaln pr ed a iaj c p d ce ado an lop, o mo em nio ko a , e jego a or d pono a j roz-

ini pami ci i obra ni , gd ado an lop nie mie ci i ja kini.

po ec ne i mo li i e ol cj ielorakich em k l ro ch, obr - bie k r ch polo ania obecne od arania d iej i podlegaj r norod- n m ran formacjom. Nie lega bo iem pli o ci, e polo ania i ich ar- o adap ac jna mienia i ra em e mianami achod c mi rodo i- k i b ci le pr one e ol cj em k l ro ch. Pol jem , bo

amier ch ej pr e o ci polo ania mo li i pr e r anie na m pr odkom i b jedn m ch po ob acho ania, d i ki k r m rozwi- n i m homo sapiens.

W kon ek cie hipo e o ieckiej badac e an ropogene ro a aj ak e r nico anie r l po ec n ch ( r nico anie aj e gl d na p e ) i podkre laj , e proce r nico ania ainicjo ane r d nac eln ch o-

a po go ane e ol cji ej linii hominid , k ra dopro ad i a do poja ienia i c o ieka. W gr pach bieracko- o ieckich r ali i po- d ia prac e gl d na p e , gd kobie a c aj ajmo a i bie- rac em i nie bra d ia polo aniach. Zar no ci a jak i charak ery- c na dla hominid d go r a a opieka nad d ie mi (d gi okre kar- mienia pier i ) r dnia d ia polo ani , k re c o maga o ci - li ego ropienia i ran por ier . Na omia bierac o a o i do- men kobie , bieranie pokarm ro linnego najbli m o oc eni ano- i o cenne pe nienie po ienia. Zbierac o mia o ak e ielk ar o adap ac jn okre ie e ono ego brak ier n l b pr padk niepo-

od enia na polo ani . War o a a , e na e na aawansowanym eta- pie c o iec enia, kied na i pr odko ie nale li j k, r a ora d id i d i ki ro ojo i miej no ci o ieckich po rafili pr e id a a- cho anie ier n , o jednak polo ania na d ier n lko e ono o do arc a obfi o ci po ienia (mi o r dno b o kon er o a ), a em d ielenie i mi em r nie m lo a o ro j cech pec fic nie l d kich reg lo an ch k l ro o, c li pr ja o ar no proce om po ec nienia jak i c o iec enia. Badac e an ropogene podkre laj ak e, e konku- rencja o po ienie m lo a a poja ienie i nie lko cech po n ch akich jak al r i m od ajemnion , ale r nie ro j cech, k re obecnie oceniam jako nega ne, akie jak i k enie agre no ci obec obc ch i po go anie in nk abijania. M li o po c eni k enofobi pr c ni o i ak e do poja ienia i er orialno ci ro mianej jako ochrona a ob o ieckich dla oich, r dniaj c kor anie ich pr e obc ch. W p lno a in ere cemen o a a gr p i ierd a a k on- no do k enofobii, k ra podobnie jak polo ania raci alor adap ac jne

e p c e n m iecie podlegaj c m proce om globali acji.

Nieco inac ej proce c o iec enia i . paradok ro mno ci do y- c c e ol cji m ja nia Geoffre Miller pr o j c hipo e dobor p cio ego.⁶ T ierd i on, e c e ne hominid kor a d e m gi

—————————

6 G. Miller, Um alo ach, Jak bo ek alne k a o a na c o ieka, pr e . M. Koraszewska, Dom Wyd. Rebi , Po na 2004.

nie le do cel prak c n ch akich jak ar anie nar d i i polo ania, lec pr ede kim do alo . W proce ie c o iec enia i o n rol odegra dob r p cio , k r m i r ni od dobor na ralnego, e o ile en dr gi elekcjon je cech kor ne e gl d na pr e cie, o dob r p cio elekcjon je cech kor ne e gl d na kce ro rodc . S o cech a rakc jne ek alnie, c li ca biologic n l k bar , k a i acho a , k re pr jaj po o a ieni lic nego po om a na e a cen kr cenia cia po ako c eni okre ro rodc ego. W ie le hipo e dobor p cio ego, polo ania b jedn m i o n ch po ob p a- wodnict a o gl d kobie , acho aniem, a po rednic em k rego m - c ni demon ro ali kobie om oj pra no , i i inne miej no ci po r ebne do polo ania dob c . Na margine ie ar o a a , e roz-

a aj c rol m li a an ropogene ie badac e pr ed a iaj maganie i c o ieka e ier ami na a ad ie fair play. T ierd , e l d ie po- kon ali ier a d i ki ojej pra no ci, d i ki kor ani ob- ra ni, miej no ci ob er acji i ropienia po o a ion ch lad a ak e d i ki ani cora do konal ch nar d i o ieckich. A or hipo e o ieckiej nie ro a aj jednak nar d i k o nic ch kor an ch do abiania i ch ania ier pod pem; ide , pa ci, po r a k , n k i m podobn ch r d e o o an ch c a ie o w przed wy- nale ieniem broni palnej. D nak, pr o anej j na pie pr e o ie- dem e ronico ej monografii na ema m li a, raca ag , e b o

r d enia o ieckie, k re po odo a okalec enia i ada a ier om d go r a e cierpienia por n alne nar d iami or r o o an mi obec l d i. D ia o ieckie e p c e n ch m each e nografic n ch pr pominaj obra enia piek a, ierd i D nak. Nie m i i jednak o nich ro a aj c o nek c o ieka do ier , podobnie jak nie m i i o nar d iach or r ro a aj c o nki mi d l d kie.

C o pr o ana analogia pomi d por em a polo aniem ek po- n je a rakc jne cech m kie akie jak i a i r a o , d i ki k r m pra n m li ape nia po ienie par nerkom obarc onym niemowl - ami, k re am ch, amier ch ch realiach l d kiego cia ame nie mo- g b i i . Za em polo anie amier ch ej pr e o ci nie b o pr eja em a, lec po obem abiegania o p lne dobro. Inac ej m i c, b o l d kim po obem kor ania a ob rodo i ka m on m pr e na r i o he ero rofic n ch. Spra n m li o i ga a

po ec n ora pr ileje ek alne i moraln pre i , gd a go b o na ak al r i m i hojno ci ce dobr gr p . Informacje gromad one pr e an ropolog badaj c ch k l r plemienne po ierd aj , e m li-

o odgr a o i nadal odgr a po n rol ci ch po ec no ci.

Po ierd aj o r nie naj ar e r nki na kalne o okich alorach e e c n ch, k re pr ed a iaj d namic ne cen polo a . Jednak e po

a o eni a ch ied ib i po pro ad eni hodo li ier ora pra

ro lin mieni i charak er ar no bierac a jak i m li a. Dla ego na p niej m e apie l d kich d iej na plan pier aj i k l ro-

rc e f nkcje m li a. Ponie a po re ol cji neoli c nej nie pol je i j eb pr e , o mienia i ak e charak er i r k ra po ec no ci o-

ieckich, jednak e m ar k le nie mog ch pr emian pr ed a i c eg o o. Ze gl d na e ol c jne j cie pr edmio ro a a pragn podkre li , e miar jak oc i l d kie d ieje m li o o aje opako-

ane k l ro o i nie annie podlega ran formacjom, c eg lnie d ie in cje odgr aj a n rol ro oj m li a o pa o i ko-

ci .

2. TERA NIEJSZO , MY LISTWO W R NYCH KULTURACH

W ie le pr ed a ionej hipo e o ieckiej, jako ja niaj cej proce c o iec enia, ar no ak no o iecka jak i jej odpo iedniki l dz- kiej iadomo ci pe niaj r n ch gr pach po ec n ch nie kle a ne f nkcje k l ro rc e. Z c aje o ieckie, ier enia, mi i ceremonie ra aj g boko kank ka dej k l r i nie mo na ich am d n nie nar aj c ich o no ci. W moich ro a aniach do c c ch p - c e nego k a m li a od o am i do nakomi ego opraco ania Do- roty Rancew-Sikory: Sen polo ania, W p c e ne nac enie ad c jn ch p ak k na p k ad ie anali d k o ieckiego.⁷ Autorka bada my-

li o na pod a ie anali d k r o ieckiego, a i c j ci postmo- derni c n m i pr naje, e mimo i c aj polo ania na d ikie ier a

aje i elemen em pr e o ci, gd galop j c m empie nikaj lic ne ga nki d ikich ier , o jednak m li o nie anika. M li o pra-

iane jako ob c aje o ieckie jest szeroko rozpowszechnione i dotyczy nie le abijania d ikich ier , co be po rednich ceremonialn ch kon ak m li ch mi d ob . W i k m a orka form je d a bard o

rafne p ania, pier e o: Dlac ego rad cja polo ania pr e r a a we p c e n m iecie, k r m odr cono le da n ch prak k? Dr gie p anie o: Jaki en po ec n je pr eno on d i ki polo aniom daw- n ch c a do c a p c e n ch? Odpo iadaj c na e p ania Ran- cew-Sikora ger je, e ob c aje o ieckie ak g boko akor enione

rad cji, e maj ape nione g arancje po ano ania ar no a or e- em pa a jak i ko cio a. W no ej r ec i o ci po ec nej organi acje o ieckie d ia aj nadal por dk pra n m ano ion m pr e pa o i maj odpo iednio organi o ane r k r , k re en por dek cielaj

—————————

7 D. Rancew-Sikora, Sen polo ania, W p c e ne nac enie ad c jn ch p ak k na p k a- d ie d k o ieckiego, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009.

cie. Wiadomo, e c a ach hi or c n ch adca (kr l) b g n m my li m i o jego ge ii po o a a o d pono anie pr ilejami o iec- kimi, a ak e c erpanie kor ci p n c ch polo ania, fak em je , e iel

adc b o apalon mi m li mi. Pr ileje adc o a acho a- ne na e ed , kied polo anie o a o ar nko ane po iadaniem iemi, gd o kr l m g nadal polo a na erenach nale c ch do kla or , ale biskupi i zakonnic nie mogli polo a na erenach nale c ch do kr la.

Wpra d ie no ej r ec i o ci po ec no-hi or c nej mienia i charak er o iec a, gd mienia i jego ar o adap ac jna, ale mimo o, po o aje ca e jego bogac o k l ro e i d ieje i ak, mimo e m li-

o nie pr aje j do reali p c e nego ia a. Nie ma j nadmia- r ier drapie n ch, k re agra a b l d iom, a i k o l d kiej pop lacji ano i mie ka c mia po ba ieni be po redniego kon ak

pr rod a i c olni od agro e , k re ego fak nikaj . L d ie zamie k j c mia ach nie magaj i pr rod po o, eb pr e , lec pragn j po na a i docenia jej alor rekreac jne. Mie ka c miast, pr eci ie ie do mie ka c i, nie pro ad hodowli ani pra ro lin, i c ilki, nied ied ie i d iki nie mog im r d a ad- n ch k d, dla ego bre mie ka com i pro e j pr eci ko od r a- o i nadmiar ch drapie nik . D ieje i ak nie lko Pol ce, ale ak e w krajach skandynawskich i w innych regionach Europy. Natomiast zapaleni m li i rak j polo ania jako e ono , be po redni kon ak na r i piec o o icie, a na e en men em odno i do rad cji o ieckich.

Walc c o oje pra a araj i dokona r ec niemo li ch, araj i acho a anikaj ce rad cje o ieckie (podobnie jak anikaj ce o o ienie)

no ch realiach p c e nego ia a.

Jak a a a Rance -Sikora m li i niech nie naj polo anie a pr eja pr emoc i okr cie a, ne rali j i c ak abijania i nie m -

i o mordo ani ier n , lec aj e femi m od r a , po y- ki anie , red ko anie i p. Poro mie aj c i e p lno ach o iec- kich o j oi kod j ko , k r ma elimino a dra c ne obra

pra iaj c, e polo aniom nie owarzyszy wstyd ani poczucie winy. We p lnocie o ieckiej k l o ane rad c jne ceremonie o ieckie, k - re c cio o pra iedli iaj pr emoc i pieraj poc k j c ch m li- ch pr pieni do ej p lno . Z olennic polo a ro pra iaj i c o lachec ie k l ro m m li a, k re niegd b o rak o ane jako pre i o l cia i ara em ano i o reali acj m kiej o amo ci.

W c a ie polo ania obo i a arde reg gr , b bo iem magan d i ek i pra no fi c na podobnie jak e p a odnic ie por-

o m. Pi o ard ch reg ach pra iania m li a c a ie pr e m, gd mian c ili ac jne pra i , e niek r m li i (na c cie je z- c e nie c ) pol j aj c amochod , a na e na erenach ajgi y- ber j kiej r elaj do d ikich ier amolo i o fak c nie pr k a-

d be karnego mordo ania , iadc ce o ca ko i m rodnieni my- li a. Tak i c dla jedn ch polo anie, a c a polo anie nagonk , je pr k adem anikaj cego i kon ro er jnego ido i ka po ec nego i je rak o ane jako be nad iejna pr ba a r mania pr e o ci. Dla in- n ch polo anie, ro pa r ane jako be ec ne i ko o ne p d anie

olnego c a , ci gle je d ia em boga ch i pr ilejo an ch gr p po- ec n ch pre end j c ch nadal do nania ego a m li ch.

W PRL- iel d ia ac par jn ch ego c ebla b o m li mi.

Rancew-Sikora raca ak e ag na o, e do d i iaj d ia a mi d naro- dowa tury ka o iecka organi j ca ja d na p a ne polo ania do

kich kraj na iecie. Bogaci m li i achod mog am polo a na gr bego ier a dob aj c cenne rofea, k re po em ek pono ane i nagradzane. Co i cej, jak a a a a orka, j na Bia or i mo na polo-

a na ga nki, k re na chronione akie jak g ce, cie r e ie, nie- d ied ie br na ne, br i r ie. Je c e a rakc jniej e polo ania w Kazachstanie, Tad ki anie i inn ch da n ch rep blikach rad ieckich, a ak e krajach afr ka kich. S d jednak, e miar p c a ca ko icie aniknie polo anie na d ikie ier a agro one gini ciem, gd miar po p j cej mian l d kiej men alno ci dokon j cej i pod pre j obro c pra ier o e cenne rofea m li kie pr e-

an b mbolem bogac a, pre i i adzy, a polowania na terenie ci ch re er a pr rod o an aka ane i obwarowane ostrymi sank- cjami.

Zar no pr e o ci jak i p c e nie m li o a adnia i ka- j c na e racje, k re nikaj r nionej i domin j cej po cji c o ieka o nk do po al d kich i o ch amie k j c ch Ziemi . Rancew-Sikora pr o anej k i ce pr ac a 28 pr k ad (racji) a-

adniaj c ch polo ania, k re ac erpn a c a opi ma o iec Pol ki, z okresu 1904 2006.⁸ W cel il ro ania r norodno ci ch pr k ad pr oc re c enie niek r ch nich:

Racja 2. Polo anie je kon n acj pier o n ch d ia a c o ieka pod- r m j c ch jego i e ia em pr rod , je po o a o ci an pier- o nego, i kr mion popio em c ili acji i a a i c n kno a dro m e kni ciem pr rod .

Racja 4. Polo anie je poe j cia, odr a od cod iennej prac , daje odpoczynek i poc cie c cia.

Racja 11. Polo anie je do iadc eniem p lno gr p m li ch, k r p lnie pol j jed i pi a ieraj c pr ja ro ch ar n- kach jakiej pr godnej gaj ki. Ten arg men ger je, e en k o nigd nie bra d ia polo ani , en nigd nie ro mie pr g d i pr e ja- kich ono dostarcza.

—————————

8 Ibidem, s. 29 34.

Racja 15. Polo anie dra ia pop lacje ier n , popra ia ich jako i i k a ich lic ebno . W kon ek cie i k ania lic ebno ci ka je i na od r a ilk , ale racja 19 w ka je co pr eci nego or ekaj c, e polo anie nar a r no ag pop lacji ier n , o abia ich jako i mniej a lic ebno . Po o a i e pr ec ne racje be komen ar a, gd nie mam do p do ma eria , k re po oli b je ja ni .

Racja 17. or eka, e polo anie do arc a mi a ora k r i je form a- robku, a racja 18 ka je, e polo anie apobiega ra om ma erialn m rolnik i je rekompen a dla k o ieckich a p acane im od kodo- wania.

Racja 22. G o i, e polo anie je reali acj l cia ad , ad minionej epoki, kied prominen om pada o polo a i c a i do

d ia e ad ach o ieckich.

Racja 27. Polo anie je form pr jmo ania dar , gd na a o anie Dar b r la a e odpo iada darami, a . H ber na a o anie m li-

ch ca obiad daje .

Racja 28. Polo anie je form i o ania.

Pr oc one racje il r j r norodne po ob ro mienia m li a i pr b odpo ied i na p anie o o, co ono pr eno i pr e o ci do e- ra niej o ci e p c e ne realia l d kiego ia a. Odpo iadaj c na nie

ar o a a , e no i ono do era niej o ci elemen dobre i e. Nie- akcep o ane je polo anie na erenach ci ch re er a pr rod , po- lo anie dla dob ania rofe , c k r ier f erko ch ora ko ci

onio ej, ale niek re po ej mienion ch ar o ci cenne e gl - d na na e c o iec e o. Mam na m li r cenie agi na o, e po- lo anie je form i o ania, e dla iel m li ch je poe j cia, c form acie niania pr ja ni. W czasie polowania, w trudnych warunkach pe niaj i a en c ne o nki mi d l d kie, na p je mobili acja do i k , a po em odpoc nek, k r je r d em po n ch do na , po- dobnie jak jed enie po m, kied je e m g od eni, i picie, kiedy jeste- m pragnieni. Wiele p chic n ch problem p c e nego ia a y- nika ego, e krajach o okiej opie cio ej pra ie nie do iadc a- m g od i jem , mimo e nie je e m g odni, anika i ek fi c n , a mimo o ci gle c jem i m c eni. W pr e o ci po a e ono e

mian obfi o ci po ienia i dla ego na organi m je ak aprogramo- an , e a pokajanie g od do iadc am jako c cie pr jemno ci, po- dobnie jak odpoc nek po ielkim i k fi c n m. S d a rakc jno po , obo r i al , c pielgr mek, a polo anie be abijania mo e b jedn akich ak no ci mobili j c ch p c e n ch l d i do i k-

ego i k . W pr padk apalon ch m li ch polo anie nie lko mo- bili je ich do ielkiego i k , lec je ak e do iadc eniem p lno ,

ano i oc eki an form i o ania po c on okre lon mi ceremo- niami, k re mobili j ich ak e emocjonalnie i odr aj od cod ienno ci.

Dla ego d , e abraniaj c abijania ier ar o e ar o ci acho- a . Tr eba nale dla nich jakie b , np. ropienie ier n i strzelanie do atrapy dzika lub jelenia albo do rzutek w przypadku polowa- nia na p aki. U a am, e polo ania nie da i ro mie ani ja ni na- j c m li ch a p chopa . adna ej przytoczonych racji nie przy- naje, e m li i ogarni ci pa j abijania , dla ego charak er j c en polo ania bard iej adek a ne daje mi i ka anie, e je o nie le ch abijania ier ( iel krajach e ropej kich ilo ier abi ch na polo ani je nie ielka), ani okr cie o obec ier , lec pr ede kim ch kon n o ania c ajo ch i ceremonialn ch po ka o ar kich (l d i i p m li kich). Obecnie m li o podlega przemianom, podkre la i pr jemno p n c c e nic a gr pach

o ieckich, ob er jem opnio e aniechanie kr a ch ob c aj i przenie ienie akcen abijania na a rakc jno ropienia i po cig ie- r n . T lko nielic ni m li i pr naj i do pr jemno ci r elania i odczuwania rado ci celnego r a , na omia c ceni obie a en c ne kon ak o ar kie ora d ia rad c jn ch ceremoniach

o ieckich. Nie pli ie niek re ch ceremonii jak np. chr e m li- ego polegaj c na kre leni kr a na c ole m odego m li ego farb bi ego gr bego ier a b d obecnie ob r enie, podobnie jak poko i inne c aje o ieckie i cone rad cj , akie jak np. okolnic o. Dla-

ego nale ich aniecha po o a iaj c jednak inne ob c aje ar e acho- wania.

Jednak e obro c pra ier imi ra li o ci na cierpienia i lo ier domagaj i ca ko i ego aka polo a i lik idacji ch t- kich c aj o ieckich, k re r d em b dn ch cierpie . U naj c racje obro c pra ier , d , e mo na lik ido a niek re y- c aje o ieckie nar aj ce ra li o na cierpienia ier acho j c jednoc e nie o, co ar o cio e (mobili acja do i k , a en c ne kon-

ak mi d l d kie, poc cie p lno , i p.). Jak j c e niej a a y- am, nie da i r e elnie ja ni i ro i a kich r dn ch proble- m o iec a pr e jedno ronne pr pi anie m li m pa ologic nej

d mordo ania i okr cie a obec ier . I ca kiem podobnie jak nik nie po l je globalnej prohibicji cel ro i ania r nie trudnych problem po odo an ch pr e alkoholi m, ak e nie mo na ca ko icie lik ido a m li a ra em jego k l ro m opako aniem, na omia mo na i nale aka a polo a rekreac jn ch⁹ po c on ch abijaniem ier . B mo e mo na o c ni na tej samej zasadzie, na jakiej doko- n je i rekon r kcji ielkich bi e be abijania l d i.

D nak charak er j c p c e ne problem m li a pi e:

—————————

9 Okre lenie polo anie rekreac jne gl da na ok moron, pr e aje nim b , kied ro mie- m je pr ede kim jako oka j do mo onego i k fi c nego, ak bard o po r ebnego

p c e n m l d iom jako profilak c ne apobieganie chorobom c ili ac jn m.

Wiem dobr e, a je li na e nie iem , o in ic jnie c am , e jem okre ie ielkiego pr e om c ili ac jnego, moim pr ekonani g bi i ro leg o ci pr emian por n alnego pr e omem rene an o m. Ma on r nie oje kon ek encje na na m o ieckim pod rk , i o kon e- k encje pod a aj ce f ndamen do chc a o ch a adnie prak ko a- nia m li a. ¹⁰

D nak daje obie pra kon ro er jnej na r prak k o ieckich i ierd i, e p c e ne na ki pr rodnic e ka a , i le c pod o a prak k m li kich in nk o iecki ro mian eroko jako e p swoistych predyspozycji psychofizycznych, stanowi genetyczne dziedzictwo ier cej je c e fa e ol c jn m a c ch ga nk l d kiego. ¹¹ S d i on, e jedn m elemen b d aj c ch kon ro er je ok prak k o-

ieckich je ier c rodo d o ieckich acho a i o ar c ch im emocji, podobnie re jak ier c je rodo d in nk prokreac j- nego, terytorialnego i potrzeba dominacji. Dlatego twierdzi Dynak

iadomo a c e niej c p niej ao oco a m i kon ek encjami natur filo ofic nej, ia opogl do ej, religijnej, ob c ajo ej, pra no- admini rac jn m aka em polo a c nie. To lko k e ia c a i op- nia ak no ci p c e n ch r ch ekologic n ch jednej ron , dr giej

a akcep acji pr e bioro o ci m li ch idei be kr a ch o , ora a- ad o iec a ideo ego, c li r e ania i i ki i o ar enia my- li kie be d ier a ienia o i k i odb ania polo a . ¹²

W pr pi ie do ego fragmen ek D nak podaje, e i nia o akie ideowe stowarzyszenia o ieckie (To ar y o o ieckie Ziem W chod- nich) a o one Wilnie rok 1926 pr e Micha a Kr pina Pa liko kie- go; o ar o da a o m li ki doda ek do Wile kiego S o a. S - d , e pr o ana pr e D naka idea be kr a ch o ano i po u- ki an kompromi ro r gni ci nara aj c ch konflik pomi d m li mi a pr eci nikami m li a. S mo li e r ne form r ali acji polo a , podobne r ali acji angiel kiego c aj pogoni a li em, c nawet rytualizacja rywalizacji plemiennej po aci mec pi kar kich, k re r nie mog b po r egane jako be kr a e form a a i c nej r ali acji plemiennej. Godne a ano ienia ak e rekon r kcje n- n ch bi e (np. bi pod Gr n aldem i inn ch), k re mobili j l d i emocjonalnie m l j c ich do alki, mimo e i nie abijaj .

Opo iadaj c i , podobnie jak D nak, a aka em prak ko ania okr t- nego m li a i a pienia go m li em ideo m , nie d jednak, e

a adnieniem ego aka po inno b po o anie i na nieludzki, zwie- r c rodo d o ieckich emocji. W moim ro mieni c o iec e a

—————————

10 W. Dynak, o iec o k l e pol kiej, Ob a i k a obecno ci, op. cit., s. 13.

11 Ibidem, s. 14.

12 Ibidem.

in nk o iecki nie je niel d ki, gd mie c i nim k l ro e ran formacje po r eb, k re c o iek d ieli ra em e ier ami, ale pe - niaj c oje c o iec e o a pokaja je po l d k . Fak em je , i c o- iek je ar no podobn do ier jak i r ni i od nich a adnic o, r ni i po obem a pokajania biologic n ch po r eb p ln ch e ie- r ami, a na e e kimi i o ami mi. I ak na pr k ad ludzie, podobnie jak ko, co je, m mienia ma eri i energi o oc e- niem, o nac m i od ia , ale lko pr padk c o ieka pr y- go o anie pokarm i jed enie aje i k i o k anga j c

kie m . Je do pom lenia acja, k rej l d ie moglib a- pokoi po r eb g od po aj c n e c ne pokarm odpo iadaj ce biologic n m po r ebom na ch organi m , ale c a racaj c k ku- linarn nie a racilib m jakiego i o nego elemen na ego c o iec e - stwa?¹³ Podobnie je po r eb prokreacji, o je najbard iej archaic na po r eba kich i o ch, ale lko gl k l r pr ei oc a i ona k kochania pr on mi o ci i o a a ob do ana r norod- nymi ceremoniami. To samo dotyczy o , je iele ga nk ier pol j c ch, ale na e c o iec enie ro ija o i ra em ceremoniami o-

ieckimi, ra em reg ami i an mi pod ia em dob c , e i o a- niem i r norodn mi obr dami plemienn mi, k re iel pr padkach doprowad i do akrali acji m li a. Wiel olennik pr nania pra ier om ierd i, e porne problem m li a mo na ro i a po l j c pr ej cie na ege ariani m, a na e na egani m. S d , e r nico ane na ki ienio e l d kiej pop lacji bard o po dane, a c a kied podejmo ane pr e o ob doro e, gd a ci ie aden ak nie mo e b od rod enia kon ek en n m eganinem i nie iadomo jakie kon ek encje ( e ol c jnej kali c a ) mia ob pr ej cie na ege a- riani m ca ej l d kiej pop lacji. Dla ego na o j c do pr ej cia na ege a- riani m nale i pod ag fak , e nac n procen l d kiej pop lacji

kor je r bo o jako r d o aopa r enia pokarm. W po b c eg ln do c o pop lacji amie k j c ch okolice Ark yki i Antarkty- d ora p oceanic ne. Gd b l d kiego jad o pi elimino a r b ,

o kon ek encji nale a ob i k cink la pod eren pra ne, m re ki la be cenn ch pod gl dem bior norodno ci. Nale do nich lasy deszczowe, a ak e la najd j ce i na pach oceanic n ch archipelagu Malajskiego, takie jak Borneo, Sumatra, Jawa, wyspy Kanaryj-

—————————

13 Nie da no TVP emi o a a film Uczta Babette, k r m nakomi a re a ra orka Par a, daj c c od oni a ma ej po ec no ci pro e anckich a ce ca kiem no e miar r ec i- o ci. Ci pro ci l d ie, godnie na c aniem Pa ora, ca m oim cod ienn m ci nie sma- ko ali pokarm , nie pili ina i jedli jed nie po o, ab ich cia o d cha o . Jednak e kied odkr li r nice mi d od a inem, mak o oc ropikaln ch i dobrej k chni, odmieni im i ia . Zapomnieli o k niach i ac li i obejmo a , pra i c obie komplemen , jak gd b i nale li innej c e niej nie nanej r ec i o ci. M l , e je eli do i o c o iec e a nale rafino ane pr e cia e e c ne i ane np. malar em, o b mo e nale do niej ak e do nania k linarne, mo e kocio ek m li ki e i niej mie ci.

kie i iele inn ch a o poci gn ob a ob gini cie iel endemic n ch ga nk ro lin i ier . B mo e W pa Wielkanocna ogo ocona

dr e , e mi nn mi kamienn mi po gami je po o a o ci akiej ege aria kiej c ili acji. S d , e obro c pra ier , k pieni na abiegani o ich dobro an, nie doceniaj nac enia eko em le n ch w funkcjonowaniu biosfery. Fak em je , e inn ra li o ci moraln pa r m na dr e a i na ier a, a c a na m ode ier a.

3. SAKRALIZACJA MY LISTWA

I o n m k adnikiem hi or c n ch ran formacji m li a c ili a- cji achodniej b proce jego akrali acji, c li przenikanie kultury my- li kiej i chr e cija kiej. lad ch proce najd jem e kich

miarach r ec i o ci o ieckiej. Na p a c nie eore c nej pr o- ano e fragmen Biblii, k r ch ona g o i, e ia ier c o a stworzony dla po k i pr jemno ci c o ieka. Na e ab rah j c od r - nic miar e me afi c n m, kie Ko cio chr e cija kie akcep o- a o iec o ro miane jako po b obron pr ed agro eniami e ron pr rod c a ach, kied la ach b o d o ier n , a drapie niki a- no i agro enie ar no dla l d i jak i dla l d kich pra . W pr e o ci b a pe na aproba a dla abijania ilk , nied ied i i d ik , k re kra- c a na eren ago podaro ane pr e l d i i nie lko ni c pra , ale ak e agra a ier om hodo lan m j c m na olno ci na o ar-

ch pr e r eniach. W r d d cho n ch b o iel apalon ch m li ch, o ami ajmo ali i l d ie nie ieni p niej na o ar e ( . H ber , . E ach , . Id i) i c c eni jako pa roni m li a. To kr g o iec a od i lic ne mi i ier enia religijne, a niek re ceremonia religij- ne i caj ce polo anie o a do o o ane do po r eb m li a. I ak np. m e . H ber a odpra iane pr ed polo aniem bard o kr kie po o, eb nie kraca c a polo ania i nie fr ro a p go c ch, k re

a c aj oc eki a pobli .

Tomasz Nogaj¹⁴ k i ce D ie ambon , o iec o i Ko ci , zwraca ag na o, e r dno ro mie k l r minion ch epok be ied o roli, jak c a odgr a o o iec o. Jak podaje a or ego opraco ania,

Pol ce a c a Chrobrego obo i a monopol o iecki pan j cego, adca b naj m rang m li m, k r ro d iela pr ileje o iec- kie d cho n m i d or kim r dnikom, kmiecie mogli polo a jed nie na drobn ier n . D cho ni a iadaj c na olicach bi k pich alc li o pra o do polo ania dla kla or , k re en po b dob a c

rodk po r ebn ch do cia. Jak podaje Nogaj, ami o anie do polo ania

—————————

14 T. Nogaj SJ, D ie ambon , o iec o i ko ci , c li o o ach i o m, co c m li o i Ko ci ka olicki Pol ce, hi o ii, k l e, j k i ce emoniach, W d. WAM, Krak 2013.

ak i ro po echni o r d akonnik i c nili o ak ochoc o, e a u- nodalne 13 iek m ia ogranic a polo ania akonnik p ami i oko ami abraniaj c im ego. S mbio a pomi d m li em a ko cio em

pra i a, e obr d o ieckie mia oje odpo iedniki r d obr d ko cieln ch, (np. chr e jako in rod kcja do p lno iern ch i in ro- d kcja m li ego do p lno o ieckiej), ceremonia pogr ebo m li- ego obok ceremonia ko cielnego a iera ak e elemen ceremonii o- ieckich. Z ceremonia ko cielnego od i i ceremonia po i cenia

andar , no enie kaplic ek m li kich i iele inn ch analogic n ch celebracji li rgic n ch a na e pr ka ania m li kie a ieraj ce niepi-

an kodek m li ego a ieraj c a ad pra id o ego o iec a. Za ie- raj one lic ne naka i aka jak np. Nie r elaj ier n kier j cej i na ano i ko iada, ani ed , gd ma r a niepe n albo Nie pr a c aj obie ier n dobi ej pr e ciebie, lec ci ko ranionej pr e innego m li ego. S e pr ka ania m li kie do c ce p a m liw-

kiego abraniaj ce Nigd p a nie bi gnie ie c Nigd p a nie po y- c a nikom , cho b najlep em m li em . ¹⁵ W j k ko cieln m i j k o ieckim najd jem lic ne odpo iedniki poj cio e akie jak:

ambona ko cielna i ambona le na, bra ko cielna i bra o iecka, chr e ko cieln i chr e m li ego, nie mog ich pr oc komplecie, gd Nogaj podaje, e o nikach j ka o ieckiego i nieje oko o 200 , k re najd j oje odpo iedniki j k ko cieln m. Wed g a ora one ladem p j ka rednio iec nego d cho ie a na j k o-

iecki. Zar no k i a jak i akonnic pe nili i nadal pe ni a ne f nkcje kapelan , c li opiek n o i b le nej. Co i cej, Nogaj ierd i, e podobie o pr eja ia i r nie g b m miar e, gd ar no ambona ko cielna jak i ambona o iecka obco ani e S rc , a nie- k r m li i modl i anim poci gn a p . I podobnie jak ierni pod i iaj d ie a S rc , m li i obc j c pr rod pod i iaj pi kno i i ier . S oj ak no o ieck m li i pra iedli iaj ka u- j c na dobra i ar o ci e, akie jak ochrona in ere c o ieka ro u- miana jako obrona pr ed ni c eniem pra a na e racaj ag na lep pr o am ch ier (d i ki eliminacji o obnik ab ch i chor ch). Dla ego m li i nie rak j legend o . H bercie, pa ronie m li ch, jako legend k aniaj cej ich do po pienia polo a , k r ch on apr e a po c do n m obja ieni jelenia gorej c m kr em poro . W pomnian legend rak j jako ka k do reali acji ideali o a- n ch ar o ci polo ania popr e ek pono anie nie le kr a ch o co o ar c ch im mboli i ceremonii. Jan Ta bir ar k le Kryty- c m li ch i ogo ie polo a ¹⁶ raca ag , e c a ach hi or cz-

—————————

15 Ibidem, s. 65 67.

16 J. Tazbir, K c m li ch i ogo ie polo a , w: o iec o rad cji i k l r e, Wyd.

o iec Pol ki, War a a 1995.

n ch polo anie b o nie lko ro r k ar ch, ar okra i ego d cho ie a, ale ak e po obem k a o ania d cha r cer-

kiego i n fi c nej m od ch l d i pochod enia lacheckiego. Polo- ania okre la ak e rang po ec n m li ch pr e r nico ane pr y- ileje, gd np. polo anie na gr bego ier a, c polo anie oko ami pr gi a o lko mo n m ego ia a.¹⁷ W wymiarze gospodarczym po- lo ania amier ch ej pr e o ci b ak e a n m po obem apro i a- cji, do arc a no ci na pa kie o , a na e b po obem apro i a- cji armii, gd c o pr ed pra ojenn r d ano polo ania. o c , jak a a a Ta bir, nie po kali i nagan e ron a or Pi ma i - tego, w k r m c am , e ia ier i nieje dla po k c o ieka:

W elkie a ier na iemi i elkie p ac o po ie r ne niech i a boi i l ka, gd ko, co i por a na iemi i kie r b mor kie o a am oddane e adanie. ¹⁸ Podkre la on, e o dopiero chr e ci- ja o kopa o pr epa mi d c o iekiem jako larn m Panem pr rod , a dan mi na jego a k i o ami ni mi. Je o pr epa , k rej nie b o k l r e an c nej, gd ie c o iek, mimo i a adnic o r ni i od po al d kich i o ch, o jednak na pr jaciel kiej opie pr y- rod . Obecnie filo ofii chr e cija kiej, g nie pod p em no ch

rend ro oj e ki, a c eg lnie a pra r ch W olenia Z ie- r dokon je i ekologic ne na r cenie i c nione pr b ni elo ania

ej pr epa ci. W d ch no ej filo ofii rodo i ko ej pano anie c o ieka pr rod ie je in erpre o ane jako p d ia anie e S rc ar - d ani ogrodem Eden, a nie jako domino anie i pr emoc. S e pr o y- wane pogl d . Franci ka A , k re c e niej b na margine ie m li e ropej kiej, a ak e pogl d Toma a Mor a, k r ojej opij- nej i ji idealnego pa a a a m li o a niegodne c o ieka olne- go i ro mnego, dla ego naka a po o a ienie go r e nikom. W dobie O iecenia obronie ier po a J. Locke i J. J. Ro ea , ale jak a a a Ta bir, m am m c a ie Pol ce nie b o nikogo akiego, k o a a b obronie ier . Domagano i karania m li ch jed nie a

kod r d one pra ach ora a k o nic o.

W Biblii je ak e obecna e cha ologic na per pek a ano i ca e- anie do pr r cenia pier o nej, raj kiej harmonii ar no pomi d c o iekiem a ier ami, jak i pomi d ier ami drapie n mi a ich ofiarami. Pi e o m S ani a Kobiel ar k le: C o iek i ie pa ne na p lnej Ziemi.¹⁹ Po o j c i na proroc o I aja a a or

—————————

17 Nieda no podano do iadomo ci, e godnie pr ilejami o ieckimi od c mi i 12 iek , kr lo a angiel ka je a cicielk kich ab d i na Tami ie. W pr e o ci mi o ch p ak b o pr makiem na pa kim ole.

18 K i ga Rod aj 9, 1 4, c j a J. Ta bir, K c m li ch i ogo ie polo a , op. cit., s. 89.

19 S. Kobielus, C o iek i ie pa ne na p lnej Ziemi, w: o iec o rad cji i k l- turze, W d. o iec Pol ki, War a a 1995.

a a a, e Raj pr ed padkiem pano a a harmonia mi d c o ie- kiem a ia em ier , gd kie ier a b poddane Adamo i, nie b o drapie nik ani ich ofiar, nie b o c ego , co p c e nie na y-

am alk o b . W miar e e cha ologicznym owa harmonia ma zo- a pono nie od kana i ma polega na m, e

[ ] ed ilk amie ka ra barankiem, pan era ko l ciem ra em le e b d , ciel i le pa i b d po em i ma ch opiec b d ie je pogania . Kro-

a i nied ied ica pr e a a b d pr ja nie, m ode ich ra em b d lega . Le e jak b d ie jad om . Niemo l igra b d ie na nor e kobr , d iecko o r k do kr j ki mii. ²⁰

Jak ida ma o b harmonia c do nie od kana popr e rad kaln mian na r i o ch, ra o ern le , o b ab c do na pr emiana drapie nika ak adaj ca rad kaln mian a ad, godnie k r mi oc i

cie na Ziemi.

Po ne ocen rad cji o ieckich nikaj nie lko ich akrali acji, ale ak e do ar o cio ania ich r norakich f nkcji k l ro rc ch. Si- grid Schwenk ²¹ abiegaj ca o po ec n akcep acje dla polo a oma ia ar c ne dokonania m li a i raca ag nie lko na pr edmio i ane m li em, akie jak r ne rod aje broni, p m li kie, o- kolnik i oko , ale pr ede kim na jego boga e in piracje k l ro-

rc e

Pom lm ak e o lic n ch d ie ach li erackich po ie ciach, opo iada- niach, ier ach, kach ea raln ch, o lic n ch d ie ach m c n ch pie- niach l do ch i ariach, koncer ach i operach, ajm j c ch i polo aniami l b i gaj c ch do mo o ieckich, c re cie o archi ek r e po- c od amk o ieckich i cha ek m li kich, ko c na ano- i kach i pa ilonach, ambonach a ch i pr eno n ch, m ln ch pr ecin- kach le n ch, parkach i k erach ar c n mi r e bami, k re j b

a d i c aj pol j cej lachcie. Nie mo na ak e pr emilc e ar c nie dobion ch r elb i no m li kich, roj , p ich obro , fladr , kap-

rk okolich, r ka ic okolnic ch, oreb m li kich, ro k prochow- nic ch i c m li kich. ²²

A orka lic aj c jedn m dani ²³ ak lic ne a r b o iec a po- ierd a, e nie po b ego dorobk k l ro ego pr ekre li , ani go rozu- mie ka j c jed nie na cech j c m li ch pa ologic n ch mordowa- nia. Mo na jednak ierd i , podobnie jak An onina Sebe a,²⁴ e nawet

—————————

20 Ibidem, s. 21.

21 S. Schwenk, Wielo onno ki o ieckiej i p e en acja hi o ii polo a m each, w: o iec o rad cji i k l r e, W d. o iec Pol ki, War a a 1995.

22 Ibidem, s. 121.

23 J ko na c ierd , e d go dania nie je ogranic ona reg ami n ak c n mi, lec pojemno ci l d kiej pami ci, ac o ana po ied po ierd a reg .

24 A. Sebesta, Poli ka i o , D ikie cie, 2 (296), l 2019.

naj panial e d ie a ki nie po inn pr e ania niemoralnego ensu polo ania. jakim je ch odbierania cia. Jak j c e niej a a y am, miar jak oc i l d kie d ieje ar no en polo ania jak i m listwo pod- lega g bokim pr emianom. Najpier b o po obem dob ania rodk do

cia gr pach bieracko- o ieckich i jednoc e nie mia o i o ne nac enie dla okre lenia m kiej o amo ci, po em b o pr ede kim ro r k , lem cia ar okracji i lach ora l d i ad , gd hi orii iem , e iel adc b o apalon mi m li mi, k r nac n m opni pr - c nili i do ro oj k l ro rc ej f nkcji my li a. Po a m, podobnie jak pr padk por , m li o b o form r ali acji i od arania d iej b o po obem k a o ania n fi cznej jego c e nik .

W epoce podboj kolonialn ch m li o poka a o je c e jedno j t- ko o o rogie oblic e, gd oka a o i po obem dob ania ego owa- r do arc anego na ia o e r nki b . Polo ano na kich kontynen- ach rak j c d ikie ier a nie lko jako r d o pokarm po r ebne dla

ienia rod in , lec pr ede kim jako r d o ro c po o aj - c ch obrocie handlo m. B o k r d ikich ier do yrobu futer, o dobne pi ra dla alon mod , a nade ko ro ce do obr bki ar -

c nej akie jak np. ko onio a c fragmen korali do rob o d b.

Na e ielor b , e pania e aki morskie wykorzystywano jako r d o c do o ie lania. Wiele ga nk ier piono e gl d na podobania mako e, pr epi rki, cie r e ie, beka , dropie, homar , ie, i iele inn ch c ci r n ch ga nk ier pada o i nadal pada ofiar na ch podoba mako ch. Tak i c miar podboj Ziemi pr e ga - nek l d ki polo ania a raci pier o ne ar o ci adap ac jne i a racaj c

miar pr ek a ci i dob anie o ar , a d ikie ier a po rak o a- ne c o in r men alnie a i pr edmio em obrotu handlowego. W dobie ek pan ji kolonialnej na ili i ak e proce rabowania planety przez ro- d ime p lno plemienne, k re c e niej c erpa pra d ie pr rod

rodki do cia, ale c ni o miarem i nie nar a dolno ci natural- nego rodo i ka. Jednak e kon akcie koloni a orami a och oni ac li

abija ier a dla k r i mienia je na a rakc jne o ar (bro , iekier , a nawet alkohol). W rezultacie intensywn ch polo a , iele ga nk d ikich ier gin o be po ro nie, i nienie inn ch o a o agro one pr e - pieranie ich z rodzimych siedlisk w skutek antropopresji i konkurencji ze

ier ami hodo lan mi. M li o o a o po ba ione miar ²⁵ wtedy, gd ac o f nkcjono a jak pr ed i bior o na r nkach b . Kied k - r , mi o, d ikie ier a i rofea m li kie a i o arem, ed m li- o ca ko icie a raci o alor adap ac jne, pr e a o b po obem amo- reali acji c o ieka ora po ierd eniem jego pra no ci fi c nej, gd pr e- i oc o i jeden mechani m rabo ania Ziemi pr e ga nek l d ki.

—————————

25 Umiar, o jedna c erech cn kard naln ch, k ra obok pr e orno ci je c o pr o a- na kon ek cie no ej filo ofii rodo i ko ej.

4. PODSUMOWANIE, PERSPEKTYWY NA PRZYSZ O

W p c e ne por o na r m li a po i ane pod a o m problemem na ej epoki, jakim je okre lenie a ad p i nienia (kohabi- tacji) ga nk l d kiego inn mi ga nkami chod c mi k ad iem- kiej p lno cia. Po na r ceni ekologic n m , k re de facto doko- na o i ramach poj cio ch eorii e ol cji, mniej i cej od po o bie- g ego iek ob er jem mo olne po ki anie innej, nowej organizacji l d kiego ia a. Chod i o or enie akiego ad l d kiego ia a, eb gl dniaj c po r eb i in ere c o ieka ora po r eb po al d kich i o ch ga nek l d ki m g p i nie ra em inn mi na p lnej Ziemi.

Istotnym elemen em ej pr eb do , na anej ak e pr e ro em eko- logic n m, je no opo aj ca e ka, k ra doceniaj c niein r men aln

ar o e n r n bio fer ma okre li , jakie norm po po ania mo - li i a pienie do chc a o ej po a dominacji i pano ania, po a par ner a e ia em pr rod . S d , e idea r no a onego ro oj je no m projek em kohabi acji, je pr b okre lenia a ad harmonijne- go p i nienia ga nk l d kiego inn mi ga nkami i o ch, a po la do c ce reform m li a c eg ln m pr k adem akich norm. Po o, eb b do a en no pania ia , Nile Eldredge,²⁶

bi n biolog amer ka ki, podobnie jak iel inn ch pr rodnik i nie- k r ch o iecon ch poli k propon je:

Niek re fragmen pr rod m im po o a i nie kni e, ab chroni eko em i ga nki, ale po inni m e bra pod ag ekonomic n u- acj miej co ch pop lacji dr ali p nocno- achodniej c ci S an Zjednoc on ch, pra iaj c ch rol ie niak po dnio o chodniej Azji, wszystkich ludzi. W i ki na r ec ochron pr rod pro ad do kce-

lko ed , kied po kaj i poparciem miej co ej l dno ci, k ra m i ro mie , e po o a ienie nie kni ego la i aniechanie polo a pr nie ie jej kor ci. Mo em n na c i harmonii Ziemi i kimi i o ami, k re j amie k j . M im , bo od ego ale na a pr o . ²⁷

W ej no ej per pek ie pr o m li a ale od ego, jak rol mo e ono pe ni pod r m ani an r no agi antroposfery z bio-

fer . Jak podkre la Eldredge, r a e p cie harmonii inn mi ga- nkami amie k j c mi Ziemi , ak ada gl dnienie in ere t- kich l d i i in ere po al d kich i o ch. U gl dnienie l d kich in ere maga, ab d ikie ier a nie r d a k d na polach pra n ch, kolei gl dnienie in ere ier d ikich maga po o-

—————————

26 N. Eldredge, cie na k a d i. Ro j c ili acji i ag ada ga nk , pr e . J. S acki, Pr - ki i S-ka, Warszawa 2003.

27 Ibidem, .11, podkre lenie moje Z.P.

a ienie im obod cia ich na raln m rodo i k ora ro po nania roli, jak pe niaj f nkcjono ani na raln ch eko em .

Za o o anie ej form o anej a ad do b r li ej d k ji, jaka i obecnie oc k e ii polo ania na d iki, maga do r e enia, e rola d ik je ambi alen na. Na pol k k r d d iki kodnikami i gl dnienie in ere rolnik maga ni cia ich am d. Na o- mia eko emach le n ch d iki pe niaj nie kle a ne f nkcje: - pi o ad i ich lar , popr e b ch o anie pomagaj odna ianie dr e i kr e pr c niaj c i do d namic nej r no agi eko em le-

n ch. Pi o m S a omir Zieli ki²⁸ ora Profe or Andr ej El ano ki²⁹; obaj racaj ag na o, e pienie d ika, po lo ane pr e niek - r ch apalon ch c e nik d k ji, mia ob nega ne k ki dla eko- em le n ch, gd mog ob i pr c ni do ma o ego poja ienia i o ad , k re im j ci ce le nej. Tak i c r no a ona go podarka le na, a ak e go podarka o iecka opraco ana na d ia ach le nic ch ch k rolnic ch po inna gl dnia ar no in ere l d i jak i interesy dzikich zwier . R nie poli ka k o ieckich po inna

gl dnia ochron d ika i r manie odpo iedniej lic ebno ci pop lacji eko emach le n ch. Zak adam bo iem, e o nadmiar d ik po - czeniu z procesami urbanizacji, czyli zajmowaniem pod budownictwo i pra oln ch eren , na k r ch d ikie ier a, na ila konflik pomi d l d mi i ier ami. D ikie ier a bli aj c i do l d kich o iedli aj i niebe piec ne, ni c c pra r d aj kod , a na a o rad ie ar aj agro enie i r eba e konflik ro i a . T rc r n ch odmian no ej e ki pr naj , e naj r dniej e a ad ro r y- gania konflik in ere l d kich ora po al d kich i o ch d ie

am, gd ie one e ob iad j . W m opraco ani nie mog oma ia ch propo cji na an ch reg ami prior e o mi. W pomn lko, e ich na p em d rek naka j ce b do pr ej dla d ikich ie- r pod a o radami, odgrad anie a o rad na erenach le n ch, red ko- wanie nadmiaru populacji przez wprowadzenie drapie nik , od a ianie nadmiar o obnik i pr eno enie ich na eren , gd ie je olna pr e-

r e cio a i p. B mo e ie le ch a ad je moralnie akcep o al- n kon rolo an od r a nadmiar d ik , a c a ier ainfeko a- nych, na terenach ago podaro an ch pr e l d i. Ca ko icie pod ielam pr ekonanie form o ane pr e Eldredge a, e i ki na r ec ochron pr rod mog i ako c po od eniem, lko ed , kied po kaj i poparciem o iecon ch mie ka c eren chronion ch. O iecon ch o nac ro miej c ch a ad r no a onego ro oj na raln ch eko em . Ro miej c ch, e mog odno i d go ermino e kor ci

—————————

28 S. Zieli ki, D ik. Co m ego, e m d i od a n , D ikie cie, 2 (296), l 2019.

29 A. El ano ki, Bezsens ma ak d ik , D ikie cie, 2 (296), l 2019.

re gn j c polo ania, c cinki la , gd eren rekreac jne o y- okiej bior norodno ci cenne pr rodnic o, i c na raln m bogac- em i mog b r d em dochod p n c ch r ki, a polo anie obiek em mo e pr no i i k e ki ni r elanie do oni, c ci- nanie ropikaln ch la de c o ch.

Kied badaj c pr e o , ro po nali m jak g boko m li o pr enika o proce c o iec enia i jak ech ronnie je i ane ro ojem l d - kich k l r, o kon ek encji nale c ni ko, eb acho a jego k l ro rc e ar o ci. Dla ego po la pi ania niek r ch ceremonii o ieckich do d ied ic a narodo ego UNESCO daje mi i ca kiem a-

adn . To pra da, e m li o, podobnie jak inne l d kie ak no ci akie, jak pra a roli i hodo la ier , pr c ni o i do kce podboj pr rod , ale jednoc e nie or o agro enie cia na Ziemi nazywane ka a rof . Wiadomo ak e, e kr rodo i ko je boc n m, nie amier on m k kiem l d kich kce c nieni obie Ziemi pod- dan , a pr b lik idacji ego a ma b ro po nan i og o on przez Papie- a Franci ka gr ech ekologic n domagaj c i ekologic nej pok i a- do c nienia. Pra d je r nie i o, e ro j c ili acji echnic nej

a o o an do konaleni echnik o ieckich mo li i ma o e od o ryb i polowanie we wszystkich iem kich iedli kach d ikich ier . Nie-

kle gro ne ak do c ce ek ploa acji a ob na uralnych na bie- g nach. Dla ego je eli chcem nikn amo ag ad , o na m obo i kiem je pr eci d ia anie j ro po nanej, nara aj cej degradacji biosfery. Mo-

em o c ni pr e acho anie miar kor ani jej a ob ora pr e ogranic enie an ropopre ji. Idea r no a onego rozwoju wytycza kier nek ch po ki a i okre la charak er prowadzanych zmian.

W ie le ied , jak obecnie po iadam , iadomo, e harmonii po- mi d ga nkami pr rod ie nie o i gniem mieniaj c na r po al dz- kich i o ch, podobnie jak o pr ed a ia proroc o I aja a progno u- j c, e ilki pr e an jada o ce, mije pr e an dli , a l an i ro lino erne. Wiem ak e, e po o, ab od ka racone i i pr rod , nie po r eb jem ambon le nej ani ambon ko cielnej, lec po r eb jem ej ambon na cie ki ed kac jne, a polo ania na erenach oddan ch do d po cji inn ch ga nk a pi polo aniem obiek em. C o iek nie po inien ingero a pr rodnic bieg dar e na erenach c o- n ch pod d ia alno ci go podarc o ekonomicznej, a to oznacza nie tylko be gl dn aka polo a na ch erenach, ale ak e be gl dn aka jakiejkolwiek ludzkiej ingerencji. Zasada nieingerencji na terenach chronio- n ch do c ar no aka cinania dr e jak i ania ar ch po a- lon ch dr e , gd nie one aniec c eniem la , lec iedli kiem

i c ga nk o ad , gr b , bak erii i inn ch be kr go c pod- r m j c ch r no ag ch eko em . Wiadomo ak e, e a ad

r no a onej kohabi acji po inn gl dnia re pek o anie ar no

na ch l d kich in ere jak i in ere po al d kich ga nk i o ch. Oka je i , e naj i cej kon ro er ji b d a ad pr o ane do ro r gania konflik in ere na erenach kor an ch ar w- no pr e l d i i ier a hodo lane, jak i pr e ier a ora ro lin d i- kie. S o konflik o nie b dne do cia a ob ro co e rodo i ka po i ane konflik ami o pr e r e cio , a por o legi mi acje m li-

a aled ie jedn m pr k ad ch konflik . R nie niebe piecz- ne konflik o ek ploa acje a ob m r i ocean , c li o polo anie

kolebce cia na erenach od c erech miliard la ajmo an ch pr e inne i o e. Za c aj o o be kr a e i r dno je na a bez- karn m mordo aniem , ale k ki pr ekroc enia dolno ci regenerac jn ch m r po c eni efek em cieplarnian m ora ich aniec szczenie odpa- dami pla iko mi mog b je c e gro niej e dla ga nk l d kiego ani- eli k ki o ieckiego p o enia cia na l d ie. Do chc a o e pr b ro r gania ch konflik na drod e pra nej d i ki odpo iednim kon-

encjom i limi om po o o m, na e po c eni moraln m po pie- niem in nk o ieckiego nie mog ano i ado alaj cego pr eci d ia- ania m agro eniom, gd okre lone limi pr ekrac ane i ra po ra

b chaj ojn o po dor , led i, ielor b , ma , homar i inn ch o oc mor a. Eldredge ako c eni ojej m drej k i ki o kry ie rodo i ko m napi a :

Wiem, e o i gn li m en rac ej godn po a o ania stan rzeczy, po pro robi c o, co po rafim najlepiej: kor j c na e m , na kultur , ab pr e iecie pr rod . [ ] A koro obecn an r ec o i - gn li m d i ki na ej in eligencji i dolno ciom, o pe no ci a na ak-

e na o, ab po ied ie do , abili o a i , o i gn r no ag .³⁰

No a nie, jako i o ro mne i in eligen ne po rafim r no a- d e ra em inn mi na p lnej Ziemi.

Wiele arg men , k re po ej o a pr ed a ione, ka je na o, e pr e o ci m li o pe ni o nie kle a n rol proce ach c o iec enia, gd po b dec d j c p n o na k a o anie na ch m , na ej in eligencji i dolno ci do o o ania ia a do na ch l d kich po r eb. Jednak e jego ar o adap ac jna mienia a i ra ro ojem d iej i ra ro ojem rolnic a raci a eg encjaln racj b acho j c mimo o oje alor k l ro e. Dla ego ro po na- nie na r m li a ora problem , k re ono obecnie ar a pra ia, e mo em go kor go a , mo em na e apr e a ak no ci o ieckiej, ale nie mo em go elimino a dorobk k l ro ego l d ko ci.

—————————

30 N. Eldredge, cie na k a d i , op. cit., s. 183.

BIBLIOGRAFIA

R. Dawkins, Ro pla anie c , na ka, d enia i ape na c da, pr e . M. Betley, Wyd.

Pr ki i S-ka, Warszawa 1998.

W. Dynak, o iec o k l e pol kiej, Ob a i k a obecno ci, Wyd. Uniwersytetu Wroc a kiego, Wroc a 2012.

N. Eldredge, cie na k a d i, Ro j c ili acji i ag ada ga nk , pr e . J. S acki, Pr ki i S-ka, Warszawa 1998.

A. El ano ki, Be en ma ak d ik , D ikie cie, 2 (296), l 2019.

R. Foley, Zanim c o iek a i c o iekiem, pr e . K. Saba h, PIW, War a a, 2001.

S. Kobielus, C o iek i ie pa ne na p lnej iemi, w: o iec o rad cji i w kulturze, W d. o iec Pol ki, War a a 1995.

G. Miller, Um alo ach, Jak bo ek alne k a o a na c o ieka, pr e . M. Kora e ka, REBIS, Po na 2004.

T. Nogaj, SJ, D ie ambon , o iec o i Ko ci , W d. WAM, Krak 2013.

D. Rancew-Sikora, Sen polo ania, W p c e ne nac enia ad c jn ch p ak k na p y- k ad ie anali d k o ieckiego, SCHOLAR, Warszawa 2009.

S. Schwenk, Wielo onno ki o ieckiej i p e en acja hi o ii polo a m each, w: o iec o rad cji i k l r e, W d. o iec Pol ki, War a a 1995.

A. Sebesta, Poli ka i o , D ikie cie, 2 (296), l 2019.

J. Tazbir, Kryt c m li ch i ogo ie polo a , w: o iec o rad cji i kulturze, Wyd.

o iec Pol ki, War a a 1995.

S. Zieli ki, D ik. Co m ego, e m d i od a n , D ikie cie, 2 (296), l 2019.

ABOUT THE NATURE OF HUNTING – THE PRESENT, THE PAST, AND THE FUTURE

ABSTRACT

The paper discusses three stages in the development of hunting. Initially hunting had an adaptive value and contributed to the process of evolution of humanoids.

When animals were domesticated hunting rituals still constituted an important element of cultural identity and were subject to various transformations due to the pressure from the state and the church. In the contemporary world, under the influ- ence of ecolog e i ne he emergence of a ne e hic hich change man rela- tionship to animals. Hunting cannot be reconciled with the morality of modern hu- manity. Some people demand a complete ban on hunting or that only bloodless tradition should be continued.

Keywords: hunting, evolution of humanoids, morality, modern humanity, ecology.

O AUTORCE prof. ., emer o ana profe or Uni er e Jagiello kiego, Kra- k .

E-mail: Zd i a a Pi ek < d i la a.pia ek33@gmail.com>