"Dydaktyka geografii. Wybór pism", Wacław Nałkowski, Warszawa 1968 : [recenzja]

396

B a ile y p ro w a d ził bad an ia nad życiem i twórczością Jam esa H uttona (1726— 1797) po­ nad 40 lat; p isa ł o nim w iele, szczególnie wanto przypom nieć esej w p u blik acji zbio­ ro w e j Rola Edynburga w postępach nauki (1921 r.) i. arty k u ł w książce w y d a n e j z okazji 150-lecia śm ierci H uttona przez K ró le w s k ie T o w arz y stw o w E dy n burgu w 1948 r.

O m a w ia n a tu p raca jest m ozaiką n a jb a rd z ie j reprezen tatyw n ych w ypow iedzi H uttona o ra z ośw ietlających je kom entarzy B a ile y ’a. W ten sposób stały się w pełni zrozum iałe n ie zawsze jasno przedstaw ione przez tw órcę idee, n a b ra ł przejrzystości zebrany przez H uttona m ateriał fak to graficzn y oraz oparte n a nim rozum owanie. B a łle y osiągnął to tym skuteczniej, że b y ł doskonałym zn aw cą epoki i je j atm osfery um ysłow ej, a także geologicznego obszaru, k tóry H uttonow i dostarczył m ateriału do w n io s k ó w teoretycznych. Z e w zg lęd u n a cel p u b lik a c ja B a ile y ’a przypom ina w y d a n e ■wkrótce po śm ierci H uttona objaśnienia do jego teorii, napisan e przez jego p rz y ja ­ ciela, Johna P la y fa ira (Illustrations o f the Huttonian Theory, 1802 r.). F o rm a jest jedn ak różna, B a ile y o p a rł się w yłącznie i ściśle n a bo gato cytowanych oryginalnych tekstach Huttona.

K siąż k a uk azu je drogę H uttona ja k o „tw órcy now oczesnej geologii” o d jego zainteresow ań rolniczych, a szczególnie od p ow stałych w 1753 r. zainteresowań geolo­ gicznych, aż do przedstaw ienia przezeń w skrócie w 1785 r. przed K ró lew sk im T o ­ w arzy stw em w E d y n b u rg u i w y d a n ia tam że w 1788 r. T heory o f the Earth; or an In ­

vestigation of the Law s O bserva ble in the Composition, Dissolution, and Restoration of Land upon the G lobe. N astępnie otrzym ujem y w n ik liw ą analizę, opartą na głębo ­

kich studiach, tekstów i ilustracji w p ełn i ju ż rozw in iętej Theory o f the Earth

(... with P roofs and Illustrations). B ailey o m aw ia szczegółowo 8 rozdziałów I tomu, 13 ro zdziałó w H tomu i 9 ro zdziałó w ¡III tom u [(wydanego pośmiertnie).

W o b e c przytoczonego przez Huttona m ateriału d ow od ow ego n a procesy niszcze­ n ia (fo rm o w an ia1) i w y d ź w ig a n ia się p ow ierzchni Z iem i — przed historią geologii stoi

zadanie w y jaśn ien ia, dlaczego dopiero iLyell, urodzony w ¡roku śmierci Huttona, m ógł d oprow adzić do zw ycięstw a aiktualizmu. Istotnej przyczyny ¡tego fak tu należy n ie w ą tp liw ie szukać w w aru n k ach id eow y ch epoki. D la w y św ietlen ia tego (i w ie lu innych p roble m ów ) książka B a ile y ’a, jako w y d a w n ictw o źródłow e, m a k apitalne zna­ czenie.

J. Bb.

W a c ła w N a ł k o w s k i , Dydaktyka geografii. W y b ó r pism. W y b o r u dokonał o raz w stępem i kom entarzem opatrzył G u st a w W uttke. P a ń s tw o w e Z a k ła d y W y ­ d a w n ic tw Szkolnych, W a rs z a w a 1968, ss. 244.

W y b ó r p ism geograficznych W a c ła w a N ałk o w sk ieg o, 'dokonany przez jednego z ostatnich żyjących jego uczniów, znanego n a n iw ie pedagogicznej G u sta w a W u t - tkego, w y d a n o w słusznym przekonaniu, iż w pism ach tych tk w ią treści n a d a l ak tu ­ alne. W y b r a n e fragm en ty pism, n az w an e w tytule niezbyt śoiśle „dydaktyką geo­ g ra fii”, zostały u p orządk ow ane w trzy rozdziały. D w a p ierw sze rozdziały p rzedsta­ w ia ją Poglądy W acława N ałkow skiego na geografię oraz o bejm u ją W ypow ied zi W a­

cława N ałkow skiego o m etodyce geografii, p rzy czym zakresów o b y d w u zagadnień

b yn ajm n iej n ie rozgraniczono. Trzeci rozdział: W acław N ałkow ski o geografii regio­

nalnej, za w iera w ła ś c iw ie ty lk o fragm enty opisów regionalnych różnych obszarów

ziemi. W y b r a n e teksty poprzedzone zostały ¡krótkim wstępem , rozdziałem o Zasłu­

gach W acława Nałkow skiego na polu geografii, a raczej — dyd ak tyki tej nauki,

oraz jego rysem ¡biograficznym.

Szkoda jedn ak, że opracow anie spuścizny N a łk o w sk ieg o nie w y k racza poza m in i­ m um w y m agań , n aw e t gd y w eźm ie się pod uw agę, że P Z W S w id ziały w niej tylko

R ecenzje

397

lekturą pom ocniczą dla nauczycieli. W form ie, w jak iej w y d a n o niniejszy wytbór pism, nie spełnia on w ła śc iw e j ro li dydaktycznej, pogląd y b o w iem N ałk o w sk ie g o na dydak tykę geo grafii nie zostały dostatecznie skonfrontow an e z szerokim w ach larzem współczesnych m etod nauczania. B r a k w y cze rp u jącej oceny historycznych dziś już itekstów także spraw ia, że szansą należytego udostępnienia cennej spuścizny w y ­ bitnego geo grafa należy uznać, z w in y w y d a w n ictw a, za zm arnow aną.

N ie tylko zresztą nauczyciel, ale każd y przeciętny czytelnik zainteresow any ge­ o g ra fią i je j historią chętnie w id zia łb y p ism a N a łk o w sk ieg o w persp ek tyw ie drogi, jak ą przeszła geografia od śmierci uczonego. P e łn ie j w ów czas uk azałby się dorobek N ałk ow sk ieg o, stanowiący epokę w ro z w o ju geografii, le p ie j u w yd atn iłoby się to, co żyw e z tego dorobku i co utrzym ało się w geo grafii w spółczesnej.

Józef Babicz

N O W E Z E S Z Y T Y „ S T U D IÓ W I M A T E R I A Ł Ó W Z D Z IE J Ó W N A U K I P O L S K I E J ”

W 1968 r. ukazały się cztery zeszyty „Stu diów i M a te r ia łó w z D z ie jó w N a u k i P o l­ s k ie j”, w y d a w n ic tw a ciągłego zbiorow ego nieperiodycznego, p u blik o w an ego przez Z a k ła d H istorii N a u k i i Techniki P A N . B y ły to kolejne zeszyty czterech spośród p ię­ ciu serii w y d a w n ic tw a : A ,»Historia N a u k Społecznych”, B „H istoria N a u k B io lo ­ gicznych i M edycznych”, C „Historia N a u k M atem atycznych, Fizyko-C hem iczn ych i G eologiczno-G eograficzn ych”, E „Z agadn ien ia O góln e”.

W serii A zeszyt 112, p rzygotow any pod re d a k c ją n au k o w ą L . H ajd u k ie w icza, nosi d edykację: „P ro fe so row i H e n ry k o w i B ary czo w i w czterdziestolecie p racy n a u k o ­ w e j — przyjaciele, w spółpracow nicy, uczniowie” . Zeszyt m a następującą zaw artość: L. H ajdu kiew icz, Bibliografia prac prof. dra H en ryka Barycza, 1923— 1966; A . G ie y ­ sztor, In cronicis fratrum D om u s Teutonice. Nieznany fragm ent dziejopisarstwa k rzy­

żackiego z X I V w .; P. Czartoryski, Idea uniw ersytetu i koncepcja nauki na U n iw e r ­ sytecie K rakow skim w pierw szej połow ie X V w. — program i jego realizacja; M.

B rah m er, W kręgu Walezjusza. „L a P ologn e” Franciszka d’A m b o is e; W . H ubicki,

U czniowie z Polski na studiach chymiatrii w M a rbu rg u w latach 1609— 1620; W .

Voisé, L eibniz i historia polskich doktryn politycznych; K . Targosz, P olscy kores­ pondenci Atanazego K irchera i ich wkład w jeg o dzieło naukow e; P. R ybicki, Z za­ gadnień teorii społecznej renesansu; L . Szczucki, W kręgu spinozjańskim (K rzysztof Sandius ju n io r ); W . Tatarkiew icz, P ierw szy Polak w dziejach estetyki; K . O p ałe k , W łaściwości rozw ojow e nauk społecznych i hum anistycznych w Polsce okresu ośw ie­ cenia; R. D u tk o w a, Z problem atyki szkolnictwa elem entarnego w Polsce w czasach

Księstwa Warszawskiego; K . M ro zo w ska, O now e spojrzenie na Józefa Załuskiego ja ­ ko generalnego kuratora U niw ersytetu Jagiellońskiego; A . Knot, Z życia lw ow sk iej m łodzieży akademickiej w przededniu rew o lu c ji 1846 r.; R. W roczyńsk i, D w ie k on­ cepcje pedagogiki naukowej w Polsce (J a n W . D a w id i Stanisław K a rp ow icz); M .

C ham cówna, K ilka uwag o studiach K ołłątaja nad dziejam i A k adem ii K ra k ow sk iej; A . Zeleń Sk a-C h ełkow ska, Starania Józefa Szujskiego o utw orzenie sem inarium his­

torii polskiej w Uniw ersytecie Jagiellońskim; F. B ielak , N ajbogatszy słownik rodzi­ m y — „Thésaurus” Grzegorza Knapa; R. P o lla k , M arynistyczne m o ty w y w pow ieści A . K orczyńskiego; J. Dybiec, Warsztat naukowy „H istorii literatury polskiej” M ic h a ­ ła W iszniewskiego; W . Szelińska, K rakow scy typographi i bibliopolae pierw szej połow y X V I w . w obec książki różn ow ierczej; L . H ajd u k ie w icz, N ieznany inw entarz instrumentarium i biblioteki Jana Brożka z roku 1657; A . Jobert, Reflets du Siècle d’Or dans une bibliothèque française; J. H ulew icz, Działalność Funduszu K u ltu ry