„Nasza Przeszłość” t. 124: 2015, s. 165-210.
Z DZIEJÓW PARAFII UNICKIEJ PW. KUŹMY I DAMIANA W PRZEORSKU DO 1875 ROKU
Wprowadzenie
Przeorsk jest obecnie wsią leżącą na południowo-wschodnim skraju gminy Tomaszów (powiat tomaszowski, województwo lubelskie), przez którą przepływa rzeka Sołokija. Pierwsza wzmianka o miejsco- wości pochodzi z 1387 roku. Była ona wówczas własnością Benedyk- ta, kasztelana halickiego1. Wieś leżała w ziemi bełskiej i wraz z nią, po inkorporacji w 1462 roku, znalazła się w Koronie. Po pierwszym rozbiorze Przeorsk dostał się pod panowanie austriackie, które trwało do 1809 roku. Wtedy też, w wyniku powiększenia Księstwa War- szawskiego, wieś znalazła się w jego granicach i stan taki utrzymał się do końca wojen napoleońskich. Kolejna zmiana przynależności Prze- orska miała miejsce w 1815 roku, kiedy to wieś znalazła się w obrębie utworzonego na kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego, zależnego od Cesarstwa Rosyjskiego2.
Pierwotnie ludność Przeorska poddana była działalności cerkwi prawosławnej, która to, jako pierwsza na tym terenie, stworzyła struk- tury organizacyjne i prowadziła chrystianizację3. Organizacyjnie tereny
————
1 J. N i e d ź w i e d ź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2004, s. 402.
2 Więcej na temat historii tej wsi zob. J. N i e d ź w i e d ź, dz. cyt., s. 402-403.
3 Najprawdopodobniej na początku omawiane tereny podlegały eparchii kijowskiej, a następnie powołanej przed 1086 r. katedrze we Włodzimierzu Wołyńskim. Stan taki przetrwał do I połowy XIII w., kiedy to książę, Daniel Halicki, podporządkował je organizacyjnie nowo utworzonemu biskupstwu w Uhrowsku. Kariera Uhrowska jako siedziby biskupa była bardzo krótka, ponieważ tenże książę już około 1240 r. prze- niósł biskupstwo do Chełma. Powody tej decyzji nie są do końca znane; być może było to spowodowane jakimiś działaniami militarnymi w wyniku, których Uhrowsk
te znajdowały się pod zasięgiem eparchii chełmskiej, która funkcjo- nowała do 8 października 1596 roku, kiedy to w Brześciu nad Bugiem metropolita Michał Rahoza wraz z częścią hierarchów, w tym z włady- ką chełmskim Dionizym Zbirujskim, ogłosił przyjęcie unii. Ks. D. Zbi- rujski został też pierwszym unickim biskupem chełmskim4. Chełmska diecezja unicka obejmowała pierwotnie obszar ziemi chełmskiej, woje- wództwa bełskiego (bez okolic Lubaczowa), a także licznych enklaw- parafii5. Organizacyjnie dzieliła się na 2 oficjalaty chełmski i bełski, te z kolei na 13 i 22 dekanaty. W granicach dekanatów funkcjonowały parafie, których liczba, zależnie od okresu, była różna, np. w 1772 roku
————
uległ zniszczeniu, o czym mogą świadczyć odkryte ślady pożaru. Zob. A. P o p p e, Kościół i państwo na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968, s. 178; A. G i l, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm, 1999, s. 61; L. B i e ń k o w s k i, Diece- zja prawosławna, [w:] Encyklopedia katolicka, red. R. Ł u k a s z y k, L. B i e ń - k o w s k i, F. G r y g l e w i c z, Lublin 1988, t. III, kol. 132; J. M a z u r y k, S. P a - n y s z k o, O. O s t a p i u k, Badania archeologiczne latopisiwego Uhrowieska, „Ar- chiwum Polski Środkowowschodniej”, nr 3 (1998), s. 175-182.
4 O unii brzeskiej zob. E. L i k o w s k i, Unia brzeska, Warszawa 1907; H. D y l ą - g o w a, Dzieje unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa 1996; Czterechsetlecie zawar- cia Unii Brzeskiej 1596-1996: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r., red. S. A l e x a n d r o w i c z i T. K e m p a, Toruń 1998; Dziedzictwo Unii Brzeskiej, red. R. D o b r o w o l s k i, M. Z e m ł o, Lublin- Supraśl 2012; Unia brzeska 1596 r. Geneza i skutki. Katalog wystawy, Toruń 1997;
Unia brzeska. Materiały z radomskiego sympozjum, red. A. H e j d a, Radom 1998;
Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Ł u ż n y, F. Z i e j k a, A. K ę p i ń s k i, Kraków 1994; Бреcтская уния 1596 г.
и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI- первой половине XVII в., ч. 1, Бреcтская уния 1596 г. Исторические причины, отв. ред. Б. Ф л о р я, Москва 1996; Бреcтская уния 1596 г. и общественно- политическая борьба на Украине и в Белоруссиив конце XVI-первой половине XVII в., ч. 2, Бреcтская уния 1596 г. Исторические последствия события, отв ред. Б. Ф л о р я, Москва 1996; M. Д м и т р и е в, Брестская уния в исследованиях польских и российских историков, [w:] Российско-польские научные связи в XIX- XX вв., редкол. В. В о л к о в, Л. М а р н е й, Б. Н о с о в, Москва 2003;
M. Д м и т р и е в, Между Римом а Царьградом, Генезис бреcтской церковной унии 1595-1596 гг., Москва 2003 [Труды Исторического Факультета МГУ, 22, ред. С. К а р п о в - С е р и я II, Исторические Исследования, 7]; A. Т у р и л о в, Б. Ф л о р я, К вопросу об исторической альтернативе Брестской унии, [w:]
Брестская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI-первой половине XVII в., ч. 2, Бреcтская уния 1596 г.
Исторические последствия события, отв. ред. Б. Ф л о р я, Москва 1996.
5 L. B i e ń k o w s k i, Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, red. J. K ł o c z o w s k i, t. II, Kraków 1970, s. 863.
było ich 5426. Po pierwszym rozbiorze południowe tereny diecezji, stanowiące około ⅔ jej dotychczasowej powierzchni, zajęte zostały przez Austrię. W ramach dostosowywania organizacji kościelnej do nowego podziału administracyjnego monarchii habsburskiej w 1784 roku tereny te włączono do eparchii lwowskiej i przemyskiej. Kolejne zmiany granic chełmskiej diecezji unickiej były spowodowane trze- cim rozbiorem Polski w rezultacie, którego eparchia utraciła tereny położone na prawym brzegu Bugu. Granice diecezji ostatecznie ukształtowały się w wyniku kongresu wiedeńskiego. Pod jej admini- stracją znalazły się wówczas wszystkie parafie unickie w Królestwie Polskim oraz parafia w Wolnym Mieście Krakowie7.
Podstawowymi źródłami do niniejszego artykułu są protokoły wi- zytacji parafii. Ich znaczenie wynika z faktu, że przedstawiają stan i potrzeby kościoła parafialnego, wielkość beneficjum plebana, spisy inwentarza kościoła, stan cmentarza i budynków gospodarczych.
Omówienie protokołów wizytacji jako źródła historycznego oraz lite- ratury do tego zagadnienia można znaleźć u Stanisława Litaka, Hiero- nima Edwarda Wyczawskiego i Stanisława Librowskiego8.
Bardzo pomocne w przygotowaniu artykułu były prace dotyczące szeroko rozumianej działalności Kościoła wschodniego w Polsce.
Mimo upływu czasu z opracowań dotyczących tego zagadnienia ogromną wartość posiadają prace Ludomira Bieńkowskiego9. Prze-
————
6 W. K o ł b u k, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998, s. 45; Tenże, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992, s. 117-125.
7 H. D y l ą g o w a, dz. cyt., s. 94.
8 P. S y g o w s k i, Wizytacja cerkwi unickiej diecezji chełmskiej przeprowadzonej w latach 1720-1725 przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego, [w:] Studia archiwalne, II, Lublin 2007, s. 199-232; S. L i t a k, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL”, V (1962), nr 3, s. 43; H.E. W y c z a w s k i, Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956; S. L i b r o w s k i, Wizytacje diecezji wrocławskiej, cz. 1, Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskiej, t. 1, Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1, Wstęp ogólny, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 8 (1964), s. 5-186.
9 L. B i e ń k o w s k i, Kultura intelektualna w kręgu Kościoła Wschodniego w XVII- XVIII wieku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. 6, Między Wschodem a Zachodem, cz. 1, Warszawa 1989, s. 107-125; Tenże, Mozaika religijno-kulturalna Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w., [w:] Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, red. J. K ł o - c z o w s k i, t. 1, Lublin 1989, s. 241-270; Tenże, Oświecenie i katastrofa rozbiorów
prowadził on szeroką kwerendę archiwalną i zaprezentował pełną panoramę dziejów Cerkwi unickiej od strony instytucji kościelnych i organizacji terytorialnej. Do dzisiaj niezastąpione jest mistrzowskie opracowanie przez niego dziejów i organizacji Kościoła wschodniego w XV-XVIII wieku na terenie Rzeczypospolitej10. Kontynuatorem pracy L. Bieńkowskiego jest Witold Kołbuk, autor wielu artykułów i monografii traktujących w ogromnej części o sytuacji unii i unitów w XVIII-XIX wieku11. Najbardziej przydatna w niniejszym artykule okazała się jego praca o strukturach organizacyjnych Kościołów wschodnich na terenie Rzeczypospolitej w XVIII-XX wieku, która została oparta na bardzo bogatej podstawie źródłowej, zarówno ar- chiwalnej, jak i drukowanej, oraz wyjątkowo obszernej i kompetentnie dobranej literaturze. Istotne dla poruszanych w tej pracy zagadnień są także publikacje Andrzeja Gila dotyczące funkcjonowania eparchii chełmskiej i unickiej diecezji chełmskiej12. W artykule wykorzystano także prace Hanny Dylągowej13, Janusza Lewandowskiego14 i Anto- niego Mironowicza15.
————
(II poł. XVIII wieku), [w:] Chrześcijaństwo w Polsce, red. J. K ł o c z o w s k i, Lublin 1992, s. 275-373.
10 L. B i e ń k o w s k i, Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce…, s. 781-1050.
11 W. K o ł b u k, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej…; Tenże, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992; Tenże, Ko- ścioły wschodnie w Rzeczypospolitej…; Tenże, Ustawy i statuty unickich bractw cerkiewnych, [w:] Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Ł u ż n y, Kraków 1994, s. 329-336.
12 A. G i l, Prawosławna Eparchia Chełmska do 1596 r…; Tenże, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja. Studia i materiały z dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, Lublin 2005; Tenże, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII wieku, [w:] Pol- ska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, red. S. S t ę p i e ń, Przemyśl 2000, s. 29-61.
13 H. D y l ą g o w a, Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej (1596-1918). Zarys problematyki, „Przegląd Wschodni”, 2 (1992/93), z. 2 (6), s. 257-287; T a ż, Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989; taż, Unia brzeska – dzieje – zagłada…, s. 11-24.
14 J. L e w a n d o w s k i, Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875, Lublin 1996; Tenże, Z dziejów unickiej diecezji chełmskiej w latach 1790-1804, „Rocznik Chełmski”, t. 1 (1995), s. 51-63.
15 A. M i r o n o w i c z, Struktura organizacyjna Kościoła prawosławnego w Polsce w X-XVIII wieku, w: Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Warszawa 1993, s. 48-65.
Artykuł niniejszy przedstawia dzieje nieistniejącej już parafii unic- kiej p.w. Kuźmy i Damiana w Przeorsku od momentu pojawienia się informacji o niej w źródłach do 1875 roku, czyli do likwidacji unii na ziemiach Królestwa Kongresowego. Niestety, dzieje parafii w XVII wieku, w przeciwieństwie do XVIII i trzech ćwierci XIX wieku, przed- stawione są dość ogólnikowo ze względu na niedostateczną ilość ma- teriałów źródłowych. Przyczyną tych niedostatków był fakt, że rzadko sporządzano wówczas protokoły z wizytacji, albo też nie zachowały się one do naszych czasów. Na ubóstwo źródeł miało wpływ wiele czynników. Można do nich zaliczyć straty i zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi oraz klęskami żywiołowymi16. Nie bez zna- czenia był tu także brak skłonności księży Kościoła wschodniego do stałego dokumentowania jego organizacji i swojej działalności, gdyż dominowała wówczas ustna kultura prawna. Taki stan rzeczy nie po- zwala na pełne odtworzenie działalności parafii.
Powstanie parafii
Parafia jest podstawową jednostką w strukturze organizacyjnej Ko- ścioła i jednocześnie najbardziej trwałym elementem krajobrazu kulturo- wego17. Życie lokalnej społeczności było w całym omawianym okresie nierozerwalnie związane z parafią, która pełniła w obrębie tej społeczno- ści o wiele więcej funkcji niż współcześnie. Kontakt wiernych z Kościo- łem był jednym z zasadniczych czynników integrujących lokalną spo- łeczność. Przymus parafialny, legitymizujący minimalny zakres obowią- zujących w tych kontaktach norm, podkreślał i utrwalał więzi naturalnie tworzące się poprzez związek z Kościołem, pogłębiając tym samym proces konsolidacji zbiorowości zamieszkującej parafię18.
————
16 Na temat zniszczeń w diecezji chełmskiej w wyniku wojen z połowy XVII w.
zob.: A. G i l, Chełmska Diecezja Unicka w okresie rządów biskupa Jakuba Suszy (1649-1687), [w:] Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko-ukraińskiego na Lubelszczyźnie (Materiały z Międzynarodowej Konferencji „Sztuka Sakralna Po- granicza”, Lublin 13-15.10.2005 r.), red. S. B a t r u c h, R. Z i l i n k o, Lublin 2005, s. 61-66.
17 M. N o w o d w o r s k i, Parafia, [w:] Encyklopedia kościelna, red. M. N o w o - d w o r s k i, Warszawa 1892, s. 200; J. K o z i e j, Parafia, [w:] Encyklopedia katolicka, red. E. G i g i l e w i c z, Lublin 2010, kol. 1324-1326.
18 E. W i ś n i o w s k i, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowie- czu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965, s. 9; Tenże, Rozwój organizacji
Jak już wyżej wspomniano pierwotna chrystianizacja terenów póź- niejszej parafii w Przeorsku była związana z ekspansją państwa ruskiego na ziemie nadbużańskie. W związku z tym jest niemal pew- ne, że jako pierwsza na tym terenie powstała parafia prawosławna.
Niestety, nieznana jest data wybudowania pierwszej cerkwi w Prze- orsku. Wiadomo, że dla określenia czasu powstania kościołów pa- rafialnych najbardziej wiarygodne są dokumenty fundacyjne i erek- cyjne. Pierwszy z nich zapowiadał zaistnienie stanu prawnego, drugi stan ten tworzył19.
Niestety, dla cerkwi unickiej p.w. Kuźmy i Damiana w Przeorsku żaden z tych dokumentów się nie zachował. Pierwsza informacja o popie, a więc i o świątyni prawosławnej w tej wsi, pochodzi dopiero z końca XV wieku. W rejestrze poborowym z 1472 roku widnieje zapis, że w Przeorsku opodatkowano popa i 8 łanów gruntów parafialnych20.
Kolejnych danych potwierdzających funkcjonowanie parafii w XVI stuleciu dostarczają także źródła podatkowe. W rejestrze poborowym z 1764 roku widnieje „synagoga” w Przeorsku obłożona podatkiem w wysokości 2 zł21. Podobne źródło z 1585 roku przedstawia informa- cję, że pop z tej wsi zapłacił 2 zł podatku22. Zapewne parafia prawo- sławna w Przeorsku przetrwała do unii brzeskiej. Niestety, nie zacho- wały się informacje dotyczące wprowadzania tu unii. Można się jedynie domyślać, że mogło ono mieć gwałtowny przebieg, podobnie jak w niezbyt odległych Tyszowcach, gdzie pomiędzy zwolennikami unii i jej przeciwnikami doszło do zamieszek. Miały one bardzo gwałtowny przebieg, włącznie z siłowym odbieraniem świątyń, niszczeniem wy- posażenia, napadami na kapłanów i wiernych obu stron23.
————
parafialnej w Polsce do czasów reformacji, [w:] Kościół w Polsce, red. J. K ł o c z o w - s k i, t. I, Kraków 1966, s. 237-238; Tenże, Kościół parafialny i jego funkcje społeczne w średniowiecznej Polsce, „Studia Theologica Varsaviensia”, 7(1969), s. 207.
19 Zasadniczą funkcją dokumentu fundacyjnego było określenie materialnych podstaw funkcjonowania świątyni, bez których nie mogłaby ona spełniać swoich zadań. Zob.:
W. W ó j c i k, Fundacja, [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. B i e ń k o w s k i, t. V, Lublin 1989, kol. 760-761.
20 A. J a n e c z e k, A. S w i e ż a w s k i, Rejestr poboru łanowego województwa bełskiego z 1472 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 1/1991, s. 42.
21 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Skarbu Koronnego (dalej: ASK), sygn. 51, k. 214v.
22 AGAD, ASK, sygn. 34, k. 821v.
23 A. G i l, Chełmska diecezja unicka 1596-1810…, s. 73-74.
Poniższa ilustracja jest wycinkiem wielkoskalowej mapy Królestwa Galicji i Lodomerii, terytorium Rzeczypospolitej, które zostało włączone do Austrii w wyniku wydarzeń z 1770 r. oraz pierwszego rozbioru w 1772 r., sporządzonej w latach 1779-1783 przez majora Friedricha von Miega. Z analizy ryciny wynika, że pod koniec XVIII wieku Przeorsk były ulicówką, czyli typem wsi jednodrożnej, o zwartej zabudowie roz- mieszczonej po obydwu stronach drogi, położoną w dolinie wśród nie- wielkich obszarów leśnych. Na ilustracji zaznaczono wyraźnie, że cer- kiew wraz z cmentarzem usytuowana była prawie w centrum wsi.
Losy parafii unickiej w Przeorsku uległy zmianie wraz z zaborami i wcieleniem jej terytorium do monarchii habsburskiej. Wówczas to, w tzw. okresie józefińskim, miała miejsce likwidacja wielu mniej- szych parafii i przekształcenie ich w cerkwie filialne24. Jak pisze Wasyl Słodobian, taki los pod koniec XVIII stulecia spotkał także parafię w Przeorsku, którą to, jako cerkiew filialną wcielono do pa- rafii p.w. Przemienienia Pańskiego w Korhyniach25. Sytuacja ta nie trwała zbyt długo, być może kilka lat, skoro w protokole wizytacji z 1811 roku to Przeorsk widnieje jako cerkwią parafialna, a Korhynie filialna26. Pewne jest, że w takiej strukturze parafia w Przeorsku prze- trwała do 1875 roku, czyli do likwidacji unii.
Parafia w Przeorsku przez pierwszy okres swojego funkcjonowania znajdowała się w strukturach protopopii tyszowieckiej27. Dokładna data utworzenia tej protopopii nie jest znana. Ustalono tylko, że
————
24 W. K o ł b u k, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim…, s. 15-17.
W. O s a d c z y, Kościół i Cerkiew na wspólnej drodze. Concordia 1863. Z dziejów porozumienia między obrządkiem greckokatolickim a łacińskim w Galicji Wschodniej, Lublin 1999, s. 51.
25 B. Ϲ л о б о д я н, Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005, s. 325. Szerzej na temat parafii Korhyniach zob.: J.A. F r y k o w s k i, Parafia unicka w Korhyniach w XVIII wieku „Rocznik Tomaszowski”, 3 (2014), s. 45-64.
26 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsystorz Greckokato- licki (dalej: ChKGK), sygn. 139, k. 114-114v.
27 Protopopia (protoprezbiteria), odpowiednik dekanatu w Kościele łacińskim, na której czele stał protopop (protoprezbiter), była jednostką stanowiącą pośrednie ogni- wo administracji diecezjalnej. Protopop sprawował funkcję administracyjno-kontrolną i sądowniczą, lecz tę ostatnią utracił w XVIII wieku. Zob.: E. L i k o w s k i, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie…, s. 38-59; G. C h r u s c e w i c z, Istorija zamojskago sobora (1720 goda), Wilno 1880, s. 155-267; A. G i l, I. S k o c z y l a s, Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin-Lwów 2014, s. 325-342.
w 1573 roku funkcjonowała tam protoprezbiteria prawosławna. Moż- na zatem sądzić, że struktura terytorialna i organizacyjna dekanatu tyszowieckiego po przyjęciu unii nie uległa poważniejszym zmianom, podobnie jak w przypadku całej Cerkwi28. Zmiana przynależności dekanalnej Przeorska nastąpiła wraz z utworzeniem nowego dekanatu z siedzibą w Tomaszowie. I w tym przypadku dokładna data powsta- nia także nie jest znana. Po raz pierwszy został on odnotowany w reje- strze cerkwi diecezji chełmskiej i bełskiej z 1696 roku29. Dekanat tomaszowski, podobnie jak dwa inne – horodelski i zamojski, utwo- rzony został w drodze podziału większych jednostek.
Cerkiew parafialna i filialna
Pierwsza informacja źródłowa o cerkwi w Przeorsku pochodzi z protokołu wizytacji z 1720 roku30. Niestety, poza ogólnikowym stwierdzaniem, że była w „ścianach dobra, a w dachach potrzebująca reperacji”, nie ma żadnych informacji o wygładzie świątyni. Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku dzwonnicy, o której wiadomo jedynie, że była i posiadała dwa dzwony. Wspomniany jest także trze- ci dzwon, ale z uwagą, że znajdował się w cerkwi w pobliskiej Łasz- czówce (należy sądzić, że został wypożyczony). Jak pokazuje proto- kół wizytacji z 1774 roku, stan budynku nie uległ zmianie, bowiem wizytator, dziekan ks. Jan Łużecki odnotował: „W ścianach i dachach i opasaniu potrzebuje reperacji”31. Zapewne wrócił dzwon z Łaszczówki, skoro w protokole stwierdzono, że na dzwonnicy były zawieszone trzy dzwony. Kolejna wizytacja, przeprowadzona 3 czerwca 1761 roku przez biskupa Maksymiliana Ryłłę, potwierdza zły stan świątyni32. W stosunku do poprzednich protokołów hierarcha odnotował, że do kościoła prowadziły drzwi zamykane na zaszczepkę, a światła dzien- nego dostarczały okna w drewnianych ramach. W źródle tym wspo- mniana jest „stara” dzwonnica z trzema dzwonami i ogrodzony cmen- tarz. Biskup zaniepokojony stanem świątyni i uposażeniem parocha,
————
28 AGAD, ASK, sygn. 36, k. 307v.
29 A. G i l, Chełmska Diecezja Unicka w okresie rządów biskupa Jakuba Suszy…, s. 305-307; Tenże, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego…, s. 43-44.
30 APL, ChKGK, sygn. 101, k. 41.
31 Tamże, sygn. 107, k. 268v.
32 Tamże, sygn. 110, s. 476-477.
w dekrecie powizytacyjnym nakazał: „Pobożni parafianie jak najprę- dzej powinni się starać o wybudowanie nowej cerkwi i niech będą pewni, że gdy zaniedbają budować nowej cerkwi capationem ad divinis to jest ustanie, nabożeństwa bronić będziemy. Ile tak jest ubogi fun- dusz parochów przeorskich, że paroch nie może mieć należytego wy- żywienia, a dla własnego wyżywienia [nie może się obyć] bez robót ręcznych przynależnych chłopom”.
Rys. 1 Wygląd cerkwi i zabudowań (wybudowane ok. 1772 roku). Stan na 1928 r.
(Źródło: B. Ϲлободян, Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005, s. 325.)
Według protokołu wizytacji dziekańskiej z 13 października 1811 roku, przeprowadzonej przez ks. Jana Panasińskiego, dziekana toma- szowskiego, we wsi, zgodnie z poleceniem biskupa, wybudowano nową cerkiew33. O świątyni wizytator napisał: „Nowa w ścianach i dachu mocna, [jako] szczupła jednak zbudowana, zakrystii nie ma”.
Ponadto wizytator poinformował, że „parkan i dzwonnica [były]
w dobrym stanie”. W tym samym protokole po raz pierwszy jest mo- wa o wyglądzie cerkwi filialnej w Korhyniach34. Wizytator zaznaczył, że świątynia znajdowała się w odległości ćwierci mili od wsi, w lesie nad rzeką. O samym budynku napisał: „Cerkiew stara, niegdyś była przez bazylianów w sposobie monastyrku utrzymywana, w ścianach i dachu potrzebuje naprawy”. Dalej jest mowa o parkanie i dzwonnicy z zaznaczeniem, że potrzebowały remontu. Kolejne dane dotyczące obydwu cerkwi ograniczają się jedynie do określenia stanu technicz- nego budowli i wymienienia elementów, które należało wyremonto- wać. W źródłach tego typu z lat 1820, 1821 i 1827 są informacje,
————
33 Tamże, sygn. 139, k. 114.
34 Tamże, sygn. 139, k. 114v.
że cerkiew parafialna wymagała remontu podwalin i dachu35. Koszt remontu dachu został wyceniony na 150 zł. Dzięki wykazowi o stanie kościołów na dzień 31 grudnia 1828 roku wiadomo, że przed sporzą- dzaniem tego dokumentu cerkiew w Przeorsku została wyremontowa- na kosztem kolatora36. Mimo przeprowadzenia remontu sytuacja po- wtórzyła się już w roku 1830 i w kolejnych latach, dla których zostały wykazane potrzeby ponownej naprawy zarówno dachu, podwalin, jak i gzymsów37. Remont świątyni został przeprowadzony przed końcem 1834 roku i to tylko częściowo, co zauważył dokonujący wizytacji parafii ks. Michał Bratkiewicz, dziekan tomaszowski, zamieszczając wpis: „W dachu i w ścianach [świątynia jest] dobra, potrzebuje [jed- nak] podwyższenia. Cisowska kolatorka przyrzekła [przekazać] drze- wo na naprawę cerkwi, a parafianie [dać] robociznę, lecz żadnego jeszcze przysposobienia nie zrobiono”. Natomiast stan cerkwi filialnej w Korhyniach wizytator określił jako dobry38. Kolejne dane w tym zakresie pochodzą z 1838 roku, kiedy to w wykazie zamieszczono informację o wyremontowaniu cerkwi parafialnej39. Po lakonicznym zapisie trudno jednak stwierdzić, czy informacja dotyczyła remontu wyżej wspomnianego, czy też już kolejnego. Nowe problemy ze sta- nem technicznym obydwu świątyń zostały wykazane w raporcie o stanie cerkwi na dzień 25 grudnia 1841 roku40. W przypadku cerkwi parafialnej znajdujemy informację o potrzebie naprawy dachu, podmu- rowaniu, jak również o remoncie dzwonnicy i parkanu. Dokonujący wpisu zaznaczył, że dozór cerkiewny zobowiązał się naprawić wszyst- kie usterki do końca 1842 roku. Natomiast w przypadku cerkwi w Kor- hyniach zamieszczono adnotację, że wymagała gruntownego remontu, który został rozpoczęty, lecz przerwany ze względu na to, że „rządca dóbr odmówił [przekazania] materiału”. Kolejnych, obszerniejszych danych dostarczają wykazy o stanie cerkwi za lata 1849, 1852 i 185541. Po pierwsze źródła te wymieniają daty wybudowania obydwu świątyń, po drugie określają ich stan techniczny i wymieniają elementy do re-
————
35 Tamże, sygn. 147, s. 199, 327; sygn. 148, s. 82.
36 Tamże, sygn. 148, s. 126.
37 Tamże, sygn. 149, s. 44, 106, 109, 225, 300.
38 Tamże, sygn. 228, k. 47v-48.
39 Tamże, sygn. 151, s. 72.
40 Tamże, s. 458, 532.
41 Tamże, sygn. 151, s. 35, 666; sygn. 156, k. 39.
montu. Według wykazu cerkiew parafialna została wystawiona w 1765 roku, a wymagała nowego pokrycia dachu, nowej podmurówki, nowej zakrystii i nowego parkanu. Świątynia filialna było o wiele starsza, pochodziła z 1638 roku i zapewne była wcześniej dobrze odrestaurowa- na, skoro napisano o niej, że była w dobrym stanie. Opisy stanu cerkwi za lata 1858-1862 potwierdzają wykonanie remontu w świątyni przeor- skiej, wykazują natomiast potrzebę restauracji dachu i podwalin cerkwi w Korhyniach42. Ostatnich dotychczas odnalezionych danych o wyglą- dzie obydwu budynków przed likwidacją unii dostarcza wykaz o stanie cerkwi za 1868 rok43. Wiadomo z niego, że cerkiew parafialna została gruntownie wyremontowana rok wcześniej i znajdowała się w bardzo dobrym stanie, natomiast cerkiew filialna zmieniała się w ruinę i nikt w tym względzie nie podejmował żadnych działań.
Wyposażenie cerkiewne
Wyznacznikiem kondycji i zamożności domu Bożego, oprócz oka- załości bryły świątyni i jej uposażenia, jest także zasobność w przed- mioty służące kultowi religijnemu. Ich obecność poświadcza sakralny charakter miejsca, bowiem są one niezbędne przy wielu obrzędach.
Wśród sprzętu kościelnego możemy wyróżnić naczynia liturgiczne, wyposażenie ołtarza oraz szaty liturgiczne, czyli oficjalny strój dla celebransów i ich pomocników.
Naczynia liturgiczne, zwane także argentariami, używane są w chrze- ścijaństwie głównie do sprawowania mszy św., ale także poza nią.
Służą najczęściej do przechowywania artykułów niezbędnych do mszy: wody, wina, opłatków, konsekrowanych hostii oraz do wyko- nywania czynności związanych z odprawianiem mszy (np. obmycia rąk – lavabo). Są to m.in.: kielich, patena, ampułki, lawaterz (lavabo), cyborium (puszka), vasculum, monstrancja, Melchizedek oraz kusto- dia. Wykonane są z różnych materiałów, np. ampułki są najczęściej szklane, zaś kielichy oraz puszki metalowe i złote (pozłacane).
Wszystkie naczynia, w których trzyma się ciało lub krew Pańską, są złote lub pozłacane w miejscu kontaktu z nią.
————
42 Tamże, sygn. 156, k. 645; sygn. 160, k. 181; sygn. 171, k. 74.
43 Tamże, sygn. 168, k. 62v-63.
Rys. 2 Cerkiew p.w. Kuźmy i Damiana w Przeorsku
wybudowana pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku44. Stan na 1837 r.
(Źródło: B. Ϲлободян, dz. cyt., s. 324.)
————
44 B. Ϲлободян podaje, że cerkiew ta została wybudowana ok. 1772 r., jednak wydaje się, że miało to miejsce zdecydowanie później, o czym może świadczyć protokół z 1811 r., sporządzony po wizytacji dziekańskiej przeprowadzonej przez ks. J. Pana- sińskiego, który o cerkwi napisał, że jest nowo wybudowana. Na pewno nie napisałby tak o cerkwi mającej wówczas prawie 40 lat. Zob.: APL, ChKGK, sygn. 139, k. 114.
Wyposażenie ołtarza stanowią różnorodne przedmioty uświetniające przebieg nabożeństwa, do których zalicza się krzyże, świeczniki, za- słonki, czy też obrusy. Przedmioty te wykonane są z różnorodnych ma- teriałów, począwszy od metali szlachetnych, poprzez cynę, mosiądz, drewno, a skończywszy na różnego rodzaju tekstyliach.
Szaty liturgiczne, zwane także paramentami (od paramenta – szaty ozdobne), to rodzaj odzieży stosowanej w czasie liturgii, mającej na celu określenie i zaznaczenie funkcji osoby ją noszącej. Początkowo nie różniły się one od odzieży świeckiej używanej od święta. Różnice pojawiły się dopiero w VII-IX wieku. Używa się ich dla pokazania pewnych różnic między kapłanem i służbą liturgiczną a wiernymi, a także dlatego, że każda z nich coś symbolizuje. W tradycji bizantyj- skiej wyróżnia się pięć kolorów szat liturgicznych45.
Niezbędnym elementem wyposażenia każdej świątyni są także księgi liturgiczne, według których w kościele odprawia się nabożeń- stwa oraz sprawuje sakramenty. Dzięki księgom sprawowana liturgia jest jednolita i zgodna z wyznawaną wiarą. Obok ksiąg liturgicznych występują tzw. książki pobożne, które zawierają modlitwy i nabożeń- stwa prywatne. Ze względu na technikę zapisu księgi dzieliły się na drukowane i pisane ręcznie; ten drugi typ występował jeszcze w XIX wieku. Ze względu na wielkość występowały one najczęściej w czte- rech formatach, tj. in folio, in quarto, in sexto oraz in octavo, czyli w formacie arkusza, połowy arkusza i jego części. Miejscem wydania tych ksiąg mógł być Lwów, ale też Wilno, Supraśl, Uniew i Poczajów, gdyż tylko w tych miastach funkcjonowały drukarnie unickie46.
————
45 Biały (srebrny) symbolizujący światłość Bożej Chwały i oświecenie umysłu, używany podczas największych świąt, np. Paschy Zmartwychwstania Pańskiego;
żółty (złoty) symbolizujący aniołów, używany najczęściej w ciągu roku liturgicznego;
czerwony – symbolizujący szatę, w którą był ubrany Chrystus przed Piłatem, a także krew męczenników; czarny używany szczególnie w Wielkim Poście oraz na po- grzebach; niebieski używany podczas świąt maryjnych; zielony używany raz w roku na Zesłanie Ducha Świętego. Zob.: B. S n e l a, Kolory liturgiczne, [w:] Ency- klopedia katolicka, red. B. M i g u t, A. S z o s t e k, R. S a w a, K. G w ó ź d ź, J. H e r b u t, S. O l c z a k, R. P o p o w s k i, Lublin 2002, t. 9, kol. 385-386.
46 Drukarnia przy klasztorze bazyliańskim w Uniewie działała w latach 1648-1770, przy klasztorze bazyliańskim Trójcy Św. w Wilnie w latach 1628-1839; natomiast we Lwowie znajdowały się dwie drukarnie: Józefa Szmulińskiego, działająca w latach 1687-1688 i przy klasztorze bazyliańskim w latach 1700-1708. Drukarnia przy klasz- torze bazyliańskim (ławra poczajowska) działała w latach 1733-1830, przy klasztorze
Naczynia liturgiczne
Pierwszych danych o naczyniach liturgicznych w cerkwi przeorskiej dostarcza protokół wizytacji z 1720 roku47. Na wyposażeniu świątyni była wówczas drewniana „pozłocista” puszka pro conservando venera- bili, kielich i patena wykonane z cyny, miedziana gwiazda oraz dwie łyżeczki mosiężna i cynowa48. Osobną grupę utensyliów stanowiły tekstylne podstawki i przykrycia stanowiące tzw. szaty kielicha, wśród których znajdowały się tylko 2 korporały49. Kolejnych danych w tym zakresie dostarcza protokół wizytacji z 1744 roku50. Jak pokazuje to źródło, w stosunku do poprzedniej wizytacji wśród utensyliów nastąpiły widoczne zmiany, zarówno jakościowe, jak i ilościowe. Drewnianą puszkę zastąpiła wówczas cynowa, a cynową łyżeczkę mosiężna.
Ubyła gwiazda i jeden korporał, zaś przybyła palka51. Ostatnich danych
————
bazyliańskim w Supraślu w latach 1695-1804, z przerwą na lata 1697-1711. Zob.:
O. N a r b u t t, Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich.
Zagadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979, s. 41.
47 APL, ChKGK, sygn. 101, k. 41.
48 Puszka – naczynie w kształcie kielicha do przechowywania chleba eucharystycznego.
Gwiazda (asteriskos, zwiezdica) – są to dwa metalowe łuki, które po połączeniu tworzą formę krzyża greckiego. Symbolizuje gwiazdę betlejemską, która doprowadziła do Chry- stusa trzech mędrców ze Wschodu. Stawia się ją na dyskosie (symbolu żłóbka). Drugą funkcją gwiazdy jest oddzielenie leżącego na dyskosie chleba eucharystycznego od po- krowców, którymi nakrywa się dyskos. Łyżeczka – zwana w księgach liturgicznych lawy- ną, służy do udzielania wiernym Komunii Świętej. Powinna być wykonana z tego samego materiału co kielich i dyskos. Symbolizuje kleszcze, którymi Serafin wziął żarzący się węgiel z ołtarza Bożego i oczyścił nim usta proroka Izajasza. Podobnie kapłan przy pomo- cy łyżeczki udziela wiernym Komunii Świętej i oczyszcza ich grzechy. „Przenajświętsze Ciało i Krew Pańska, niejako żarzący się węgiel oczyszcza ciało i duszę tych, którzy wie- rzą w naukę Chrystusa” – są to słowa modlitwy na poświęcenie łyżeczki liturgicznej.
Patena (dyskos) – jest to złoty, pozłocony lub wykonany z innego drogocennego metalu mały talerzyk, na którym kapłan kładzie chleb eucharystyczny (prosforę). Dyskos powi- nien mieć nóżkę, która pomaga przenosić chleb eucharystyczny ze stołu ofiarnego (pro- skomydyinyka) na Święty Ołtarz. Podczas obrzędu przygotowania darów ofiarnych sym- bolizuje żłobek betlejemski, jak również pojednanie i zjednoczenie wszystkich ludzi wierzących w Jezusa. Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, Popularny słownik sakaralizmów polskich i ukraińskich, Poznań 2001, s. 15, 59, 79, 92.
49 Korporał – lniane płótno, na którym stoi kielich i patena z hostią w czasie mszy świętej. Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 53.
50 APL, ChKGK, sygn. 107, k. 268v.
51 Palka – płótno do nakrycia kielicha mszalnego. Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i - t i e l, dz. cyt., s. 76.
w tym zakresie dostarcza protokół wizytacji z 1761 roku52. Wśród na- czyń liturgicznych nastąpiła kolejna poprawa jakościowa, czego wyra- zem była srebrna, pozłacana puszka na „sedesie tumbakowym” oraz kielich z pateną, również wykonane ze srebra i wewnątrz pozłacane.
Po raz pierwszy wystąpiły „dwoiste” miernice, a ilość korporałów wzrosła do trzech53. Jednakże według biskupa M. Ryłły był to proces niewystarczający, skoro w dekrecie powizytacyjnym nakazał: „Paroch powinien się jeszcze starać kupić srebrne łyżeczki”.
Wyposażenie ołtarza
Pierwszych danych o wyposażeniu ołtarza w tej cerkwi dostarcza pro- tokół jej wizytacji z 1720 roku54. Ilość wymienionych tam utensyliów dowodzi słabej kondycji parafii, na co miała zapewne wpływ niewielka liczba wiernych. Temat liczby parafian zostanie poruszony w dalszej części artykułu. Niestety, w powyższym protokole nie znajdujemy żad- nych wzmianek o ołtarzach w świątyni, jest natomiast wiadomość, że w cerkwi był jeden antymins, co może świadczyć o obecności co naj- mniej jednego stołu ofiarnego55. Z innych przedmiotów wymienione zostały: mosiężny trybularz, dzwonek do mszy i 15 sztuk „różnych obru- sów, chust białych”. Kolejne informacje o tych utensyliach pochodzą z protokołu wizytacji z 1744 roku56. W źródle tym jest już widoczny wpływ latynizacji na cerkiew w Przeorsku57. Wyrazem tego zjawiska były 2 ołtarze, tyle samo chorągwi do procesji, a także brak ikonostasu.
Ponadto wśród wymienionych utensyliów znalazły się 2 mosiężne trybu- larze, antymins, drewniany krzyż do procesji, lichtarz z tego samego
————
52 APL, ChKGK, sygn. 110, s. 477.
53 Miernica – pojemnik na specjalny wonny olej – mirrę, sporządzany z wielu aroma- tycznych składników, stosowany przy bierzmowaniu. Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 62.
54 Tamże, sygn. 100, k. 53v-54.
55 Antymins (gr. „zamiast ołtarza”) – płócienny lub lniany kwadratowy obrus z przed- stawieniem Chrystusa złożonego w grobie, postaciami czterech ewangelistów oraz zaszytą cząstką relikwii na pamiątkę celebrowania Eucharystii przez pierwszych chrześcijan na grobach męczenników. Bez antyminsu poświęconego przez biskupa nie wolno sprawować Liturgii. Po czytaniu Ewangelii rozkłada się go na prestole i na nim sprawowana jest Eucharystia. Zob.: E. S m y k o w s k a, Liturgia prawosławna.
Mały słownik, Warszawa 2004, s. 10.
56 APL, ChKGK, sygn. 107, k. 263v.
57 Szerzej na temat latynizacji w Kościele unickim zob.: D. C i o ł k o, Latynizacja Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej po synodzie zamojskim, Białystok 2014.
materiału, 8 sztuk „obrusów i różnych chust białych”, 6 zasłonek z „pro- stej materii” oraz 2 sznury koralików. Ostatnich XVIII-wiecznych infor- macji w tym zakresie dostarcza protokół wizytacji z 1761 roku58. W sto- sunku do poprzedniej wizytacji przybył jeszcze jeden antymins i 2 dzwonki mszalne. Pewnych informacji o wyposażeniu ołtarza przyno- si także dekret powizytacyjny biskupa M. Ryłły, w którym nakazał: „Cy- borium przystojniejsze [proboszcz] powinien sporządzić i szafkę na oleje sacra”59. Ponadto paroch otrzymał od hierarchy polecenie, żeby „sacrum, czyli dołek wyrobić w ziemi na składanie rzeczy poświęconych i zepsu- tych”. Kolejne dane o wyposażeniu ołtarzy, tym razem z obydwu świą- tyń, pochodzą z 1811 roku60. Ks. Jan Panasiński, dziekan tomaszowski, w swoim protokole pozostawił jednak informacje ogólnikowe. Wizytator wspomniał o trzech „nowych pięknych” ołtarzach. Za jednym z nich nakazał ustawić stolik do proskomidii i przygotować miejsce do ubierania się parocha61. Z dalszej części protokołu wynika, że ks. J. Panasiński nakazał pochować stare obrazy, a w przypadku sprzętu cerkiewnego stwierdził, że jest „w porządku, według inwentarza”. Odnośnie świątyni w Korhyniach napisał, że „w środku [jest] ozdoba pomierna w ołtarzy- kach i obrazach. Sprzętów cerkiewnych [jest] bardzo mało, ponieważ droższe do kasy Cyrkułu Zamojskiego [zostały] zabrane, a reszta w 1805 roku [została] skradziona”.
Księgi cerkiewne
Tab. 1 Księgi cerkiewne w świątyni przeorskiej w XVIII wieku
Nazwa księgi Data odnotowania w źródłach
1720 1744 1761
Ewangelia X X X
————
58 APL, ChKGK, sygn. 110, s. 477.
59 Cyborium (tabernakulum) – puszka do przechowywania konsekrowanej hostii.
Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 24.
60 APL, ChKGK, sygn. 139, k. 114-114v.
61 Proskomidia – wstępna cześć Liturgii, podczas której na żertwienniku dokonuje się przygotowania świętych darów ofiarnych. Żertwiennik – stół ofiarny stojący zwykle w rogu części ołtarzowej, służący do przygotowywania ofiar do proskomidii. Zob.:
E. S m y k o w s k a, dz. cyt., s. 73, 93.
Służebnik62 X 2X X
Trefołoj63 X X X
Triod cwietnaja64 X - X
Triod postnaja - X X
Apostoł65 X X X
Psałterz66 X - -
Trebnik67 X - -
Czasosłów68 X - -
Oktoich69 - X -
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 101, k. 41; sygn. 107, k. 268v-269; sygn. 110, s. 477.
————
62 Służebnik – księga przeznaczona dla diakonów i prezbiterów Kościoła wschod- niego, zawierająca porządek nabożeństw i krótkie uwagi dla chóru lub psalmisty.
Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 100.
63 Trefołoj (minieja prazdnicznaja) – książka cerkiewna zawierająca wybór tekstów formularzy świątecznych większych świąt wyjętych z minei miesięcznej. Zob.:
O. N a r b u t t, dz. cyt., s. 128.
64 Triod postnaja i cwietnaja – ogólna nazwa księgi liturgicznej w Kościele wschod- nim, zawierającej porządek nabożeństw świat ruchomych. Postnaja zawiera części zmienne Liturgii godzin okresu przedpościa i Wielkiego Postu do Wielkiej Soboty.
Cwietnaja zawiera zmienne części Liturgii godzin okresu paschalnego do Niedzieli Wszystkich Świętych. Zob. B. P a ń c z u k, Księgi liturgiczne, [w:] Encyklopedia katolicka, red. A. S z o s t e k, E. Z i e m a n n, R. S a w a, K. G ó ź d ź, J. H e r b u t, S. O l c z a k, R. P o p o w s k i, Lublin 2004, t. X, kol. 110.
65 Apostoł – księga zawierająca dzieje i listy apostołów. Zob. A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt. s. 13.
66 Psałterz – część księgi Liturgii zawierająca psalmy, podzielona na różne dni i pory dnia w cyklu czterotygodniowym. Zob. A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 92.
67 Trebnik – zbiór modlitw okazjonalnych i rytuałów towarzyszących posługom reli- gijnym w Kościele wschodnim. Zawiera porządek udzielania sakramentów, sakra- mentaliów, błogosławieństw. Zob. A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 112.
68 Czasosłow – księga niezbędna dla psalmisty oraz chóru cerkiewnego przy odpra- wianiu codziennych nabożeństw; zawiera teksty niezmienne i zmienne odnoszące się do Liturgii cyklu tygodniowego lub rocznego z podaniem kalendarza liturgicznego.
Zob.: A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 25.
69 Oktoich – księga zawierająca materiał liturgiczny przeznaczony dla chóru i psalmi- sty podczas nabożeństw w cerkwi w ciągu tygodnia oraz w ciągu roku według ośmiu tonacji śpiewu liturgicznego w cyklu ośmiotygodniowym. Zob. A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, dz. cyt., s. 73-74.
Jak pokazuje powyższa tabela w parafii w Przeorsku w badanym okresie stwierdzono jedynie 3 wykazy ksiąg. W przypadku pierwszego i ostatniego spisu o księgach poza ich nazwą wiadomo tylko, że wszystkie były drukowane. W rejestrze z 1744 roku podano, że wśród służebników jeden był wydrukowany w Uniewie, a drugi we Lwowie.
Z informacji o księgozbiorze w cerkwi przeorskiej wynika, że na- stępowały w nim zmiany ilościowe i rzeczowe. Należy zaznaczyć, że nie było to zjawisko odosobnione i podobnie działo się także w innych cerkwiach, zarówno w dekanacie tomaszowskim, jak i ty- szowieckim70.
Szaty liturgiczne
Pierwsze informacje o szatach liturgicznych w omawianej cerkwi pochodzą z protokołu wizytacji z 1720 roku71. Ze źródła wyłania się obraz świątyni ubogiej, w której paroch miał tylko 2 aparaty z „prostej materii”72. Jak pokazuje o 24 lata późniejszy protokół wizytacji, sytu- acja wśród argenatriów niewiele się zmieniła73. Do wcześniej wymie- niony dwóch aparatów doszły jeszcze dwie alby. Wśród aparatów pierwszy, kompletny, był wykonany z tkaniny bagazjowej, natomiast o drugim wiadomo, że został uszyty z nieokreślonej tkaniny w kwiaty i był podarty74. Kolejnych i zarazem ostatnich danych o szatach litur-
————
70 Zob.: J.A. F r y k o w s k i, Dzieje parafii unickiej w Pienianach, „Radzyński Rocz- nik Humanistyczny”, nr 12 (2014), s. 23-49; Tenże, Z dziejów Diecezji Unickiej w Chełmie. Parafia unicka w Łaszczowie do 1863 r., „Rocznik Chełmski”, t. 17 (2013), s. 53-69; Tenże, Parafia unicka w Podlodowie w XVII-XVIII wieku, „Rocznik Toma- szowski”, nr 1(2), 2013, s. 33-43; Tenże, Parafie prawosławne i unickie w Tyszow- cach XVI-XVIII wieku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 10, 2012, s. 33-48;
Tenże, Parafia unicka w Rachaniach do 1811 roku, „Annales UMCS”, vol. LXVII, nr 2 (2012), s. 7-24; Tenże, Dzieje parafii unickiej w Jarczowie w XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, nr 122, 2014, s. 67-85.
71 APL, ChKGK, sygn. 101, k. 41.
72 Aparat – komplet przyborów i szat potrzebnych przy odprawianiu ceremonii.
Zob.: I. T u r n a u, Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warsza- wa 1999, s. 15.
73 APL, ChKGK, sygn. 107, k. 268v.
74 Bagazja – wzorzysta tkanina bawełniana tkana w „karpiołuskę” (regularny deseń łuski rybiej, motyw stosowany w polskim tkactwie jedwabnym) lub wzór kwiatowy, albo drukowana. Zob. I. T u r n a u, dz. cyt., s. 17, 83.
gicznych dostarcza protokół sporządzony przez biskupa M. Ryłłę po wizytacji w 1761 roku75. Jak pokazuje to źródło, liczba aparatów nie uległa zmianie, a jeden z nich bagazjowy był dość leciwy. Zapew- ne był to ten sam, o którym wspomniano w poprzednim protokole wizytacji. Natomiast drugi był uszyty z drodetu w białe kwiaty76. Z innych szat wymienione są dwie alby i po raz pierwszy komża.
O tym, że była to ilość niewystarczająca, informuje dekret powizyta- cyjny, w którym hierarcha nakazał parochowi „posporządzać aparaty”.
Uposażenie duchowieństwa
Podstawą uposażenia duchowieństwa parafialnego były majątki be- neficjalne, w skład których wchodziły różnego rodzaju dobra nieru- chome i prawa majątkowe. Podstawowym źródłem dochodów paro- chów unickich były gospodarstwa rolne, przy czym należy pamiętać, że nie było one zbyt okazałe. W porównaniu z parafiami Kościoła rzymskokatolickiego, największego właściciela ziemskiego, były one najczęściej kilkakrotnie mniejsze77. Jedynie biskupstwa miały uposaże- nie większych rozmiarów78. Ważnym składnikiem dochodu parochów było prawo do pobierania od ludności dziesięciny snopowej i pieniężnej (iskopu)79, mesznego, stołowego i innych danin, a także opłat za peł-
————
75 APL, ChKGK, sygn. 110, s. 477.
76 Drodet (drogiet, drojet) – miękka, dość mocna tkanina wełniana lub półwełniana, na jedwabnej osnowie, o złożonej budowie splotowej. Tkana splotem skośnym lub płó- ciennym, co w połączeniu ze splotem rypsowym dawało efekt kostek lub kratek. Zob.:
I. T u r n a u, dz. cyt., s. 47.
77 W całej ziemi chełmskiej cerkwie parafialne w połowie XVII w. posiadały zazwy- czaj uposażenie, w skład którego wchodziły 1-2 łany ziemi wolne od podatków oraz daniny od ludności z całego okręgu parafialnego.
78 Katolicki biskup chełmski w XVII w. posiadał 3 miasteczka, 9 wsi oraz dochody z domów w mieście, gdy tymczasem unickie biskupstwo chełmskie dysponowało tylko sześcioma wioskami. Zob.: AGAD, ASK, Dz. I, sygn. 71, k. 69-71, 507-507v.
79 Dziesięcina – podatek pobierany przeważnie w naturze od podwładnych, obejmu- jący 10% ich dochodów i przeznaczony na potrzeby świeckie lub kościelne, zwłasz- cza na utrzymanie duchowieństwa. Zob. J. D u d z i a k, Dziesięcina, [w:] Encyklope- dia katolicka, t. IV, red. R. Ł u k a s z y k, L. B i e ń k o w s k i, E. G r y g l e w i c z, Lublin 1985, kol. 600-601. Zob. także: J. P ó ł ć w i a r t e k, Z badań nad rolą gospo- darczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XIX wieku, Rzeszów 1974, s. 93.
nione posługi religijne, zwane iura stolae80. To ostatnie świadczenie, ze względu na brak unormowania, często powodowało nadużycia, wy- rażające się w zbyt dużych opłatach pobieranych przez niektórych ka- płanów81. Dodatkowo parochowie mogli korzystać ze służebności dworskich w postaci wolnego wyrębu w lasach (na opał i budowę), połowu ryb w stawach i rzekach oraz korzystania z pastwisk.
Pierwszych danych o beneficjum cerkiewnym tej parafii dostarcza protokół wizytacji z 1720 roku82. Zamieszczone w nim informacje są zaskakujące, bowiem wizytator sugeruje, że podczas jego wizytacji paroch nie posiadał gruntów rolnych, ponieważ „łan całego gruntu cerkiewnego na dwór odebrano, tylko ustaw jest, że był przed tym cerkiewny, bo i pobożny kapłan za niego płaci, chociaż nie zażywa”.
Wiadomo natomiast, że przy cerkwi był ogród, na którym stała pleba- nia, i że pleban pobierał dziesięcinę w wysokości 15 snopów z ćwierci gruntu parafian. Tę niecodzienną sytuację wyjaśnia protokół następnej wizytacji z 1744 roku83. Wizytator zapisał wówczas: „Gruntu cerkiew- nego przed tym nie bywało, tylko teraz na usilne supliki obecnego parocha kasztelan dał pół ćwiartek pola, [które] może być na 3 pół- macki miary tomaszowskiej i ogród, [a] przy tymże pole, [które] na- zywa się Zagumienek84. Tego wszystkiego pola nadano anno 1741, 8 czerwca, być może na korce 2 miary tomaszowskiej. Łąki także tego samego czasu przydał na dwóch kosiarzy. Więcej nie ma ani pola, ani łąki”. Wielkość na dwóch kosiarzy oznaczała, że dwie osoby potrze-
————
80 Meszne – rodzaj daniny rocznej, składanej przez parafian proboszczowi w formie czynszu pieniężnego lub w naturze (zapewne zobowiązującej go do odprawiania mszy). Stołowe – rodzaj czynszu płaconego od domów proboszczowi. Zob. A. Z a j - d a, Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600 r.), Warsza- wa-Kraków 1979, s. 126, 186. Iskop – danina oddawana w zbożu. Zob. J. K o ś ć, Słownictwo regionalne w XVII-XVIII-wiecznych księgach miejskich wschodniej Lu- belszczyzny, „Studia Językoznawcze” 1988, t. 13, s. 73.
81 W 1818 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wyda- ła taksy wysokości opłat iura stolae. Ich wysokość była zależna od jednej z trzech klas, na jakie zostali podzieleni parafianie. Z kolei przynależność do klas zależała od majętności wiernego. Zob.: APL, ChKGK, sygn. 604, s. 438-439. Zob. też: Aneks nr 1 i Aneks nr 2.
82 APL, ChKGK, sygn. 101, k. 41.
83 Tamże, sygn. 107, k. 269.
84 Maca – jednostka mierzenia objętości m.in. zbóż w XVI w. Zob. J. S z y m a ń s k i, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005, s. 169.
bowały jednego dnia na skoszenie, natomiast jedna osoba dwóch dni85. Ponadto parochowi należał się iskop z pastewnika w wysokości piętnastu snopów od każdego wiernego. Niewiele informacji na temat uposażenia pozostawił w protokole wizytacji z 1761 roku biskup M. Ryłło86. Hierarcha ograniczył się jedynie do stwierdzenia: „Grunty według dawnych wizytacji”. Natomiast w dekrecie powizytacyjnym tak się ustosunkował do uposażenia: „Tak jest ubogi fundusz paro- chów przeorskich, że należytego wyżywienia mieć nie może paroch bez ręcznych, chłopom przyzwoitych robót dla własnego wyżywienia”.
Niewiele nowego w tym zakresie wnosi protokół wizytacji z 1811 roku87. W przypadku Przeorska znajdujemy tam zapis: „Fundusz szczupły i mało na ciężkiej borowinie urodzajne grunta, w całości używane są przez parocha”, natomiast w przypadku cerkwi filialnej: „Fundusz szczupły w całości znajduje się”.
Tab. 2 Wielkość użytków rolnych i wysokość dziesięciny w parafii Przeorsk w latach 1814-1870
Data Wieś Grunty orne Łąki Ogrody
Wymiar dziesięciny /służebności
1816 Przeorsk 42 morgi88
Korhynie 20 mórg
Razem 62 morgi
1841
Przeorsk 29 mórg 4231/3 sążnia
4 morgi 5802/3 sążnia
1 morga 538 sążni
od ćwiertników po 15 snopów, od zagrodników po 7 snopów, pastwisko Korhynie 22 morgi
553 sążni
10 mórg 40 sążni
3 morgi 430 sążni
mlewo i pastwisko Razem 69 morgów 2565 sążni
————
85 Podobnie była określana powierzchnia pola ornego na ilość dni orki, co oznaczało, w ciągu ilu dni oracz mógł je w całości zaorać, orząc od wschodu do zachodu słońca.
Szerzej zob. J. S z y m a ń s k i, dz. cyt., s. 182-183.
86 APL, ChKGK, sygn. 110, s. 477.
87 Tamże, sygn. 139, k. 114-114v.
88 W Królestwie Polskim obowiązywał system miar zwany nowopolskim. Morga liczyła 0,56 ha, sążeń 172,8 cm2. Morga wiedeńska odpowiadała 0,5755 ha, a sążeń wiedeński 3,6 m2. Zob. J. S z y m a ń s k i, dz. cyt., s. 173-174, 177.
1870 Przeorsk 30 mórg 7½ morgi Korhynie 24 morgi 10 mórg
Razem 71½ morgi
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 151, s. 373; sygn. 167, k. 85-85v.; sygn. 604, s. 70-71.
Dość interesującego opisu gruntów przeorskich dostarcza „Tabela wykazująca stan plebanii znajdujących się w Dekanacie Tomaszow- skim sporządzona 1 marca 1828 roku”89. Z tego źródła wynika, że były to pola niezbyt urodzajne, czego nie omieszkał nadmienić spisu- jący: „Grunty w trzeciej części piaszczyste i w miernym położeniu.
Dla szczupłości również dochodów trudno się plebanowi utrzymać”.
Pod datą 10 maja 1828 roku podobną opinię o polach cerkiewnych wyraził ks. Wincenty Siedlecki, surrogat chełmski i archiprezbiter katedralny. Opinia ta brzmiała następująco: „Nieużyteczne grunta nieodpowiadające wydatkom łożonym na ich uprawę skłaniają to be- neficjum do upadku”.
Tab. 3 Dochody parochów przeorskich w latach 1815-1870
Dochody z:
W latach (wyrażone w złotych90):
1815 1816 1818 1819 1822 1828 1832-
184191
gruntów 187,17 86 406,293/18
270 163,17
172,19 172
dziesięcin 24 24 - 24
kompetencje92 - - - - 414 - -
Razem 211,17 110 406,293/18 270 788,34 172,19 172
Dochody z: W latach (wyrażone w srebrnych rublach93):
1844 1845 1854 1855 1856 1857 1870
gruntów 40,83½ 40,83½ 25,89½ 25,89½ 25,89½ 25,89½ -
————
89 APL, ChKGK, sygn. 228, k. 17.
90 1 złoty = 30 groszy, 1 grosz = 18 denarów. Zob. J. S z y m a ń s k i, dz. cyt., s. 580-583.
91 Tej samej wielkości dochód wykazany jest w roku 1837, 1838, 1839 i 1841.
Zob. APL, ChKGK, sygn. 150, s. 344, sygn. 151, s. 75, 161, 532.
92 Fundusze na kompetencje pochodziły z zajętych przez państwo dóbr kościelnych i przeznaczone były na cele kultu. Zob. E.M. Z i ó ł e k, Między tronem a ołtarzem.
Kościół i państwo w Księstwie Warszawskim, Lublin 2012, s. 22, 25.
93 1 rubel = 6⅔ złotego = 200 groszy. 1 kopiejka = 1/13 złotego = 2 grosze. Zob.
I I h n a t o w i c z, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, cz. I, Warsza- wa 1967, s. 86.
