WARSZAWSKIE WODOCIĄGI DO 1939 R. PROJEKTY I REALIZACJE
Wodociągi w Polsce zakładano od XIII w. (np. Kraków 1286, Poznań 1296). W okresie XIII—XVIII w. posiadało je około 100 miast, nie licząc wsi podgórskich. Działały one stale, co było rzadsze, lub z przerwami, co było o wiele częstsze. W XVII w. na obszarze objętym potopem szwe-dzkim wszystkie zostały zniszczone i już przeważnie nie odbudowane wobec ogólnego upadku miast. Postęp techniczny w budowie i eksploa-tacji urządzeń w całym tym okresie był prawie niewidoczny, wskutek zaś wzrostu potrzeb i stałego pogarszania się warunków wodnych na terenach coraz gęściej zasiedlanych, zupełnie niewystarczający, powo-dujący zły stan sanitarny m i a s t1.
W Warszawie Stare Miasto otrzymało wodociągi ok. 1561 r. i w tym też najpewniej czasie — Nowe Miasto. Dla Starego Miasta u j m o w a n o wo-dę w okolicy ul. Karmelickiej, skąd podziemnymi drewnianymi przewo-dami z wydrążonych pni sosnowych, wykorzystując 5-metrową różnicę poziomu, ul. Długą i Nowomiejską doprowadzono' do Rynku. Boczina linia, przebiegająca ulicami Miodową i Senatorską, zaopatrywała Zamek. P o drodze wykorzystywano okresowo mniejsze źródła. Na całej trasie i j e j końcu znajdowały się studzienki — rząpie, z których mieszkańcy czer-pali wodę.
W XVII w. do podnoszenia wody służyło najpewniej koło deptakowe poruszane przez człowieka, a od 1754 r. — pompy założone przez b u r m i -strza Jana Dulfusa.
Dla Nowego Miasta wodę ujmowano na „gruntach Ogonkowskiich" ze źródeł w okolicy ul. Gęsiej i Nalewek. Rurociąg przechodził ul. F r a n -ciszkańską i Koźlą do Rynku 2.
Ostatnie próby renowacji tego typu wodociągów podjęto jeszcze w 1849/1850 г., ale zostały one zaniechane wobec przystąpienia do nowego rozwiązania sprawy 3.
1. P I E R W S Z E N I E Z R E A L I Z O W A N E P R O J E K T Y W O D O C I A G Û W N O W O C Z E S N Y C H
Za pierwszy projekt wodociągów nowoczesnych (nieopisany dotych-czas w literaturze fachowej) trzeba uznać ten, który w 1817 r. zgłosił Metzell.
1 P o r . E. B a l c e r z a k : Zaopatrzenie w wodę miast mazowieckich. W r o c ł a w 1968.
2H . S z w a n k o w s k a : O wodociągach Starego i Nowego Miasta. „ O c h r o n a Z a b y t k ó w " 1953 n r 2—3.
3 Zol5. A. W e j n e r t : Odkrycie wodociągów dawnej Nowej Warszawy. W a r -s z a w a 1854.
26 Marian Gajewski
W zbiorze Korotyńskich 4 znajduje się rękopiśmienna notatka nastę-pującej treści: „Ludwik Metzell (wsławiony hydraulik), chcąc Warsza-wie przydać ozdoby a razem opatrzyć ją w wodę, na której często miesz-kańcom zbywa, podał taki pomysł: na Krakowskim Przedmieściu, gdzie teraz pomnik Kopernika (wynika z tego, że notatkę sporządzono po 1830 г., M. G.) wykonać obszerną skrzynię rurmusową (zbiornik, M. G.), z której oczyszczona woda rurami pod znaczniejszymi ulicami przecho-dziłaby do kilkunastu fontann czyli wodotrysków (raczej zdrojów ulicz-nych, M. G.). Wody zaś do owej skrzyni miała dostarczać z Wisły machina parowa wzdłuż ulicy Oboźnej. Przy tym podczas pożarów woda z poblis-kich fontann ułatwiałaby ratunek. Pomysł ten, lubo obiecujący miesz-kańcom korzyści i wymagający tylko 2 milionów złp. nie doszedł do skutku".
Przed 1824 r. Józef Wilson, właściciel posesji n r 2564 na Rybakach, podejmował się „ustawiwszy machiny parowe w swojej posesji, dostar-czać potrzebnej ilości wody filtrowanej zdrojom Starego i Nowego Mias-ta". Urządzenia te zbudować zamierzał „za wieczystą dzierżawę opuszczo-n e j posesji przy ul. Miodowej 493, w wysokości 30 tys. złp. oraz za zamianę własnej posesji n r 2564B na inny plac miejski" 5. Komisja Rzą-dowa Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego odmówiła mu jednak, znalazł się bowiem spadkobierca posesji gen. Ludwik Pac, na którego zlecenie zaniedbany pałac w latach 1824—1828 odbudował Henryk Mar-coni. O losy zaś samego projektu jeszcze 3 II 1841 zapytywał w piśmie do Komisji Rządowej Główny Inspektor Medyczny Królestwa Polskie-g o6
W 1826 r. „Jan William Thomas, hydraulik, wystąpił z projektem sprowadzenia wody spod Jeziorny kanałem odkrytym i spławnym, któ-ry miał być skierowany do Łazienek, następnie pod koszaktó-ry b. gwardii konnej (później szpital Ujazdowski, M. G.), dalej przez Solec do ogrodu pod Zamkiem i częściowo do Wisły a częściowo nawet na Marymont. Oprócz rozmaitych fabryk projektowanych wzdłuż kanału, siła spadku z wysokości 10 stóp (5,76 m) miała obracać młyn wielki. Siła spadku t e j wody miała za pomocą odpowiednich machin, podnosić trzydziestą część swej ilości na wysokość 30 łokci (17,28 m) do rezerwuaru, z którego woda r u r a m i rozchodziłaby się na wszelkie potrzeby miasta, owa bowiem trzydziesta część, podług obliczenia, wynosiłaby 86 400 stóp3 (2445 m3) na dobę" 7.
Nic poza tym o autorze ani o losach jego projektu, niewątpliwie kosz-townego, tnie wiemy, chociaż do samego pomysłu sprowadzenia wody z Jeziorki powrócił w 1835 r. ppłk. Teodor Urbański, proponując budowę głównego rezerwoaru obok rogatek Jerozolimskich „skąd jako z miejsca znacznie wyżej położonego od poziomu miasta — woda z łatwością, siłą własnego spadku dochodziłaby do wszystkich ulic. Projekt, jako zbyt kosztowny, (6 600 000 złp.) „nie zwrócił baczniejszej uwagi na siebie"8. 4 Zbiór Korotyńskich (38. I gr. IV 388) w Bibliotece Archiwum Państwowego Warszawy i Województwa Warszawskiego (dalej APW).
s F. G i e d r o y ć : Wodociągi i kanały miejskie. Warszawa 1910 s. 76.
6 Teki Zaopatrzenia wodą Warszawy w Archiwum Głównym Akt Dawnych wśród akt Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego (dalej AGAD—KRSW) s. 14—15.
7 Wodociągi. „Kalendarz Warszawski" J. Ungera 1854 oraz F. Giedroyć jw., s. 85. 8 F. G i e d r o y ć jw., s. 85, 86.
(Również w 1835 r. P. A. Steinkeller 9 według projektu inż. T. Urbań-skiego i Feliksa Pancera proponował urządzenie filtrów dla zaopatrze-nia miasta w wodę czerpaną z Wisły 10.
Następnym chronologicznie, datowanym 16 V 1836, był projekt zwa-ny w późniejszych opisach projektem Steinikellera, albo Andersona (nie-(kiedy Andersa), albo Marconiego. Powiązanie zaś tych trzech postaci jest
następujące. W „Bibliotece Warszawskiej" z listopada 1842 r. Konstanty Wolicki zamieścił antykuł, O zakładzie dostarczającym wodę na wszyst-kie piętra domów w Warszawie, w którym pisze: „Kiedy lat temu kilka P. Piotr Steinkeller wyjeżdżał do Anglii, podałem mu myśl aby znamie-nitego tutejszego budowniczego p. Marconiego z sobą do Anglii zabrał, który zwiedziwszy tego rodzaju zakłady ułożyłby plan .dla Warszawy. Skwapliwie zajął się tem p. Steinkeller, p. Marconiego do Anglii z sobą zabrał i stosowny plan ogółowy i odpowiednie jemu szczegółowe dla Warszawy przez p. Marconiego wypracowane zostały — również i w y
-rachowania nakładów, które 3 ООО 000 złp. wynoszą". K. Wolicki w dal-szym ciągu artykułu zajmuje się sprawą sfinansowania przedsięwzięcia przez założenie towarzystwa akcyjnego — i bodaj, po raz pierwszy w na-szej literaturze, wodociągi i kanalizację traktuje jako iunctim. Bezpo-średnio przy tyjm artykule zamieszczono to, co obecnie nazywamy zało-żeniami do projektu, opracowanymi przez H. Marconiego wraz z planem sieci ulicznej, podpisanym przez niego. Ujęciem wody miały być studnie przy młynie parowym na Solcu oraz przewód ssawny z Wisły, umiesz-czony za „bydłobójnią", również na Solcu. Przewidziane były „zbieral-niki" na dole wraz z „cedzidłami" (filtrami). Wodę z Wisły do zakładu miała podnosić „silnia" — maszyna parowa 20-konna, a do miasta 80-kon.na.
„Rura główna przejdzie po kierunku ulic: Jerozolimskiej, 'Nowym Światem aż po Świętokrzyską. Tu się rura rozdwoi i jednem ramieniem przejdzie ul. Świętokrzyską, Marszałkowską, Królewską, Grzybowską do wodożbioru (górnego). Drugiem znowu zajmie Krakowskie Przedmie-ście, Koźlą, Miodową, Długą, Leszno, Solną, Ciepłą złączy się z tam-tą rurą i z nią do wodozbioru wejdzie. Tak więc rura główna ze swojem rozdwojeniem i „zbieralnikiem" w najwyższym prawie miejscu na Grzy-bowskiej położonym ulicy, sitanowić będzie jeden wodozbiór odpowiedni potrzebom miasta". Woda miała dochodzić do 160 stóp (ok. 40 m) nad zero Wisły „czyli do najwyższego w Warszawie piętra".
Projekt ten „odpowiedziałby wprawdzie zamierzonemu celowi" lecz koszt jego, „ze względu na szczupły stan funduszów miejskich nie do-zwala przedsięwzięcia tego uskutecznić" — orzekły władze i decyzją namiestnika z dnia 10X1 1843 odrzuciły11.
Następny, o wiele mniej kosztowny (na sumę 198.000 złp.) projekt Steinkellera (nie wiadomo, kto z techników był jego autorem) z dnia 14 IV 1843, przewidujący umieszczenie zbiornika górnego na rogu No-wego Światu i Al. Jerozolimskich, w tym miejscu gdzie obecnie stoi Dom Partii, został odrzucony decyzją namiestnika z dnia 16 1 1844 12.
Dopiero projekt, którego tezy zawarte są we Wnioskach Inspektora w przedmiocie zaopatrzenia wodą Warszawy 13, został zatwierdzony przez
9 R. K o ł o d z i e j c z y k : Piotr Steinkeller. Warszawa 1963. 10 S. D z i e w u l s k i : Warszawa. T. 1. Warszawa 1915 s. 116. » AGAD — KRSW, 5966, s. 18—19.
12 Tamże, s. 57—58. 13 Tamże, s. 41—44.
28 Marian Gajewski
Radę Budowniczą 16 X I 1843 14, a przez Namiestnika dnia 4 I 1844 15
z warunkiem, „ażeby szczegółowo wypracowany i co do kosztów obliczo-ny został". Dnia 23 1X 1844 Pancer otrzymał ustne polecenie
namiestni-ka rozszerzenia projektu 16.
Według na nowo opracowanej koncepcji, przewód doprowadzający wodę do miasta miał przebiegać przez ukończony w 1846 r. Nowy Zjazd. Pancer przygotował dwa etapy budowy, cztery warianty niekiedy z al-ternatywami, dotyczącymi zbiorników lub fontann, które lokalizował na pl. Zamkowym, pl. Teatralnym i w Ogrodzie Saskim. Dla każdej kom-binacji opracował kosztorys w wysokości 50 488 rbs., 54 150 rbs., 63 400 rbis., 70 000 rbs., i wreszcie 103 455 rbs. Koszty eksploatacyjne określił na około 10 000, rbs. roczinie. „Projekt przez długie lata oczekiwał za-twierdzenia i gdy oddany został do rozpatrzenia Radzie Budowniczej w 1849 r. uznano za konieczne zaopatrzyć całe miasto, a nie kilka jego placów. Rada postanowiła: 1) zwiększenie średnicy rur, 2) większą ich ilość po placach i ulicach, 3) urządzenie zbiornika w Saskim Ogrodzie, 4) zbudowanie sześciu studzien na brzegu, 5) lokalizację zakładu na rogu
Dobrej przy Karowej17.
Do przerobienia projektu powołano komisję złożoną z inż. Wacława Ritschla — st. radcy Rady Budowniczej, inż. Edwarda Kloppmana — b. inżyniera miasta, wówczas na emeryturze, który do prac się nie
włą-czył i inż. Henryka Marconiego 18.
2. WARSZAWSKIE WODOCIĄGI H. MARCONIEGO
Feliks Pancer zmarł 16 III 1851. W tym też roku car Mikołaj I wy-dał polecenie o budowie wodociągów w Warszawie. Namiestnik 25 V I 1851 zatwierdził kosztorys i wyraził zgodę na wyjazd Marconiego do Francji, Anglii i Hamburga, „dla obejrzenia niedawno zaprowadzonych tam
urządzeń wodociągowych z najnowszymi ulepszeniami"19, zwłaszcza
w Hamburgu — wykonanymi w latach 1844—1848 przez inż. Williama Lindleya. Z podróży tej Marconi powrócił 30 V I 1851, zaś 7X11851 po-wierzono mu ostateczne wykończenie projektu i kierownictwo budowy
wodociągów20. Współpracownikami jego byli: wspomniany już Wacław
Ritschel (1794—1872) wybitny architekt, Czech osiadły i zmarły w Pol-sce, Hiacynt Świątkowski, inżynier miejski, Spiridonow, kapitan, później pułkownik rosyjskich wojsk inżynierskich, Singels holenderski inżynier hydraulik, ekspert od mostów zwodzonych, który zgłosił uwagi m. in. do projektu filtrów.
Oficjalnym rozpoczęciem budowy było położenie kamienia
węgiel-nego pod zbiornik w Saskim Ogrodzie w dniu 16 listopada 1852 r.21,
cho-ciaż roboty przy ujęciu i zakładzie trwały już od września 1851 r. Ujęcie wody z Wisły znajdowało się przy zbiegu ul. Dobrej i Karowej, 14 Tamże, s. 45—54.
15 Tamże, s. 57—58. 16 Tamże, s. 70.
17 F. K u c h a r z e w s k i : Wodociągi i kanalizacja Warszawy. Warszawa 1879 s. 21 oraz J. M a j e w s k i : Pogląd na wodociągi w mieście Warszawie. „Dziennik Polytechniczny" 1862, zesz. 4.
18 F. Giedroyć jw., s. 86—87.
19 „Dziennik Warszawski" nr 107 z 24 V I I 1851. 20 A G A D — KRSW, 5967, s. 75.
tam też umieszczono pompownię i filtry, a zbiornik na sztucznym wzgó-rzu w Saskim Ogrodzie, jako budowlę na podobieństwo świątyni Vesty w Tivoli pod Rzymem. Sieć uliczna sięgała początkowo od pałacu Kazi-mierzowskiego (obecnie Uniwersytet) do placu Wareckiego (obecnie Po-wstańców Warszawy), przez plac Grzybowski, Żabią, pałac Mostowskich do ul. Bonifraterskiej, obejmując plac Teatralny, Zamkowy oraz Stare i Nowe Miasto.
Oddanie wodociągu do użytku publicznego odbyło się dnia 16 czerwca 1855 r. przez uruchomienie fontanny w Ogrodzie Saskim w czasie do-rocznej loterii fantowej 22.
Początkowo w 1855 r. zaopatrywanie miasta w wodę odbywało się za pomocą 16 zdrojów ulicznych i 4 wodotrysków; do gaszenia pożarów przeznaczono 32 hydranty, z siecią były połączone 3 budynki rządowe. Przy końcu istnienia wodociągów sieć ich sięgała Al. Jerozolimskich do ul. Marszałkowskiej, ul. Solną do Leszna, ul. Chłodną do Żelaznej, była na Kanonii i mariensztackim placu targowym, w Al. Ujazdowskich i wzdłuż Bagateli, n a Powiślu i Solcu, na pl. Żelaznej Bramy, na Nalew-kach do ul. Franciszkańskiej oraz częściowo ina ul. Gęsiej i Dzielnej.
W ostatnim roku działania wodociągu, który zamknięty został w lu-tym 1889 r. (wobec uruchomienia od 3 VII 1886 wodociągów Lindleya), czynnych było 50 zdrojów ulicznych, 120 hydrantów pożarowych, 7 wo-dotrysków oraz 1250 budynków przyłączonych do sieci, której długość wynosiła 31 km. Dostarczano 14 tys. m3 wody na dobę, korzystała z niej czwarta część mieszkańców miasta 23.
Dnia 19 IV 1860 na wniosek M. Gorczakowa, ówczesnego namiestnika Królestwa, car Aleksander II przyznał Marconiemu nagrodę w wysokoś-ci 3900 rbs., stanowiącą dwuroczną jego płacę za to, „że włożone na nie-go polecenie wykonał z szczególnym pożytkiem" 24. Taką sarną nagrodę otrzymał w swoim czasie F. Pancer za zbudowanie Nowego Zjazdu.
Kierownikiem wodociągów po ich uruchomieniu do 1862 r. był inż. Edward Crowe, zięć Marconiego, następnie inż. Alfons Grotowski do
1876 г., po nim zaś, do zamknięcia, inż. Ludwik Bagiński.
Od chwili uruchomienia wodociągów Marconiego nie ustają dążenia do poprawy jakości wody, zwiększania jej ilości, wydłużenia sieci i przy-łączania do niej zakładów produkcyjnych, budynków mieszkalnych i in-nych.
Odbywa się to dwoma torami. W oparciu o istniejący zakład, zwłasz-cza od 23 VIII 1862, kiedy jego kierownikiem zostaje 29-letńi inż. Alfons Grotowski orfiz przez rozpatrywanie projektów mających na celu r a d y -kalną przebudowę i rozbudowę wodociągów Marconiego lub zastąpienie ich zupełnie nowymi.
W krótkim, burzliwym politycznie okresie rządów Aleksandra Wielo-polskiego, jego syn Zygmunt, p.o, prezydenta miasta, w 1862 r. zapro-sił „jednego z najznakomitszych angielskich inżynierów hydraulików Tomasza Hawksleya o podanie odpowiedniego projektu nowego zakładu wodociągowego i dokładnego systemu kanalizacji dla m. Warszawy" 25. Był to więc pierwszy w dziejach Warszawy projekt u j m u j ą c y wodociągi
22 „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych" nr 43 z 1856.
23 A. G r o t o w s k i : Zarys historyczny wodociągów m. Warszawy. Warszawa 1895.
24 AGAD — KRSW, 5966, s. 72.
.30 Marian Gajewski
i kanalizację jako iunctim, o co jeszcze w 1842 r. upominał się Konstanty Wolicki, a co zostało zrealizowane dopiero w 1886 r. po 44 latach przez Lindleyów. Projekt ten lokalizował ujęcie wody z Wisły 400—500 sążni poniżej Siekierek. Z czterech filtrów (jeden zawsze w toku oczyszczania) woda przechodziłaby do podziemnego zbiornika. Rozprowadzenie wody po mieście następowałoby z pl. Trzech Krzyży dokąd tłoczyć ją miały 4 pompy parowe po 90 KM każda. Ogólna długość przewodów wynosić miała 301 405 stóp angielskich (91 868 m). Wodociągi miały być zbudo-wane w ciągu 3 lat, do dnia 1 X 1866, kosztem 1 522 745 rbs., czyli 10 050 117 złp. 26 Tekst umowy przedwstępnej, datowanej 23 I 1863, prze-widującej jej zatwierdzenie do 30 VI 1863, został przesłany przez Ma-gistrat do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych dinia 26 kwietnia 1863 r. 27
Powstańczy Rząd Narodowy, wydając w maju 1863 r. dwa dekrety, zaprotestował ostro przeciw zawieraniu umowy z zagranicznymi przed-siębiorstwami 28.
Debaty zaś, wyjaśnienia, zbieranie opinii różnych czynników rządo-wych przeciągały się. We wrześniu 1863 r. ustąpił Z. Wielopolski. Dnia 29 IX 1864 inż. T. Hawksley zapytuje o losy swego projektu, zaś datę 25 X1 1864 nosi notatka dyrektora głównego KRSW następującej treści: „postanowiono projekt zaniechać" 2Я.
Jeszcze w tym samym roku, 29 VIII 1864, Jan Gotlib Bloch (1836— 1902), finamsta i ekonomista, zgłosił projekt wodociągów i kanalizacji na ręce namiestnika Królestwa. Kto z techników był autorem projektu — nie wiadomo. Przewidywał on, że zakład wraz z filtrami zostanie zbudo-wany między Czerniakowską, Rozbrat i Górną (Górnośląską). Maszyny parowe o sile 420 KM będą dostarczać 750 000 st8 (212 325 m3) wody na dobę. Zbiornik górny w Saskim Ogrodzie; długość przewodów ulicz-nych — 39 615 sążni (29 534 m). Czas budowy — 6 lat, koszt — 1 500 000 rbs., czyli 9 900 000 złp.3 0
15 II 1865 antreprener, Jakób Loewenberg zgłosił do KRSW projekt wodociągów i kanalizacji opracowany przez czterech inżynierów war-szawskich. Pierwszy z nich Julian Majewski (1826—1920) był „starszym inżynierem budowy mostu na Wiśle", zastępcą S. Kierbedzia; drugi — Józef Sporny „zrzeszył w 1881 r. kilkudziesięciu techników w Resursie Obywatelskiej, w 1882 r. był wiceprezesem wiecu techników polskich w Krakowie i prezesem II wiecu w 1886 r. we Lwowie"; trzeci — Julian Surzycki (1820—1882) aplikował u F. Pancera przy budowie Nowego Zjazdu, i u S. Kierbedzia przy budowie mostu na Wiśle; czwarty — Paweł Bolesław Podczaszyński (1822—1876) był profesorem architektury.
Projekt ten przewidywał ujmowanie wody tam, „gdzie koszary ułańskie" (obecnie stadion Legii), również dla 200 tys. mieszkańców, (jak u Blocha), duży nacisk projekt ten kładł na jakość wody, która miała być „osadzona, przecedzona, ustała i przefiltrowana", przechodząc przez „osadnik, cedniki i filtry" do podziemnego zbiornika dla uzyskania od-powiedniej temperatury. „Wodozbiór zapasowy z wieżą" umiejscowiony
26 Tekst „umowy przedwstępnej" z 23 I 1863 w „Dzienniku Powszechnym" nr 94 z 25 IV 1863.
27 H. E i l e : Polityka a inwestycje. Warszawa 1933. 28 Tamże.
29 AGAD — KRSW, 5969, s. 37—38. 30 Tamże, s. 40—41.
miał być na placu na Rozdrożu. Jedna z 2 głównych linii miała przecho-dzić Marszałkowską, przez pl. Zielony (Dąbrowskiego), pi. Saiski, Krakow-skie Przedmieście, ul. Kozią i Miodową; druga — ul. Koszykową, Że-lazną, Lesznem i Długą do połączenia z pierwszą. Ogólna długość prze-wodów — 270 148 stóp (82 346 metrów); istniejącą sieć wodociągową Marconiego przewidziano do wykorzystania. Budowa miała trwać 6 lat, kosztem 1 667 000 rbs., czyli 11 002 000 złp.3 1.
Ostatnie dwa projekty, zarówno Blocha jak i Loewenberga, zgłoszone w odstępie 6 miesięcy, analizowane były przez techników, a przez w ł a -dze zaś głównie od strony finansowej, wreszcie przez Komitet „powołany do rozbioru projektów nowych wodociągów i kanalizacji" 9 VI 1866, zo-stały ostatecznie zwrócone oferentom decyzją Komitetu Urządzającego 6 I X 1867 bez żadnego wynagrodzenia, zgłoszone bowiem zostały bez zamówienia i konkursu" 32.
Na t y m samym posiedzeniu rozpatrzono również projekt własny z 12 III 1867, wspomnianego Komitetu pod przewodnictwem Aleksandra Ostrowskiego, którego członkami byli: „K. Witkowski — prezydent miasta, inż. W. Riitscheł, W. Kolberg — inż. z Zarządu Komunikacji, J. P o -lański — kapitan z inżynierii wojskowej, A. Jodko — główny inżynier miasta i A. Grotowski — inż. wodociągów" 33.
Projekt przewidywał budowę nowego zakładu obok istniejącego n a ul. Karowej lub alternatywnie: między ul. Górną (Górnośląską), a Roz-brat lub między ul. Czerniakowską a RozRoz-brat. Utrzymanie zakładu w do-tychczasowym miejscu uznano za odpowiednie, gdyż „woda, dzięki prze-dłużeniu r u r ssawnych do 280 stóp (107,9 m) jest obecnie ujmowana z nurtu wiślanego nie ulegającego zanieczyszczeniu przez ścieki kana-łowe, a dno zbiorników i filtrów wystarczająco zabezpieczone betonem od przecieków". Sieć przewodów ulicznych miała być przedłużona z 2763 do 15 126 sażeni (32 273 m). Budowa nowego zakładu, obok istniejącego, wyniosłaby 313 000 rbs., a rozbudowa sieci — 430 158 rbs., razem — 743 158 rbs., czyli 4 904 843 złp., obok zaś ul. Rozbrat — 798 331 rbs., czyli 5 268 985 złp. Sumy te miały być osiągnięte drogą pożyczki. Komitet Urządzający nie zgodził się n a nią, nakazując jedynie miastu „z własnych środków rozbudowywać zakład i sieć i utrzymywać kanały w porządku" 34.
Oprócz omówionych wyżej projektów wodociągów i kanalizacji m a -gistrat warszawski otrzymał jeszcze propozycję inż. Leveque, Dessau-skiego Towarzystwa Oświetlenia Gazowego oraz Towarzystwa Akc. Lil-pop, Rau i Loevensiteki i in. Treść ich jednak i los nie są znane.
3. PRASKIE WODOCIĄGI A. GROTOWSKIEGO
Wszystkie omówione dotąd projekty oraz realizacja Marconiego do-tyczyły lewobrzeżnej Warszawy. Sprawą wody dla Pragi <nie zajmowano
się. Dopiero po pożarze w czerwcu 1868 г., który od ul. Ząbkowskiej zniszczył prawie całą jej wschodnią część, hrabia i feldmarszałek Teodor (a właściwie Fryderyk Wilhelm) Berg (1790—-1874), ostatni namiestnik Królestwa Polskiego (1863—1874), polecił Magistratowi warszawskiemu
31 Tamże, 5968, s. 127.
32 Tamże, 5970, s. 1—15. Komitet Urządzający — naczelna władza rosyjska Królestwa Polskiego po powstaniu styczniowym, działała do 1871 r.
33 Tamże, 5969, s. 303—337. 34 Tamże, 5970, s. 1—15.
32 Marian Gajewski
założenie na Pradze wodociągu, dostarczającego wody przede wszystkim do walki z pożarem. Tym razem realizacja nastąpiła szybko i wkrótce prasa warszawska mogła donieść, że 17 X 1869: „skuteczność świeżo urzą-dzonego wodociągu «pragskiego» do celu gaszenia została sprawdzona na końskim targu przy kranie pożarnym" przez tegoż Berga, prezydenta miasta Kaliksta Witkowskiego, gubernatora warszawskiego Medema i in-nych 35.
Wodociąg ten zamknięto w 1896 г., gdy zakładana na Pradze od 1894 r. lindleyowska sieć wodociągowa przejęła jego zadania.
W ciągu 27 lat zakład dostarczający (zgodnie z założeniami) niefiltro-wanej wody ujmoniefiltro-wanej z Wisły, niestety poniżej wylotu kanału odpro-wadzającego ścieki z rzeźni, fabryki metalowej i 'targowiska bydlęcego, ulegał rozbudowie i rozszerzaniu. W chwili otwarcia jego sieć uliczna mierzyła 1 km, znajdowało się na niej 7 hydrantów pożarowych i fon-tanna przy zbiorniku, następnie ok. 1877 r. — 4,8 km a w chwili likwi-dacji — 9,8 km z 12 zdrojami ulicznymi i 28 hydrantami pożarowymi. Dostarczał on wody również do 33 budynków i zakładów nawet na wyż-sze piętra, m.in. do szpitala praskiego.
Ujęcie, zbiornik, wieża cieśnień i pompownia znajdowały się przy-walę ochronnym, zbudowanym w 1867 r. (po wielkiej powodzi) przy zbie-gu ul. Olszowej, Karola Wójcika (dawniej Szeroka) i Stefana Okrzei (dawniej Brukowa) nazwanym wówczas placem Mikołajewskim. Przez wał przeprowadzono przewód1 ssawny o długości 53 m ze smokiem podającym wodę do pompowni, którą stanowiła początkowo lokomobila o sile 8 KM pracująca poprzednio w ciągu 4 lat przy budowie mostu Kierbedzia i 2 pompy ssąco-tłoczące, później zaś dwie maszyny parowe 0 sile 12 KM każda. Zbiornik miał pojemność 906 m3, kolumna ciśnie-niowa sięgała 18,3 m ponad zero Wisły. Pompownia wraz z kieratem na 2 lub 4 konie (na wypadek awarii maszyn) mieściła się w budynku połączonym z budowlą okrągłą i wysmukłą wieżyczką zawierającą zbior-nik, zaprojektowaną przez architektów Zygmunta Kiślańskiego (1834—
1897) i Edwarda Cichockiego (1833—1899): „Jednocześnie wyrestaurowa-ny został przez długie lata stojący w ruinie dom nr 414 zwawyrestaurowa-ny «pod fila-rami», w którym służba wodociągowa znalazła pomieszczenie"; była to dawna komora wodna przy ul. Szerokiej.
Koszt budowy wodociągu po wykończeniu w pierwszej fazie wyniósł 16 600 rb.; do chwili likwidacji ogółem — 22 000 rb.; roczne wydatki eksploatacyjne wynosiły 4850 rb. Dostarczał on w ostatnich latach 3800 m3 wody dziennie 36.
Wodociąg praski projektował, budował i do końca istnienia nadzoro-wał (kierownikiem był inż. Władysław Marzyński) inż. Alfons Grotowski.
4. W O D O C I Ą G I L I N D L E Y O W S K I E D O 1915 R.
Warszawa ok. 1817 r. liczyła 100 tys. mieszkańców, ok. 1860 r. — 200 tys., ok. 1875 r. — 300 tys. Zarówm opinia publiczna, jak i władze były zgodne co do tego, że wodociągi Marconiego i Grotowskiego dawały tylko krótkotrwałe i częściowe rozwiązanie, że wody było stale za mało 1 jej jakość zła. Próby jednak przejęcia sprawy przez antreprenerów były
35 „Kurier Codzienny" z 6 X 1869.
36 J. B a r c i k o w s k i : Wodociąg pragski. „Przegląd Techniczny" T. 5: 1877
odrzucane od początku, od propozycji Steinkellera począwszy. Pierwszy zatwierdzony przez władze (w 1843/1844 r.) chociaż niezrealizowany pro-jekt Pancera, był dziełem inżyniera w służbie państwowej (podobnie jak Marconi i Grotowski). Ta linia postępowania utrzymana została i nadal, nawet wówczas, gdy budowę wodociągów i kanalizacji powierzono w 1881 r. Lindleyom, którzy nie -byli przedsiębiorcami, a jedynie projek-tantami i wykonawcami robót prowadzonych z funduszów miejskich, pod bezpośrednim nadzorem Magistratu.
Miał rację inż. W. Rabczewski, dyrektor wodociągów i kanalizacji w latach 1928—1942, mówiąc, że w przeciwieństwie do gazowni, elek-trowni i tramwajów — wodociągi zawsze były budowane i eksploato-wane bezpośrednio przez miasto. I jeżeli Warszawa wyszła na tym do-brze, zawdzięcza to walorom osobistym czterech ludzi: Sokratesowi Sta-rynkiewiczowi prezydentowi miasita w latach 1875—1892; Lindleyom (ojcu i synowi) — pracującym dla Warszawy w latach 1876—1915 i Al-fonsowi Grotowskiemu — pracującemu dla niej w latach 1862—1918, któ-ry Lindleya — ojca wprowadził w hydrologiczną problematykę miasta, jego przeszłość i teraźniejszość sanitarno-techniczną. Toteż W. Lindley szybko ustalił, że: a) dostateczną ilość wody Warszawie może dostarczyć jedynie Wisła, w promieniu bowiem 60 wiorst nie ma naturalnych źródeł, co stwierdził już inż. T. Urbański, studnie zaś przybrzeżne dają złą wodę, co wykazała praktyka; b) woda z Wisły musi być filtrowana, na co zgodzili się oddawna wszyscy (wodociąg praski stanowił jedyny wyjątek, o czym wyżej); c) ujęcie wody należy zlokalizować w pobliżu Sielc, na
Rye. 1. William Lindley
34 Marion Gajewski
со wskazywali projektodawcy od Andersona-Marconiego począwszy (choć znów wyjątek stanowiła realizacja drugiego projektu Marconiego, o czym wyżej); d) główny przewód do górnego miasta powinien przebiegać ul. Agrykoli lub w jej pobliżu, na co wskazali już Hawksley oraz Majewski i jego koledzy; e) rozrząd wody po mieście powinien się znaleźć na naj-wyższym wzniesieniu — w okolicy rogatek Jerozolimskich (dokładnie na Koszykach), na co wskazał już Urbański; f) Warszawa musi otrzymać je-den zakład obsługujący całe miasto, dla zaludnienia przyjętego perspek-tywicznie, z określoną z góry ilością wody na mieszkańca na dobę, co czynili już Hawksley oraz Majewski. Lindleyowską nowością było umiesz-czenie całego zakładu uzdatniania wody na wzniesieniu, a nie nad Wisłą, jak to projektowali lub czynili wszyscy poprzednicy.
Długość sieci wodociągowej dla lewo i prawobrzeżnej Warszawy mia-ła wynosić w pierwszej fazie realizacji projektu Lindleya 674 230 stóp ang. (205 505 m) a koszt wraz z zakładem 3 030 000 rb., czyli 19 998 000 złp.
We wstępie do projektu z dnia 18 czerwca 1878 r. W. Lindley
na-pisał „już z końcem 1880 r. mogłaby być woda"3 7. Niestety, nastapiło
to nie w 1880 г., a dopiero w 1886 г., z przyczyn formalnie biurokratycz-nych, za którymi kryły się niezawodnie niechęci niektórych kół peters-burskich do wcześniejszego wyposażenia Warszawy w urządzenia na ta-kim poziomie technicznym, jakich nie miał wówczas Petersburg ani Moskwa oraz pewne opory w naszym mieście. Jednocześnie rozpętała się sławna kampania polemiczna wokół projektów lindleyowskich, któ-rej historię znajdzie czytelnik w „Studiach Warszawskich" wydawanych przez Instytut Historii PAN — „Warszawa X I X w.", z. 2, w artykule niżej podpisanego pt. Warszawskie wodociągi H. Marconiego i praskie A. Gro-towskiego. Przezwyciężenie przeciwności było właśnie zasługą prezy-denta S. Starynkiewicza, którego głównym doradcą był A. Grotowski.
Opóźnienia z przyczyn technicznych nie było. Warszawa otrzymała wodę w trzy lata od chwili rozpoczęcia robót (1883—1886) tak, jak za-powiedział W. Lindley.
Projekty jego zostały przez Magistrat warszawski przesłane do Mi-nisterstwa Spraw Wewnętrznych w Petersburgu dopiero wiosną 1879 r. Komitet Techniczno-Budowlany Ministerstwa Spraw Wewnętrznych za-twierdził projekt wodociągów 17 V 1880, a kanalizacji 20 V 1880. Otrzy-mawszy przychylną opinię Komitetu do Spraw Królestwa Polskiego, car Aleksander III zaakceptował je ostatecznie 21 IV 1881.
Po zgromadzeniu materiałów i sprzętu roboty rozpoczęto w 1883 r. od budowy stacji pomp rzecznych przy ul. Czerniakowskiej i ujęcia wody z Wisły na gruntach wsi Siekierki. Według pierwotnego projektu czerpa-nie miało się odbywać za pomocą 3 przewodów o średnicy 915 mm przez pompy umieszczone w odległości 275 m od brzegu. Z powodu let-niej powodzi w 1884 г., która o 500 m przesunęła koryto Wisły w stronę prawego brzegu, trzeba było przewody ssawne przedłużyć, a w latach 1906—1910 zbudować dla nich zatoczki, aby ochronić przed zanieczyszcze-niem piaskiem, lodem dennym i śryżem.
Zaprojektowane przez Lindleya 4 hale z 3 pompami napędzanymi ma-szynami parowymi o mocy 110 KM każda, zostały zbudowane
37 Projekt kanalizacji i wodociągu w mieście Warszawie sporządzony przez
Tablica I
Dziewiętnastowieczne projekty i realizacje wodociągów warszawskich
Autor projektu
R o k
zgłosze-nia
Ujęcie wody Zbiornik wieża ciśnień Wysokość koszto-rysu Ludność w przybli-żeniu Metzell 1871 z Wisły na linii
ul. Oboźnej
Krakowskie Przed-mieście, gdzie obec-nie pomnik Kopernika
2 000 000 100000
Wilson przed 1824 z Wisły przy ul. Rybaki
Rynek St. i N. Miasta
— 124 000
Thomas 1826 z rz. Jeziorki Podzamcze — 128 000
Urbański 1835 : z rz. Jeziorki rogatki Jerozolimskie 6 600000 136 000 Anderson-Mar-coni 1836 z Wisły na linii al. Jerozolińskich ul. Ciepła-Grzybow-ska 3 600000 136 000
Pancer 1838 z Wisły koło Pro-chowni — — 138 000 Steinkeller (Pancer) 1843 z Wisły na linii al. Jerozolimskich róg al. Jerozolim-skich i Nowego Światu 198 000 159 000
Pancer 1843 z Wisły koło Prochowni
Rynek Starego Miasta
52 800 159 000
Pancer 1849 z Wisły przy Nowym Zjeździe
małe zbiorniki 679 000 165 000
Marconi* 1851 z Wisły na linii ul. Karowej
Ogród Saski 2 000 000 165 000
Hawskley 1862 z Wisły Sielce pl. Trzech Krzyży 10 050 117 208 000 Bloch 1864 z Wisły
Czernia-kowska-Rozbrat
Ogród Saski 9 900000 223 000
Majewski, Spor-ny, Surzycki, Podczaszyński
1865 z Wisły Sielce pl. N a Rozdrożu 7 920 000 243 000
Grotowski, Kolberg
1867 z Wisły na linii ul. Karowej
Ogród Saski 4 904 843 251 000
Grotowski* 1868 z Wisły Praga ul. K. Wójcika
Praga
ul. K. Wójcika
145 000 20 000
Lindley owie* 1879 z Wisły Sielce rogatki Jerozolim-skie. Koszyki
19 998 000 315 000
* P r o j e k t y zrealizowane
36 Marian Gajewski
I — w 1886 г., II — w 1900 г., III — w 1906 r. Przetaczały one wodę z Wisły do osadnika oraz z osadnika do stacji filtrów przy ul. Koszyko-wej na odległość 4 km i wysokość 36 m dwoma przewodami o średnicy 760 mm i trzecim o średnicy 915 mm zbudowanymi w latach 1886—1906.
Na 33 hektarowym obszarze zakładu wodociągowego na Koszykach wzniesiono wieżę ciśnień o wysokości 43,4 m, która dopiero po zainsta-lowaniu elektrycznych pomp ośrodkowych (1924 r.) straciła znaczenie i używana była później jedynie w przypadku uruchamiania pomp paro-wych lub spalinoparo-wych.
W projekcie liindleyowskim przewidziano 6 osadników górnych na Koszykach i 6 grup filtrów powolnych (angielskich) na każdy osadnik. Do 1914 r. zbudowano 4 zespoły, w 1915 r. — piąty.
Przechodząc do informacji o długości sieci przewodów rozprowadza-jących wodę po mieście należy przypomnieć, że sieć wodociągów Mar-coniego z 11,7 km w 1855 r. wzrosła w 1889 r. do 31,4 kra, sieć zaś Gro-towskiego ma Pradze — z 1 kra w 1869 r. do 9,8 km w 1896 г.; rozbudowę ich przerwano' już z chwilą przystąpienia do realizacji projektu Lind-leyów.
Sieć lkidleyowska w końcu pierwszego roku budowy (1883) mierzyła 1,6 km, w 1884 r. — 3,3 km, w 1885 r. — 14,5 km, a w końcu 1886 г., w którym została nawodniona — 18,1 km 38.
38 W. R a b c z e w s k i , S. R u t k o w s k i : Wodociągi i kanalizacja m. st.
War-szawy 1886—1936. Warszawa 1937.
Wymienione dwa stare zakłady funkcjonowały nadal i były zamy-kane kolejno w laitach podanych wyżej. W 1894 r. lindleycwską sieć otrzymała Praga.
Daje to -następujący obraz rozwoju długości warszawskiej sieci wo-dociągowej od 1855 do 1897 r. i od 1897 do 1915 r. (obszar miasta wynosił 3274 ha a ludność w 1914 r. 885 tys. osób):
T a b l i c a I I
Rok
Długość sieci wodociągowej — w km Rok
Marconiego Grotowskiego Lindleya razem
1855 11,7 11,7 1869 ok. 19,0 1,0 — 20,0 1886 31,4 9,8 18,1 59,3 1888 31,4 9,8 59,7 100,9 1889 zamkn. 9,8 91,5 101,3 1896 - 9,8 182,1 191,7 1897 •— zamkn. 213,7 213,7 w y ł ą c z n i e l i n d l e y o w s k a 1897 — 213,7 k m 1900 — 234,4 k m 1910 — 273,7 k m 1915 — 320,7 k m 5. W O D O C I Ą G I W A R S Z A W S K I E W L A T A C H 1916—1939
5 VIII 1915 o godz. 2 rano, na krótko przed wysadzeniem przez cofa-jące się wojska rosyjskie mostu Kierbedzia, przez który przechodziły dwa przewody doprowadzające od 1894 r. wodę dla Pragi, po uprzednim zamknięciu zasuw przy przyczółku warszawskim i praskim, n a -stąpiło uruchomienie, zawczasu przygotowanych pomp w składach Mo-nopolu Spirytusowego i Rektyfikacji przy ul. Ząbkowskiej 27, tłoczących wodę z czterech studzien artezyjskich w ilości 1000 m3 na dobę do sieci praskiej. Praga więc, mimo zniszczenia mostów, mimo odcięcia w ciągu kilku dni od Warszawy, ani przez chwilę nie pozostawała bez wody. Prowizorium to trwało do 30 IX 1915, kiedy na rusztowaniach odbudo-wywanego mostu Kierbedzia zawieszono znów przewód dostarczający wodę z zakładu na Koszykach.
W porównaniu z II wojną światową, i w przeciwieństwie np. do tramwajów, stralty wojenne i okupacyjne łat 1915—1916 w wodociągach i kanalizacji, poza wspomnianymi wyżej, nie były wielkie. Wraz z całym miastem przeżywały one oczywiście wiele trudności, które z p e r -spektywy można nazwać normalnymi dla tego okresu.
W okresie 23 lait (1916—1939), gospodarując na powiększonym obsza-rze miasta, założono 303 km nowej sieci, prawie tyle ile w 32-letnim lindleyowskim (320 km), rozbudowując ją częściowo już według rozsze-rzonych przez inż. St. Bądzyńskiego planów.
38 Marian Gajewski
W 1924 r. pompy parowe zastąpiono elektrycznymi (szwajcarskimi), a w 1933 r. polskimi z firmy St. Twardowskiego w Warszawie. W 1926 r. zbudowano szósty zespół filtrów powolnych (angielskich).
W 1928 r. przewody ssawne na ujęciu wychodzące w nurt Wisły zastąpiono kanałem grawitacyjnym i osadnikiem przybrzeżnym o po-wierzchni 18 ha i głębokości 3—5 m. W 1930 r. założono czwarty prze-wód o średnicy 1200 mm doprowadzający wodę ze stacji pomp rzecznych do stacji filtrów.
Dla przyspieszenia filtracji — wobec wzrastających potrzeb — w 1933 r. uruchomiono stację filtrów pospiesznych (amerykańskich) na licencji zagranicznej. Roboty prowadzili inż. Zygmunt Wendrowski i prof. Ignacy Piotrowski.
W 1936 r. uruchomiono stację naprawy i sprawdzania wodomierzy 39. W 1939 r. uliczna sieć wodociągowa osiągnęła 623,8 km na obszarze mia-sta wynoszącym 13 472 ha i liczącym 1350 tys. mieszkańców4 0.
6. PROJEKTANCI I REALIZATORZY
Nie o wszystkich można znaleźć dokładniejsze informacje, z konieczności trzeba poprzestać na tych, o których więcej wiemy (zresztą n a j -wybitniejszych) i omówić ich tu w kolejności takiej, w jakiej występują w poprzednich rozdziałach.
Ludwik Christian M e t z e 11 (1764—1848) urodził się w Gdańsku, wykształcenie uzyskał w Warszawie w korpusie artylerii konnej, „za za-sługi w wojsku otrzymał szlachectwo herbowe, Virtuti Militari i stopień kapitana za udział w bitwie pod Zieleńcami". W latach 1796—1806 w Zofiówce pod Humaniem na polecenie Szczęsnego Potockiego „kosztem
19,5 miliona złp. przeprowadził nie tylko ukształtowanie terenu i ro-boty parkowe, ale i ujął strumień, ażeby dostateczna była ilość wody do fon,tan i kaskad, urządził wodociągi i maszyny do dalszych robót". Z jego nazwiskiem związany był kanał „rów okopowy, cembrowany odprowa-dzający Itrzecią część ścieków warszawskich z zachodniej części miasta do Wisły, koło miejscowości zwanej Potokiem niżej Cytadeli" 41.
Teodor U r b a ń s k i , inżynier pułkownik (1792—1860), po ukoń-czeniu Instytutu Komunikacji w Petersburgu i studiów we Francji, był dyrektorem założonej w 1823 r. przez Stanisława Staszica przy Uni-wersytecie Warszawskim Szkole Dróg i Mostów, wykładał w założonej w 1826 r. szkole przygotowawczej do instytutu politechnicznego, na kur-sach przy Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego i po 1840 r. wolnym słuchaczom wspólnie z F. Pancerem. Od 1825 r. według jego projektu budowano „bulwark", od magazynu murowanego na Solcu do ul. Bednarskiej". Po Powstaniu Listopadowym kamień zwie-ziony do dalszych robót został zużyty do budowy Cytadeli. Uregulował rzeki Kamienną i Radomkę.
W 1835 r. opracował wariant trasy kolei żelaznej „od Niwki do War-szawy"; zrealizowany jednak został projekt inż. Stanisława Wysoc-kiego 42.
89 Tamże.
40 75 lat wodociągów i kanalizacji m. st. Warszawy 1886—1961. Warszawa 1962. 41 K. W. W ó j c i c k i : Cmentarz Powązkowski pod Warszawą „Biblioteka War-szawska" T. 1: 1854 s. 1—23 i inne źródła.
Piotr Antoni S t e i n k e l l e r , ur. 15 II 1799 w Krakowie, zm. 11 II 1854 r. w Krakowie, przemysłowiec, kupiec i finansista, założył w Żar-kach fabrykę maszyn rolniczych i kotłów. Inicjator budowy kolei Warsza-wa — Zagłębie Dąbrowskie. W Warszawie m.in. położył na iNowym Świecie pierwszy brUk drewniany i połączył szosą tę ulicę (nie było jeszcze wiaduktu) ze swymi zakładami i młynem na Solcu; przeprowa-dził pierwszą próbę oświetlenia ulic gazem, ale Paskiewicz odrzucił pro-jekt; zbudował bulwar nad Wisłą przy Solcu, uruchomił omnibusy zwa-ne „steinkellerkami"43.
Feliks P a n e e r , ur. 27 V 1798 r. w Bodzechowie w woj. sandomier-skim, zm. w Warszawie 16 III 1851, był inspektorem generalnym służby cywilnej przy drogach i spławach, wykładowcą w Wojskowej Szkole Aplikacyjnej i na kursach KRSW, teoretykiem, projektantem i budow-niczym mostów: w 1846 r. ukończył budowę Nowego Zjazdu wykorzy-stanego jako wiadukt mostu Kierbedzia w 1864 r.44.
Henryk M a r c o n i (1792—1863) znany jako architekt. Stanisław Łoza rejestruje około 140 jego realizacji. M.n. wzniósł w Polsce 26 ko-ściołów, dziesiątki pałaców i dworów, budował teatry, zajazdy, maga-zyny zbożowe, domy robotnicze, 11 więzień (wśród nich Pawiak) i wiele innych obiektów. Urodzony we Włoszech 7 I 1792 zaproszony przez L. Paca do Polski w 1822 r. wraz z bratem Fernante, przybyłym w 1828 г., stał się założycielem rodu rzeźbiarzy, malarzy, architektów, budowni-czych i konserwatorów, żyjących i pracujących dla Warszawy i naszego kraju w X I X i X X w. W czasie powstania listopadowego był kanonierem gwardii narodowej, a w 1863 г., w którym zmarł (21 II), przekazał na skarb narodowy wielką na owe czasy sumę 1000 rbs. W testamencie na-pisał: Addio Italia — brava et ospitale Pologna, seconda Patria mia — saluta („Żegnaj Italio — dzielna i gościnna Polsko, druga Ojczyzno moja — bądź pozdrowiona"). Poza literaturą fachową i archiwami, ani nasze encyklopedie, ani nawet S. Łoza i O. Budrewicz nie piszą o tym, że H. Marconi był „wodociągowcem"; piszą jedynie o artyście i architekcie, którym oczywiście przede wszystkim był. Jednak H. Marconi w rodzin-nym mieście — Bolonii — studiował nie tylko architekturę, ale i inżynie-rię; ostatnie jego rysunki <z lat 1860—1862 są rysunkami z zakresu mecha-niki. Specjalnie na studiach wodociągowych bawił dwukrotnie: w 1836 i 1851 r. we Francji, Anglii i iNiemczech 45.
Alfons G r o t o w s k i ur. 23 II 1833 w Żarnowcu w pow. Olkuskim, zm. 18 X I 1922 w Warszawie. Po śmierci Marconiego, od 1862 г., rozbu-dowywał, ulepszał i nadzorował aż do zamknięcia (tj. do 1889 r.) jego wodociągi. „Odkrył" i polecił w 1875 r. prezydentowi S. Starynkiewi-czowi Williama Lindleya. Od 1877 r. zajmował stanowisko naczelnego inżyniera miasta, a od 1888 r. wraz z H. W. Lindleyem kierował budową warszawskich wodociągów i kanalizacji do dnia 1 I 1919, tj. do chwili przejścia na emeryturę w 86 roku życia 46.
43 R. K o ł o d z i e j c z y k : Piotr Steinkeller 1799—1854. Warszawa 1963.
44 F. K u c h a r z e w s k i : Inżynier polski Feliks Pancer i jego prace. Warszawa
1000.
45 S. Ł o z a : Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa 1954; О. В u
ti-r e w i с z: Ród Mati-rconich W : Sagi Wati-rszawskie. Wati-rszawa 1968 s. 104—117; M. G a j e w s k i : Warszawskie wodociągi H. Marconiego i praskie A. Grotowskiego. „Studia Warszawskie" Warszawa XIX w. Z.2. Warszawa 1971 s. 96—132 oraz inne źródła.
40 Marian Gajewski
Sokrates S t а г y n к i e w i с z, ur. 18 X11 1820 w guberni moskiew-skiej. Po ukończeniu szkoły artylerii przez 20 lat pozostawał na stano-wiskach sztaibowo-kancelaryjnych. W 1849 r. brał udział w kampanii wę-gierskiej, w 1854 r. służył przy J. Paskiewiczu podczas oblężenia Silistrii, a w 1875 r. został mianowany p.o. prezydenta m. Warszawy i był nim do 1892 r. Zmarł 23 VIII 1902 i jest pochowany na prawosławnym cmen-tarzu wolskim w Warszawie 47. ,
Wiliam L i n d l e y (ojciec), ur. 7 IX 1808 w Londynie, zm. 22 V 1900 w Blackheath pod Londynem. Pracę zawodową rozpoczął w kolejnictwie w Anglii, ale już w 1834 r. zaproszony do Hamburga, zaprojektował i budował linię kolejową Hamburg—Bergedorf i Hamburg—Lubeka. Po wielkim pożarze Hamburga, 5 V 1842, powierzono mu opracowanie pro-jektu przebudowy śródmieścia oraz budowę kanalizacji i wodociągów z ujęciem z Elby, który zrealizował w latach 1844—1848. W 1855 r. nadzorował budowę wodociągów i kanalizacji w Altonie, a w latach 1865—1879 we Frankfurcie nad Menem. Oprócz tego był projektantem lub wykonawcą wodociągów i kanalizacji lub jednego z tych urządzeń w Krefeld, Peszcie, Dusseldorfie, Galatzu, Bazylei i Petersburgu. W Lon-dynie jeszcze w 1851 r. rozszerzył i ulepszył dawne wodociągi.
William Heerlem L i n d l e y (syn), ur. 30 I 1853 w Hamburgu, zm. w Londynie 30X11 1917. Budową wodociągów i kanalizacji w Warszawie kierował od 26 VIII 1881, formalnie do śmierci, a faktycznie z powodu wybuchu wojny, do dnia 5 VIII 1915 r. We Frankfurcie nad Menem w cią-gu 13 lat wykonał wodociągi i kanalizację, wraz z dr O. Millerem zbu-dował w 1895 r. elektrownię na prąd zmienny z transformatorami, prze-budował też elektrownię w Elberfeld na prąd zmienny w 1903 г., co zakończyło spór między zwolennikami prądu stałego i zmiennego.
Projektował lub budował wodociągi i kanalizację w Niemczech, Ru-munii, Czechosłowacji i w Rosji.
Poza Warszawą w naszym kraju opiniował założenia lub projekty wodociągów dla Jeleniej Góry (1880), Łodzi (1907—1909), (wskazując Pi-licę jako ujęcie wody dla tego miasta), dla Lwowa (1909), Włocławka (1910—1914) i Radomia (1912).
W 1898 r. na polecenie Magistratu tn. Warszawy opracował projekt (niezrealizowany) zaopatrzenia miasta w elektryczność. Jednak wskutek intryg konkurentów miasto otrzymało elektrownię dopiero w grudniu
1902 г., zbudowaną przez kapitał niemiecki.
William Lindley (ojciec) 23 VII 1881 podpisał wspólnie z synem Wil-liamem Heerleinem umowę na budowę urządzeń, ale dnia 26 VIII 1881 scedował wszystkie swe prawa i obowiązki na 28-letniego syna, dla któ-rego budowa ta była pierwszą samodzielną pracą w życiu.
Według umowy William Heerlein, który mieszkał stale (ogółem 44 lata) we Frankfurcie n.M. i tam prowadził pracownię, obowiązany był przebywać w Warszawie trzy razy w roku w ciągu dwu tygodni. Na miejscu zastępował go więc stale przebywający w -naszym mieście jego młodszy brat Robet wraz z inż. Henrykiem Hoehmanem
(prawdopodob-nie Niemcem) w latach 1881—1888, a następ(prawdopodob-nie Józef najmłodszy brat, ur. 18 V 1859 w Hamburgu, zm. 20 IV 1906 w Oberursal pod Hom-burgiem. Józef Lindley kształcił się w Anglii, zawód zdobył pod kie-runkiem ojca, pracując we Frankfurcie n.M., następnie — najstarszego brata — przy projektowaniu kanalizacji dla Petersburga, Dusseldorfu
i Elberfeldu. Od 1888 do 1905 r. był zastępcą Williama Heerleina Lindleya przy budowie wodociągów i kanalizacji w Warszawie, zwłaszcza przy roz-budowie stacji pomp rzecznych i miejskich, osadników i filtrów. Oprócz własnego, znał język niemiecki, francuski i rosyjski. Z zamiłowaniem po-znawał historię i język polski 48.
Rafał G o m ó l i ń s k i , ur. w Warszawie 24X 1868, zm. w Moskwie 5 V 1916. W 1888 r. ukończył szkołę techniczną w Warszawie, następnie pracował przy regulacji Bugu i Wisły, od 1892 r. przy budowie kanali-zacji w Warszawie. W latach 1900—1905 studiował na Politechnice w Wiedniu. Od 1905 r. znów pracował w warszawskich wodociągach i kanalizacji, wyjeżdżając w 1913 r. za granicę na studia w sprawie oczyszczalni ścieków. Przyczynił się do założenia Doświadczalnej Oczysz-czalni Ścieków na Kaskadzie w Warszawie. W 1914 r. obok A. Grotow-skiego był zastępcą W. H. Lindleya 49.
Leszek Kazimierz G e m b a r z e w s к i, ur. w 1865 г., zm. w War-szawie 5 VI 1942. Po ukończeniu Instytutu Technologicznego w Peters-burgu, początkowo pracował na kolei. W 1892 r. zastał zaangażowany przez W. H. Lindleya, w 1905 r. był kierownikiem stacji pomp, w latach
1906—1908 naczelnikiem biura (technicznego, a w 1915 г., obok A. Gro-towskiego, zastępcą W. H. Lindleya. W latach 1915—1923 pierwszy Polak na stanowisku naczelnego dyrektora. Zajmował się historią i publicysty-ką swojej specjalności. Na emeryturę przeszedł 1 XI 192 3 50.
Włodzimierz Dionizy R a b с z e w s к i, ur. 22 I 1882 w Kijowie, w 1906 r. ukończył Instytut Górniczy w Petersburgu. W latach 1907—
1921 pracował w Kijowie przy robotach hydrotechnicznych i melioracyj-nych, od 1909 r. jako kierownik kanalizacji opadowej i inspektor wodo-ciągów, od 1916 r. jako dyrektor wodowodo-ciągów, a w 1921 r. jako naczelnik budowy przedsiębiorstw miejskich. Wykładał w szkołach średnich i wyż-szych jako docent. Po powrocie do kraju w 1924—1926 pracował w Lub-linie, od 1926 r. w Warszawie. Od 1928 r. był dyrektorem warszawskich wodociągów i kanalizacji do śmierci, która nastąpiła 13 III 1942. Był członkiem wielu organizacji zawodowych krajowych oraz czechosłowac-kich, jugosłowiańskich i szwajcarskich 51.
*
Jeszcze w myśl „opinii" Komitetu do spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu, zatwierdzonej przez Aleksandra III dnia 21 kwietnia
1881 г., zarząd wznoszonych urządzeń składał się z Wydziału Eksploata-cji Wodociągów i KanalizaEksploata-cji podległego Magistratowi i czerpiącego środki z opłat za wodę i korzystanie z kanałów oraz z Wydziału Budowy, pozostającego pod przewodnictwem prezydenta miasta i czerpiącego
48 Minutes of Proceedings Institution Civil Engrineers 1900, Dictionary of
Na-tional Biography Vol. XXII, Who Was Who 1916—1928; Minutes of Proceedings In-stitution Civil Engrineers 1908; E. S o k a l : O Józefie L. APW 38. II gr. IV; Ency-clopaedia Britannica. Vol. 14.
Enciclopedia Italiana. Roma 1949; W. R a b c z e w s k i , S. R u t k o w s k i , jw. Obszerniejsze życiorysy czterech Lindleyów i pełniejszy wykaz ich prac wykona-nych w Polsce i prawie w całej Europie, opracowany na podstawie materiałów pol-skich i angielpol-skich przez autora niniejszego artykułu, znajdują się w Polskim Słow-niku Biograficznym.
49 Polski Słownik Biograficzny T. 8. Kraków 1959.
50 Polski Słownik Biograficzny T. 7. Kraków 1949.
42 Marian Gajewski
fundusze z długoterminowych pożyczek. Kierownikiem technicznym i administracyjnym obydwu wydziałów, w latach 1881—1915, był Głów-ny Inżynier W. H. Lindley, zastępcami do 1905 r. — jego bracia, a od tego roku A. Grotowski, R. Gomóliński i L. Gembarzewski.
Komitet ten składał się z 25 przedstawicieli, właścicieli nieruchomości, techników, finansistów i higienistów. Wśród nich, co było charaktery-stycz dla stylu Starynkiewicza, antagoniści jego i Lindleya — Jan Gotlib Bloch i inż. Feliks Kucharzewski
5 VIII 1915 prawa i obowiązki rosyjskiego Magistratu przejął Komi-tet Obywatelski, tworząc przy Zarządzie Miejskim Sekcję Wodociągów i Kanalizacji, urzędującą po raz pierwszy cd 46 lat w języku polskim.
Na miejsce ewakuowanego do Rosji zastępcy nieobecnego W. H. Lind-leya — R. Gomólińskiego — kierownikiem Sekcji został L. Gembarzew-ski. Powołany przez okupantów niemieckich zarząd wojskowy mad wodo-ciągami i kanalizacją od 7 VIII 1915 do listopada 1915 r. w osobach ma-jora Langego, a następnie Kettlera, do października 1918 r. — poza po-bieraniem opłaty — był nieszkodliwy.
Z dniem 1 I 1919 po raz drugi, po 56 latach pracy w wodociągach, prze-szedł na emeryturę A. Grotowski oraz Emil Sokal, również jeden z naj-starszych ich budowniczych.
Sekcję przekształcono następnie na Delegację, Delegację nia Wy-dział VÏÏI Magistratu i wreszcie 25 X 1923 na przedsiębiorstwo na włas-nym rozrachunku, jakim po dziś dzień pozostaje.
L. Gembarzewski po 31 latach w służbie miejskiej odszedł z dniem 1 XI 1923 r. Przejściowo, do 31 X I I 1924, dyrektorem był inż. Stanisław Rutkowski, a od 1 1 1924 do kwietnia 1928 r. — inż. Edward Szenfeld, od czerwca zaś tego roku do swej śmierci — inż. W. Rabczewski.
W 1936 г., z okazji 50-lecia uruchomienia wodociągów odnowiono zbiornik — świątynię Vesty i fontannę Marconiego w Ogrodzie Saskim, umieszczono na wielkich głazach granitowych tablice pamiątkowe W. H. Lindleya na Stacji Pomp Rzecznych i A. Grotowskiego na skwerze jego imienia przy ul. Starynkiewicza i Lindleya. Odrestaurowano także grobowiec Starynkiewicza oraz jego pomnik znajdujący się na Stacji Filtrów od 1907 r.
9 V I 1930 dyrekcja otrzymała własny gmach przy ul. Starynkiewi-cza początkowo według projektu arch. Stefana Szyllera, a ostatecznie
arch. Romualda Millera 52.
Najazd hitlerowski sprawił, że warszawskie wodociągi były nieczynne w 1939 r. od dnia 25 września do 3 października i od 21 września 1944 r. do dnia 29 maja 1945 r. Straty wodociągów i kanalizacji w latach 1939—
1944 wyniosły 62,7 min zł przedwojennych, tj. 29% całego majątku, co przy całkowitym zniszczeniu urządzeń naziemnych tłumaczy się tym, że urządzenia podziemne uległy dewastacji „tylko" w 20%.
Odbudowa i rozbudowa powojenna sprawiła, że długość sieci ulicznej z 1939 r. wodociągi przekroczyły w 1953 г., liczbę przyłączonych
nieru-chomości w 1954 г., a ilość dostarczanej wody już w 1950 г. 53.
52 Zob. W. R a b c z e w s k i , S. R u t k o w s k i , jw.
5 3 S. R u t k o w s k i : Wodociągi i kanalizacja m.st. Warszawy w okresie wojny,
W 1950 r. według projektu inż. Włodzimierza Skoraszewskiego i Sta-nisława Wojnarowicza rozpoczęto studia, próby, a następnie budowę no-wego ujęcia w korycie Wisły. W 1964 г., po 12 łatach budowy, urucho-miono je w postaci poddeninego drenażu poziomego, o którym myśleli F. Pancer i S. Kierbedź. Drenaż ten o ogólnej długości ok. 1350 m składa się z 15 dren o średnicy 300 mm z r u r stalowych perforowanych, roz-chodzących się promieniście ze studni zbiorczej o średnicy l i m , zapusz-czonej w nurcie Wisły, zwanej Grubą Kaśką. Zakład uzdatniający {od-żelazianie i filtry pośpieszne) dla tego ujęcia z n a j d u j e się na praskim brzegu. Woda dostarczana jest Pradze i lewobrzeżnemu Powiślu poprzez z dawna istniejącą sieć 54.
W 1965 r. uruchomiono w Falenicy (w granicach miasta) nowy zakład z własną siecią dla Miedzeszyna i Radości55.
W 1969 r. uruchomiono drugie, a w 1970 r. trzecie ujęcie t y p u „Gruba Kaśka". Dnia 19 VII 1971 ukończono pierwszą fazę budowy urządzeń do uzdatniania wody na licencji francuskiej Degremonta; prowadzone są też próby ozonowania zamiast chlorowania wody.
W dniu 31 ХИ 1971 r. długość sieci (wraz z wodociągiem falenickim) wynosiła 1275 km na obszarze miasta 42 961 ha, liczącego 1 350 000 miesz-kańców. M. Гаевски ВАРШАВСКИЙ ВОДОПРОВОД ДО 1939 ГОДА (ПРОЕКТЫ И РЕАЛИЗАЦИИ) В течение 60 лет XIX века было предъявлено, по крайней мере, 20 проектов водопровода для Варшавы. Это число превышает число, указанное в монографии Водопровод и канали-зация столичного города Варшавы 1886—1936 гг. так как в результате дополнительных поис-ков в архивах найдены новые данные. Среди упомянутых 20 проектов — три были претворены в жизнь: в 1855 году проект Маркони для левобережной Варшавы, проект Гротовского для Праги в 1869 году и в 1886 году проект Линдлея для всего города с оговоркой, что Прага лиНДлеевскую сеть получила только в 1894 году. С этой оговоркой можно, таким образом, принять, что население нашей столицы уже с 1855 года имеет водопровод, работающий с перерывами, вызванными Второй мировой войной: в сентябре—октябре 1939 года и сентябре 1944 года — мае 1945 года. Статья посящена разбору этих событий. М. Gajewski
WARSAW'S WATER SYSTEM OF THE 19TH CENTURY AND U P TO 1939 (PLANS AND THEIR REALIZATION)
During 60 years of t h e 19th century at least 20 plans f o r W a r s a w ' s w a t e r s y -stem w e r e proposed. This n u m b e r has been increased by r e c e n t research to exceed t h e n u m b e r given in the w o r k " W a r s a w ' s W a t e r a n d S e w e r System in 1886—1936".
54 A. T a f f : Rozwój wodociągów i kanalizacji w m. st. Warszawie w latach 1886—1966. „Biuletyn I n f o r m a c y j n y PZIiTS". W a r s z a w a 1966.
55 J. K ł o s s o w s k i : 80 lat pracy Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji dla mieszkańców Warszawy. „Gospodarka W o d n a " 1967 nr 4 s. 150— —155.
44 Marian Gajewski
Among these 20 proposals, three were carried out: Marconi's plan for Warsaw's left bank in 1855, Grotowski's for Praga district in 1869 and Lindley's for the whole city in 1886, though the Praga section of Lindley's system was completed only in 1894. With this reservation, one can thus infer that the residents of Poland's capi-tal made use of a water system from 1855 with interruptions only resulting from the Second World War, i.e. from September to October, 1939 and from September 1944 to May 1945.
