Małgorzata Pytlak
Muzeum w Gorzowie : odkrycie
średniowiecznej kaplicy przy
katedralnym kościele mariackim w
Gorzowie Wlkp.
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 4, 363-371
1997
Na d w a r c i a ń s k i R o c z n i k Hi s t o r y c z n o- Ar c h i w a l n y N R 4 - R O K 1997 M ałgorzata Pytlak Gorzów W lkp.
Muzeum w Gorzowie.
Odkrycie średniowiecznej kaplicy
przy katedralnym kościele mariackim w Gorzowie Wlkp.*
W dniach od 17 X 1996 do 10 X I I 1996 na Starym Rynku w G orzo wie Wlkp., przy południow ej ścianie kościoła katedralnego p.w. W niebo wzięcia NMP, przeprow adzono ratow nicze badania w ykopaliskow e1. Ini cjatorem badań, w yw ołanych planow aną w 1997 roku m odernizacją na wierzchni S tarego R ynku, było M uzeum w G orzow ie, które też w raz z Miejskim K onserw atorem Z abytków pokryło koszty badań.
Z ram ienia M uzeum badaniam i kierow ała m gr M ałgorzata Pytlak przy udziale S tanisław a Sinkow skiego; konsultantam i byli m gr Z dzisław Linkowski i m gr inż. arch. H enryk Jan K ustosz.
Teren gorzow skiego S tarego M iasta dotychczas w niew ielkim stop niu został przebadany pod w zględem archeologicznym 2. D otyczy to
za-* Po poniższym k om unikacie p rezen tu jem y teksty: F. B uchholza. który ukazał się w piśmie Die N eum ark. R. 3, nr 3, m arzec 1926 oraz F. M ullera, opublikow any także w Die Neum ark, R. 5, nr 9, w rzesień 1928, które zaw ierają inform acje o w cześniej szych odkryciach archeologicznych na Starym Rynku w G orzow ie W lkp., co p u b li kujemy ja k o u zu p ełn ien ie k o m unikatu M. Pytlak (red.)
Stanowisko nr 15, na obszarze A rcheologicznego Z djęcia Polski 4 5 - 1 2 / 8 1 . 'W ykopaliska na stan. nr 5 rok 1958. T. G rzyw aczyków na, W. T etzlaff: Zw iadow cze
badania archeologiczne w G orzow ie Wlkp. Fontes A rcheologici Poznanienses t. XI
1960, s. 228 - 229. W latach 20-tych przy budow ie kiosku gazetow ego przypadko wo w ykopano fundam enty przy pó łn o cn o w schodniej ścianie kościoła m ariackiego (ok. 20 m od narożnika), (zob. F. M uller, A ufdeckung on Fundam entresten a u f dem
364 M a łg o rza ta Pytlak rów no Starego R ynku, ja k i b e z p o śred n ie g o o to c z e n ia k o śc io ła katedral nego. Z arów no znana literatura, ja k i źró d ła k a rto g ra fic z n e wskazują, że na tym , obecnie nie zabudow anym terenie (do X V III w. p ełniącym funk cję cm entarza p rzykościelnego), w cześniej istn iała z a b u d o w a 3. W litera turze w spom ina się śred n io w ieczn ą kaplicę, d o b u d o w a n ą d o głównego korpusu kościoła4 .
C elem p o djętych b adań b y ło ro z p o z n a n ie z a c h o w a n y c h pod po w ierzchnią dzisiejszego bruku a rc h eo lo g ic zn o - arc h itek to n icz n y ch za sobów tego obszaru, a szczeg ó ln iie p o tw ie rd z e n ie istn ie n ia i m iejsca lo kalizacji w spom nianej w yżej śred n io w ieczn ej kaplicy.
1. Wstępne rezultaty badań.
W oparciu o analizę po siad an y ch m a teria łó w h isto ry c zn y c h i kar tograficznych, od strony płd. k ościoła, przy n aro ż n ik u płd. - w sch., zało żono w ykop, który po po w ięk szen iu ju ż w trak c ie trw a n ia prac badaw czych osiągnął w ym iary 7,00 x 9 ,70 x 6,5 0 x 9 ,6 0 m.
W edług badacza architektury, od k ry te relik ty to d o ln a część - za
1 W niniejszym opracow aniu w y k orzystano nast. literaturę: J. B e n y sk iew icz, Z. Boras. A. W ędzki, D zie je G o rzo w a , t.I, G o rz ó w W lk p . 1990; G . C h m a rz y ń s k i, Ziemia
L ubuska - S ztu k a , P oznań 1960; R. E ckert. G e sc h ic h te von L a n d sb e rg a. W. Stadt und Kreis, Landsberg a. W. 1890; U. Engelien und F. H enning, G eschichte der Stadt L a n d sb erg an d e r W a rth e, L a n d s b e rg a.W 1 857; Z . K a c z m a rc z y k , A. Wędzki, Studia nad począ tka m i i rozplanow aniem m ia st n a d Ś ro d k o w ą O drą i D olną Wartq.
T. I. Zielona Góra 1967; G. K oenigk, D ie P farrkirchie St. M a rien in Landsberg a. W. Die N eum ark. Jahrbuch des V ereins für G e sc h ic h te d e r N e u m a rk , H. 2, Landsberg 1925; H. J. K ustosz, R e lik ty ś r e d n io w ie c zn e j b u d o w li p r z y k a te d r a ln e j - badania
a rchitektoniczne, m a sz y n o p is w z b io ra c h M ie js k ie g o K o n s e rw a to ra Z abytków w
G orzow ie; K. R eism ann, D ie K u n std e n k m ä le r d e s S ta d t u n d L a n d k r e is Landsberg
Warthe, Berlin 1937; S. Skibiński, K ościół f a m y z X III w w G o rzo w ie Wlkp. Kwart.
A rch. i Urb. t. X III z. 3. W arsz a w a 1968; K. K a lita - S k w irz y ń s k a , Katedra -
dokum entacja h istoryczna. O p ra c o w a n ie na zle c e n ie P a ra fii K ate d ra ln e j w G orzo
wie. Szczecin 1995; J. W ąsicki, T. Frąckow iak - Skrobała. T. L ijew sk a, G. Wróblew ska, G orzów W ielkopolski: P rze szło ść i tera źn iejszo ść , P oznań 1964. W ykorzystano ta k ż e plany i rzuty k o ścio ła: 1) R zuty k o śc io ła w : G. K o en ig k : op. cit.; 2) Plan m iasta z 1631 r. w: H. W ittlin g er, U n te rsu c h u n g e n zu r E n ts te h u n g u n d Frühge
sc h ic h te d e r N e u m a rk is c h e n S tä d te , T ab. 20 - 2 1, D ie N e u m a rk . Ja h rb u ch des
V ereins fü r G e sc h ic h te d e r N e u m a rk . H. 8. L a n d sb e rg 1932; 3) P lan m iasta z czasów w ojny trzy d ziesto letn iej fw :] W ittlin g er, op. c it.; 4) P lan m iasta z 1647 r. [w:] W ittlinger op.cit.; 5) Plan m iasta z 1720 r. H eim atblatt, 1952 nr 2, s. 2; 6) Plan m iasta z 1804 r. [w :l W ittlinger, op. cit.
4 G. W róblew ska sugeruje istnienie d w óch kaplic (J. W ąsicki, T. F rąckow iak - Skroba ła, T. Lijew ska, G. W róblew ska, op. cit., s. 39, s. 28).
lAuzeum w G orzow ie..
365 pewne p ie rw o tn ie dw uk o n d y g n acy jn ej - w tórnie dostaw ionej do kościo ła średniow iecznej b u d o w li, n ajp ra w d o p o d o b n iej k ap licy 5. D zięki po
szerzeniu
w y k o p u o d sło n ięto jej pełny plan, założony na oktogonie, za zębiającym się częścią p ó łn o c n ą z naro żn ik iem południow o w schodnim korpusu k o śc io ła (rys. n r 1). D o odkrytej dolnej części budow li prow adzi ło pierw otne, z e w n ę trz n e w e jś c ie .6 Z lo k a lizo w a n e było ono od strony zachodniej. Schody p rzy le g a ły d o p o łu d n io w e j ściany kościoła.G ó r n a p a r ti a m urów obw odow ych od krytej budow li (korona), w części pin. i wsch. za chow ała się około 40 cm pod obecnym poziom em bruku tj. na poziom ie ok. 2 6 ,1 0 m npm 7. Ś cia n y zew nętrzne budow li tw o rzy m ur o konstrukcji fi- 1 aro w o-w nękow ej8. W nę ki przykryte były nadpro- żem odcinkow ym , zacho w anym jed y n ie fragm en tarycznie w części w sch. i p o łudniow o w schodniej. M u r licow any obustron nie, w y k o n an y tech n ik ą typu „opus em plectum ” (o wypełnieniu z gruzu), na z a p raw ie w apiennej. W ew nątrz - lico z cegły gotyckiej, spoinow ane, głó w n ie w w ątku w endyjskim . Od zew nątrz - lico kamienne (kam ień nieregularny, łam any i tzw. „polny”). F undam ent
bu-H. J. Kustosz, op. cit.
Promień ok ręg u o p isa n e g o na o k to g o n ie = ok. 3.80 m. Od 26,49 m npm - 26,53 m npm .
W części w sch o d n iej, p o łu d n io w ej i zach o d n iej; ścianę północną budow li stanow ił rour kościoła, do k tó reg o ściana ta zo stała ona dostaw iona.
Rys. I. C z te r n a s to w ie c z n y d z b a n e k z n a le z io n y w c z a
366 M ałgorzata Pytiaj.
Legenda
1. B ru k kam ienny z podsy p k ą piasku żółtego 2. G ruz ceglany z zaprawą
w apienną i ziemią 3. Brunatna ziemia ze smu
gą zapraw y wapiennej i g ru z u c e g la n e g o przy fu n d am en cie katedry 4. S zaro żó łta glina z gru
zem ceglanym i zapra w ą w apienną 5. S zarobrunatna ziemia z
frag m . cegieł 6. C zarna ziemia 7. M ieszanina ciemnobru
natnego i żółtego piasku 8. C iem nożółty piasek 9. C iem n o żó łty piasek
10. M ie s z a n in a ciemno brunatnego i jasnozólte- go piasku
11. B runatna ziemia prze m iesz an a z żółtym pia sk iem
12. M ieszanina ciemnożó łte g o i brunatnego pia sk u
13. Jasnożółty piasek - ca lec (?).
Rys. 2. Gorzów W/kp. stan. nr 15 wykop. 1 6 X I I1996. Profil zachodni część od strony północnej - styk ze ścianą Katedry (skala 1:10, rys. T. Witkowska).
dow li stanow i 30 - 40 cm w arstw a kam ieni polnych pow iązanych zaprawą w apienną. Poziom posadow ienia fundam entu budow li - ok. 24,24 m npm. zbliżony do poziom u p osadow ienia fundam entu płd. ściany kościoła (ok. 24,19 m npm ), stanow iącej je d n o cz eśn ie płn. ścianę odkrytej
budowli.
P ierw otny poziom użytkow y odkrytej, dolnej części budow li - ok. 24.54 m npm, tj. ok. 2,00 m poniżej obecnego poziom u bruku. W bliżej
niezna
nym m om encie, ju ż w czasach now ożytnych w nętrze tej części
budowli
pogłębiono, obniżając je j pierw otny poziom użytkow y o ok. 50 cm, tj- poziom u ok. 24,00 m npm . D okonano tego p oprzez w budow anie we wnę
Muzeum u* G orzow ie..
367 trzu. w zdłuż w ew n ętrz n eg o obw o d u k am iennego, pierw otnego m uru fun dam entowego - m uru c e g la n eg o i k am ienno-ceglanego na zapraw ie g li nianej. S tanow i o n rodzaj m uru o p o ro w e g o zabezpieczającego pierw otny fundament budow li po je g o p o g łęb ien iu przed osuw aniem się do w nę trza.9
W o k resie m ię d zy w o je n n y m , zapew ne w latach 30-tych, teren ob jęty pow yższą b u d o w lą p rze cię to k am io n k o w ą rurą kanalizacji deszczo wej o średnicy 4 0 c m .10 Ta n ie fo rtu n n a lokalizacja spow odow ała kolizję rury z zachow anym i m uram i, co d o prow adziło do znacznych zniszczeń ścian zew nętrznych b udow li (stro n a płd.-w sch. i p łd .-zach .).11 Z kolei ka mionkowy odp ły w o d p ro w a d za jąc y w o d ę deszczow ą, zainstalow any ok. 80 cm pod p o zio m em bru k u , zn iszczy ł fragm ent zew nętrznej ściany bu dowli w jej części p ó łn o c n o w schodniej.
2. Wnętrze budowli.
Z w nętrza o biektu (gdzie n a g łębokości 23,76 m npm , czyli ok. 3 m pod p o zio m em b ruku o sią g n ię to p o zio m calca), w y dobyw ano gruz ceglany z zapraw ą w apien n ą. Ilość zap raw y w apiennej zm niejszyła się na głębokości ok. 2 m , gd zie po jaw iła się glina i próchnica.
W śród lic z n y c h fra g m e n tó w śre d n io w ie c z n y c h , zn iszc zo n y c h kształtek ceram iczn y ch zn alezio n o dużą ilość m ateriału ruchom ego,12 a mianowicie m onety, fragm enty: m aterii, szkła w itrażow ego, naczyń szkla nych, ceram iki n o w ożytnej i średniow iecznej, drew na z trum ien (?), prze mieszane kości ludzkie, o zd ó b (złoty w isiorek z oczkiem , bursztynow ą zawieszkę, kościane koraliki), guziki, gw oździe, szpileczki. M ateriał ten jest udokum entow any na rzu c ie p oziom ym w ykopu z uw zględnieniem
głębokości je g o w ystępow ania.
* Nowy poziom u ży tk o w y z n ajd o w ał się ok. 20 cm poniżej poziom u pierw otnego posadow ienia fu n d a m e n tu , p o z io m p o sa d o w ie n ia n o w eg o m uru w ew n ętrzn eg o ^ °k- 23,80 m npm .
Górny poziom rury - 24,88m npm. Rura przecięła po łu d n io w ą część budow li.
368
R ys. 3. G o r z ó w W lkp. 2 X I I 1 9 9 6 sta n . n r 15, n a o b s z a r z e A Z P 45. StaO rz u t ka p licy, (rys. w g H . J. K u s to sz a ).
369
3. Zew nętrzne strony budow li.
3 .1 . Strona w sch odn ia.
W w ykopie po stronie północno-w schodniej, w zdłuż prezbiterium , odsłonięto fragm ent płytkiego fundam entu kam iennego, który w g. opinii architekta był w X IX i na początku XX w fundam entem pod budynki przylegające do prezbiterium k o śc io ła .13
Z tej strony w ykop osiągnął głębokość ok. 1,50 m (25,33 m npm ). Pod brukiem w ystąpiła w arstw a czarno - brunatnej ziem i, w której poja wiła się zw iększona ilość przem ieszanych kości ludzkich oraz fragm enty ceramiki siwej. W ydobyto je d y n y w pełni zachow any pochów ek szkiele towy, orientow any w schód-zachód, ułożony na boku, na głębokości ok. 1,30 m pod brukiem . Z naleziono rów nież zachow ane w całości naczynie ■ dzbanek z X IV w - który leżał na tej sam ej głębokości co pochów ek, przy zewnętrznym narożniku budow li. N a głębokości ok. 1,10 m znaleziono przepołowiony denar z II poł. X III - go w ieku.
3 .2 . Strona p o łu d n io w a .
Na głębokości ok. 1 m w czarnej ziem i w ystąpiły ułam ki ceram iki siwej i kości ludzkich. W narożniku południow o-zachodnim w ykopu od słonięto fragm ent kam iennego m uru fundam entow ego. N a je g o koronie znajdowały się fragm enty ceglanego m uru nieznanej budow li.
3 .3 S trona zachod n ia.
Ze w zględów technicznych i zw iązanych z bezpieczeństw em pro wadzonych badań tylko z tej strony osiągnięto calec ( ok. 2,40 m pod brukiem), po zew nętrznej stronie budow li.
Przygotow any do d okum entacji rysunkow ej profil zachodni o b sunął się. Z achow ał się je d y n ie o d cin ek ok. 1,50 m , p rzylegający d o m uru kościoła (rys. profil zach.). N a głębokości ok. 1,80 m p o d w arstw ą cegla nego gruzu pojaw iła się w arstw a czarno - brunatnej ziem i, z której zebra no monety, ułam ki ceram iki, fragm enty kości ludzkich. W ydobyto trzy Pochówki szkieletow e, niepełne, orientow ane w schód-zachód. N ajniżej
370 M ałgorzata Pyti położony z tych pochów ków osiągnął głębokość ok. 2, 10 m i leżał na calcu. D rugi częściow o nakładał się na niego i znajdow ał się na głęboko ści ok. 1,70 m. N ajw yżej p ołożony trzeci poch ó w ek znajdow ał się na głębokości ok. 1,30 m.
Od tej strony odsłonięto na całą zachow aną w ysokość mur ze w nętrzny budow li. F undam ent w ykonany z głazów narzutow ych (poziom
posadow ienia ok. 24,30 m npm ) oraz z nieregularnie ułożonych kamieni, które stanow ią zew nętrzne lico tego m uru.
3 .4 . S trona p ółnocna.
P ółnocną ścianę w ykopu stanow i partia fundam entow o - cokoło wa południow ego m uru kościoła. F undam ent kościoła odsłonięto do cal ca (głębokość ok. 2,30 m) na odcinku 1,10 m. P ozo stała część (ok. 5,60 m ) je st przysłonięta konstrukcją ceglaną.
D olną partię o d sło n ięteg o fun d am en tu sta n o w ią luźno ułożone głazy granitow e. N a w ysokości ok. 1 m od calca znajduje się trzycenty- m etrow a w arstw a grubości zapraw y w apiennej. Z apraw a ta jest wysunięta o ok. 15 cm od p ow ierzchni u łożonych pod nią głazów kamiennych.. N astępnie w idoczne są dw ie w arstw y n ieregularnie ułożonych kamieni, zw iązanych zapraw ą w apienną. K olejne zaś dw ie w arstw y to regularnie ułożone i pow iązane zapraw ą kam ienie, zaś ostatnią, trzecią warstwa stanow ią ociosane i u p orządkow ane kam ienie.
W ew nątrz odkrytej budow li odsłonięto fundam ent kościoła do głę bokości ok. 2,20 m od p oziom u bruku. Ze w zględu na w spom niany powy żej ceglano - kam ienny m u r oporow y, nie osiągnięto calca przy ścianie kościoła. Pow yżej m uru oporow ego w ystąpiła w arstw a kam ieni wylico- w anych zapraw ą w apienną (grubości ok. 80 cm ), nad nią zaś trzy warstwy n ie re g u larn ie u ło żo n y ch głazów . F u n d am e n t k am ie n n y w ieńczą dwie w arstw y kam ieni, o statnia je s t regularnie ociosana i uporządkowana.
4. Wnioski
E fektem krótkiego, n ie sp ełn a d w u m ie się czn e g o sezonu badaw czego, było odkrycie dotychczas nieznanej średniow iecznej budowli oraz odsłonięcie fundam entu k ościoła katedralnego.
W G orzow ie W lkp. znanym i i dotychczas zachow anym i obiekta mi średniow iecznym i są kościół k atedralny i fragm enty m urów m iejsk ich
-Muzeum w G orzowie..
371
Odkryta
budow la b yłaby w ięc trzecim zabytkiem z okresu średniow iecza W stępnie w oparciu o dotychczasow e w yniki badań i posiadane materiały historyczne m ożna przypuszczać, że je st to dolna kondygnacjakaplicy,
która w zm iankow ana je s t w literaturze ja k o k aplica św. U rb a n a14. O pracow anie m ateriału ruchom ego, szczegółow a analiza źródeł historycznych oraz dalsze badania na S tarym Rynku pozw olą na bardziej precyzyjne określenie funkcji dolnej części odkrytej budow li.5. Ilościow y w ykaz m ateriału ruchom ego: m onety - 26, guziki - 38, gwoździe - 18, stem ple szklane - 3, fajki gliniane - 9 fragm entów , frag menty materii - 6, narzędzia krzem ienne - 9, złoty w isiorek z oczkiem - 1, koralik kościany - 1, naczynie średniow ieczne dzbanek - 1, przedm ioty metalowe - 9, fragm enty naczyń szklanych - 44, bursztynow y w isiorek - 1, okrągły przedm iot z herbem - 1, fragm enty ceram iki now ożytnej - ok. 600 szt., fragm enty ceram iki siw ej - ok. 100 sz tM fragm enty szkła w itrażow ego - ok. 250 szt., fragm enty detali architektonicznych - ok. 200 szt.
