Ods³oniêcia powierzchniowe w koncepcji ochrony georó¿norodnoœci
Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego
Janusz Jureczka*
Outcrops in the geodiversity conservation concept of the Upper Silesia Coal Basin (southern Poland). Prz. Geol., 49: 1101–1106. S u m m a r y. The paper presents a general review of the surface rock outcrops in the USCB area (except for its southern part) focusing on those of major importance for the geodiveristy of the basin’s geological structure. Most of the outcrops include Carboniferous coal-bearing strata, which are unique at the surface, both in Poland and in Europe, as well as some outcrops of different geological periods, especially Triassic and Permian. In general, these outcrops are badly preserved; only a few of them have been legally pro-tected, but most of them are in a state of fast progressing degradation. There are only some well-preserved outcrops in large quarries of Permian and Triassic rocks situated in the eastern part of the basin. Exceptionally badly preserved are the outcrops of coal-bearing formations liquidated recently in great numbers (15 within 10 years). It makes the geodiversity of the basin seriously reduced to pov-erty. Changing the present state through legal protection of some outcrops, including Carboniferous strata, might be of great impor-tance for the geological heritage preservation of the Upper Silesia. This would be also important from scientific, didactic, tourist and recreational point of view.
Key words: geodiversity, outcrops, protection, Upper Silesian Coal Basin
Na georó¿norodnoœæ budowy geologicznej Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (GZW) sk³adaj¹ siê utwory powsta³e w ró¿nych okresach dziejów Ziemi: prekambrze, kambrze, dewonie, karbonie, permie, triasie, jurze, trzecio-rzêdzie i czwartotrzecio-rzêdzie. Utwory karbonu oraz m³odszych okresów geologicznych s¹ znane z licznych ods³oniêæ powierzchniowych. Poœród nich szczególne znaczenie maj¹ ods³oniêcia osadów wêglonoœnych karbonu górnego, które s¹ unikatowe w skali Polski i Europy; w Polsce osady tego rodzaju s¹ ods³oniête tylko na obszarze GZW i w Sudetach. Du¿e znaczenie naukowe i dydaktyczne maj¹ równie¿ niektóre ods³oniêcia ska³ innych okresów geolo-gicznych, w tym zw³aszcza triasu i permu.
Wiêkszoœæ powierzchniowych ods³oniêæ geologicz-nych w GZW powsta³a w wyniku eksploatacji surowców mineralnych lub prac budowlanych. Wielkoœæ tych ods³oniêæ jest bardzo zró¿nicowana — od ma³ych obi-ektów punktowych do rozleg³ych wyrobisk maj¹cych kil-kaset metrów d³ugoœci i kilkadziesi¹t metrów g³êbokoœci. Ods³oniêcia naturalne, nie bior¹c pod uwagê zwietrzeliny powierzchniowej, s¹ nieliczne i na ogó³ niewielkie. Wystê-puj¹ g³ównie we wschodniej czêœci zag³êbia i w wiêkszoœci s¹ to ods³oniêcia utworów wêglanowych jury, rzadziej dol-nego karbonu lub permu, które tworz¹ malownicze ska³ki na zboczach wzgórz.
Fizyczny stan ods³oniêæ jest ró¿ny. Na ogó³ dobrze zachowane ods³oniêcia wystêpuj¹ tylko w rozleg³ych wyrobiskach, obecnie — lub niedawno — eksploatowa-nych. Wiêkszoœæ z nich jest usytuowana we wschodniej czêœci zag³êbia, gdzie widoczne s¹ utwory permu i triasu. Wyj¹tkowo z³y jest stan ods³oniêæ ska³ wêglonoœnych kar-bonu. Znaczna ich czêœæ jest w stanie szybko postêpuj¹cej degradacji pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka, a tak¿e w wyniku procesów naturalnych, g³ównie wietrzenia i sukce-sji roœlinnoœci. Powszechna jest praktyka likwidacji ods³oniêæ karboñskich poprzez zasypywanie odpadami komunalnymi lub pogórniczymi z kopalñ wêgla kamienne-go. W mniejszej skali dzia³ania takie dotycz¹ te¿ ods³oniêæ
ska³ innych okresów geologicznych, np. kamienio³omów wapieni i dolomitów triasowych, nierzadko zamienianych na niekontrolowane œmietniska. Z powodów komercyj-nych tempo likwidacji ods³oniêæ w wyrobiskach poeksplo-atacyjnych wyraŸnie nasili³o siê w ostatnim dziesiêcioleciu. W tym czasie zlikwidowano ok. 30 takich ods³oniêæ, a po³owa z nich reprezentowa³a utwory karboñskie (ryc. 1). Czêœæ zlikwidowanych ods³oniêæ zawiera³a uni-katowe osobliwoœci geologiczne wielokrotnie opisywane w literaturze naukowej, m.in. „stoj¹ce pnie karboñskiego lasu” lub pok³ady wêgla o znacznej mi¹¿szoœci, poœród których rozszczepiaj¹cy siê 18-metrowy pok³ad „Reden” (510) stanowi³ zabytek przyrody o znaczeniu œwiatowym. Postêpuj¹cy proces likwidacji ods³oniêæ powierzchnio-wych wydaje siê byæ nieuchronny i prawdopodobnie w nied³ugim czasie Zag³êbie Górnoœl¹skie zostanie pozba-wione ods³oniêæ karbonu, a tak¿e wielu ods³oniêæ innych okresów geologicznych, co wp³ynie na powa¿ne zubo¿enie obrazu jego georó¿norodnoœci.
Ochron¹ prawn¹ na obszarze Zag³êbia Górnoœl¹skiego jest objêta niewielka grupa ods³oniêæ powierzchniowych (tab. 1). W wiêkszoœci s¹ to ods³oniêcia usytuowane w skrajnie wschodniej czêœci zag³êbia (ryc. 2), które prezen-tuj¹ typ budowy geologicznej charakterystyczny dla jego pó³nocno-wschodniego obrze¿enia — Jury Krakowskiej.
W pozosta³ej czêœci zag³êbia, na obszarze tradycyjnie pojmowanym jako zag³êbie wêglowe (Górnoœl¹ski Okrêg Przemys³owy oraz rejon rybnicko-jastrzêbski), prawna ochrona ods³oniêæ powierzchniowych, poza pojedynczymi przypadkami, praktycznie nie istnieje. Pomimo przesz³o 200-letniej eksploatacji utworów karboñskich, nigdy nie zadbano o to, aby czêœæ ods³oniêæ tych ska³, np. w likwido-wanych cegielniach, zabezpieczyæ i otoczyæ ochron¹. Dotychczas prawn¹ ochron¹ w tej czêœci zag³êbia objêto jedynie kilkanaœcie g³azów narzutowych uznanych jako pomniki przyrody (Alexandrowicz i in., 1992) oraz trzy ods³oniêcia (dwa karboñskie i jedno triasowe) zatwierdzo-ne jako stanowiska dokumentacyjzatwierdzo-ne. Chroniozatwierdzo-ne ods³oniê-cia karboñskie nie s¹ jednak ujête w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody (status ochrony nada³y im rady miejskie), a ich stan fizyczny wymaga pod-jêcia dzia³añ zabezpieczaj¹cych.
Dla kilku ods³oniêæ, g³ównie z czêœci wschodniej zag³êbia, istniej¹ projekty ich ochrony (m.in.: Gradziñski,
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosnowiec;
1988; Urban, 1994, 1996). Dotycz¹ one m.in.: w¹wozu Gródek w Kwaczale (arkoza kwaczalska — karbon górny), kamienio³omu na wzgórzu Lipie w Libi¹¿u–Moczydle (warstwy gogoliñskie — trias œrodkowy), kamienio³omu w Pogorzycach (warstwy gogoliñskie i góra¿d¿añskie — trias œrodkowy). W ramach ogólnoeuropejskiego programu geoochrony GEOSITES (Wimbledon, 1999) kilka ods³oniêæ z tej czêœci zag³êbia zosta³o wyznaczonych jako wartoœciowe geostano-wiska (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 1999). S¹ to objête ochron¹ ods³oniêcia utworów jury w Tenczynku (tab. 1) oraz proponowane do ochrony ods³oniêcia martwicy karniowic-kiej i zlepieñca myœlachowickiego w Karniowicach (perm), melafirów w Regulicach (perm) oraz (ju¿ poza granicami zag³êbia) Czerwona Œcianka w Czernej (wapienie karbonu dol-nego) i £om Karmelitów w Dêbniku (wapienie dewonu œrodko-wego i górnego). Objêcie ochron¹ tych ods³oniêæ oraz wielu innych, w tym szczególnie utworów wêglonoœnych karbonu, ma du¿e znaczenie dla zachowania dziedzictwa geologicz-nego Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego; jest tak¿e wa¿ne z punktu widzenia naukowo-dydaktycznego oraz turystyczno-rekreacyjnego i kulturowego.
W ostatnich latach prace nad wyznaczeniem ods³oniêæ powierzchniowych o szczególnym znaczeniu dla ochrony georó¿norodnoœci GZW by³y prowadzone w Oddziale Górnoœl¹skim PIG w Sosnowcu. Priorytetowo traktowane by³y ods³oniêcia utworów karboñskich. Obok nich przed-miotem analizy by³y tak¿e ods³oniêcia utworów nadk³adu karbonu, oprócz nasuniêcia karpackiego w po³udniowej czêœci zag³êbia. Obszar badañ zosta³ ograniczony do zasiê-gu utworów produktywnych karbonu (tzw. granic GZW). W pojedynczych przypadkach dokumentowano tak¿e ods³oniêcia le¿¹ce w bliskiej odleg³oœci poza granicami zag³êbia. Poni¿ej s¹ przedstawione najwa¿niejsze wyniki tych prac w uk³adzie stratygraficznym (bez ods³oniêæ czwartorzêdowych nie maj¹cych w regionie górnoœl¹skim
szczególnego znaczenia geologicznego), z szerszym opisem ods³oniêæ utworów karboñskich. Zachowanie i ochrona prezentowanych ods³oniêæ powinna byæ jednym z istotnych elementów ochrony georó¿norodnoœci GZW, nale¿y wiêc podj¹æ odpowiednie czynnoœci prawne u Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody.
Ods³oniêcia karbonu nieproduktywnego
Nieproduktywne utwory karboñskie w zag³êbiu to zar-ówno utwory pod³o¿a osadów wêglonoœnych, jak i nadk³adu. Utwory pod³o¿a na powierzchni wystêpuj¹ w dwóch rejonach: na pó³nocnym zachodzie (okolice Tosz-ka) oraz na wschodzie (okolice Krzeszowic) — ryc. 1.
W okolicach Toszka wystêpuj¹ rzadkie w Polsce wychodnie utworów karbonu dolnego wykszta³conego w facji fliszowej — tzw. kulmu. W przesz³oœci istnia³o tu wiele niewielkich ods³oniêæ tych utworów (¯elichowski, 1962). Obecnie na uwagê zas³uguje tylko Góra Zamkowa w Toszku zbudowana z wizeñskich piaskowców i ³upków. Niestety, jedyne ods³oniêcie w zboczach tego wzgórza w ostatnich latach zosta³o zabudowane œcian¹ budynku gospodarczego. Niemniej jednak w obrêbie wzgórza osady kulmu bez trudu mo¿na ods³oniæ p³ytkimi pracami ziemny-mi.
W okolicach Krzeszowic wystêpuj¹ wychodnie dolne-go karbonu wykszta³conedolne-go w facji wêglanowej — tzw. wapienia wêglowego. Dwa wa¿ne, wielokrotnie opisywa-ne w literaturze naukowej i popularno-naukowej, ods³oniê-cia tych utworów znajduj¹ siê w Czernej — gm. Krzeszowice (m.in.: Alexandrowicz, 1968; Gradziñski, 1972; Zaj¹czkowski, 1975). Pierwszym z nich jest Czer-wona Œcianka, bêd¹ca naturalnym ods³oniêciem zboczo-wym wapieni wizenu górnego o charakterystycznej czerwonawej barwie, z licznymi, dobrze widocznymi
ska-0 5 10 15 20km Psary Bêdzin Sosnowiec Œwiêtoch³owice Piekary Œl. Ruda Œl. Miko³ów Mys³owice KATOWICE Czerwionka Rydu³towy Toszek £aziska Kwacza³a Tenczynek Krzeszowice Karniowice Czerna
krakowska seria piaskowcowa
Cracow Sandstone Series
seria mu³owcowa
Siltstone Series
górnoœl¹ska seria piaskowcowa
Upper Silesian Sandstone Series
seria paraliczna
Paralic Series
granice Zag³êbia
boundary of the USCB
g³ówne nasuniêcia
main overthrust
niektóre miejscowoœci zwi¹zane z ods³oniêciami
some localities with outcrops
wa¿niejsze ods³oniêcia karbonu
important outcrops of Carboniferous
wa¿ne ods³oniêcia zlikwidowane w 10 ostatnich latach
important outcrops liquidated during last 10 years
ods³oniêcia o niewielkim znaczeniu
less important outcrops
ma³e ods³oniêcia bez znaczenia geologicznego lub zlikwidowane
small orliquidatedoutcrops with no geological significance
WARSZAWA 2 0°
50° Ryc. 1. Mapa sytuacyjna ods³oniêæ karbonu
Fig. 1. Location map of
mienia³oœciami ramienionogów. Drugim ods³oniêciem jest tzw. „³om Wójcika”, dawny kamienio³om ze œcian¹ skaln¹ o wysokoœci ok. 15 m i d³ugoœci ok. 100 m, bêd¹cy jednym z wa¿niejszych w tym rejonie ods³oniêæ wapieni wizenu œrodkowego i miejscem praktyk terenowych pokoleñ stud-entów geologii. Oba ods³oniêcia powinny byæ chronione jako stanowiska dokumentacyjne.
Nieproduktywne utwory karbonu górnego przykry-waj¹ce utwory wêglonoœne wystêpuj¹ tylko we wschodniej czêœci zag³êbia. S¹ to klastyczne osady l¹dowe znane jako arkoza kwaczalska (stefan). W okolicach Alwerni tworz¹ one liczne wychodnie na powierzchniê terenu. Najbardziej znanym i najwiêkszym naturalnym ods³oniêciem jest w¹wóz Gródek w Kwaczale — ryc. 3*, który w ca³oœci nale¿y obj¹æ ochron¹ jako pomnik przyrody. Wartoœæ tego ods³oniêcia podnosz¹ formy geomorfologiczne typu pro-gów skalnych oraz liczne skamienia³oœci skrzemienia³ych pni araukarii.
Ods³oniêcia karbonu produktywnego
Wychodnie karbonu produktywnego, reprezentowane przez wszystkie serie litostratygraficzne jego profilu, wystêpuj¹ na znacznych obszarach w wielu rejonach zag³êbia.
Utwory serii paralicznej na powierzchni wystêpuj¹ w
pó³nocnej i zachodniej czêœci zag³êbia. Ods³oniêcia tej serii s¹ doœæ liczne, lecz w wiêkszoœci bardzo ma³e, nie-rzadko punktowe — w miejscach wystêpowania zwietrze-liny karboñskiej. Znane z literatury (m.in. Jachowicz, 1959) du¿e ods³oniêcia w Koz³owej Górze (gm. Piekary Œl¹skie) i Gródkowie (gm. Psary) zosta³y w ostatnich latach ca³kowicie zlikwidowane. W stanie postêpuj¹cej likwidacji s¹ ods³oniêcia w Bêdzinie–£agiszy i Sosnowcu–Dañdówce.
Na tym tle wyró¿nia siê jedyne wiêksze ods³oniêcie utworów serii paralicznej, które znajduje siê w Rydu³towach (tzw. „Ska³ka” przy ul. Ofiar Terroru) — ryc. 4. Ods³oniêcie to mo¿e byæ potencjalnym geostanowiskiem programu GEOSITES. Jest to sztucznie ods³oniêta skarpa naturalnych wychodni piaskowców w stromym zboczu wzgórza, maj¹ca d³ugoœæ ok. 80 m i wysokoœæ ok. 8 m. Profil ods³oniêcia jest widoczny fragmentarycznie, jego suma-ryczna mi¹¿szoœæ kompilowana z ró¿nych czêœci skarpy wynosi ok. 7 m. Jest to fragment stropowej czêœci warstw porêbskich, po³o¿ony w profilu karbonu tu¿ poni¿ej kon-taktu utworów paralicznych i kontynentalnych. Dziêki tej szczególnej pozycji stratygraficznej ods³oniêcie to ma bar-dzo du¿e znaczenie dla badañ naukowych (Jureczka, 1998). Jest ono wa¿ne tak¿e z punktu widzenia dzia³alnoœci dydaktycznej. Ponadto jest to miejsce pamiêci narodowej
— w czasie wojny by³a tu œciana œmierci obozu
koncentra-cyjnego. Ods³oniêcie ma status stanowiska dokumentacyj-nego nadany przez Radê Miasta Rydu³towy; jego stan fizyczny wymaga jednak podjêcia dzia³añ zabezpie-czaj¹cych i udostêpniaj¹cych (obsypy, œcieki komunalne, dzikie zaroœla i œmieci).
L.p. Obiekt
(litologia) MiejscowoϾ Miasto/Gmina Stratygrafia
Kat. ochrony
1.* (porfiry, utwory wpienno-okruchowe)„Kamienio³om z uskokiem” Zalas Krzeszowice karbon dolny oraz juraœrodkowa i górna S
2. dawny ³om w zboczu (piaskowce) oœ. Ska³a Rydu³towy karbon górny S
3. kamienio³om (piaskowce) £aziska Œr. £aziska Górne karbon górny S
4. „Ska³ka pod sosn¹” (piaskowce) Tenczynek Krzeszowice karbon górny P
5. Pipkowa Ska³a(wapienie) Miêkinia Krzeszowice olistolit karbonu doln. wutworach permu P
6. ostaniec- ska³ka wapienna Bolêcin Trzebinia trias œrodkowy P
7. kamienio³om Blachówka (dolomity) Blachówka Bytom trias œrodkowy S
8. kamienio³om na wzg. Czerwieniec(piaskowce, wapienie) Tenczynek Krzeszowice jura œrodkowa i górna S 9. kamienio³om Nowa Krystyna(piaskowce, wapienie) Tenczynek Krzeszowice jura œrodkowa i górna S
10. kamienio³om (wapienie) Pod³ê¿e Alwernia jura œrodkowa i górna S
11. Go³dynowskie Ska³y (wapienie) Brod³a Alwernia jura górna P
12.* ska³ki zboczowe (wapienie) ¯bik Krzeszowice jura górna P
Tab. 1. Lista chronionych ods³oniêæ powierzchniowych
Table. 1. The list of protected outcrops
P — pomnik przyrody, S — stanowisko dokumentacyjne
* ods³oniêcia chronione znajduj¹ce siê w odleg³oœci 1–3 km poza granicami zag³êbia
*Ryc. 3–5 — patrz III str. ok³adki — s. 1107; ryc. 6 patrz I str. ok³adki;
Ods³oniêæ górnoœl¹skiej serii piaskowcowej w
zasa-dzie obecnie brak. Istniej¹ce w nieodleg³ej przesz³oœci wyrobiska w utworach tej serii w rejonie Rudy Œl¹skiej i Œwiêtoch³owic s¹ zlikwidowane. Do historii nale¿¹ te¿ roz-leg³e kopalnie odkrywkowe wêgla kamiennego w rejonie D¹browy Górniczej i Bêdzina. Ostatni¹ kopalniê odkryw-kow¹ „Brzozowica” zamkniêto w 1968 r. W kopalni tej eksploatowano 2 pok³ady wêgla; ich ³¹czna mi¹¿szoœæ 18 m oraz zjawisko rozszczepiania siê by³y osobliwoœciami geo-logicznymi na skalê œwiatow¹. Obecnie wyrobiska tej kopalni s¹ ca³kowicie zasypane py³ami z pobliskiej elek-trociep³owni.
Utwory serii mu³owcowej tworz¹ liczne wychodnie
na powierzchniê w centralnej czêœci GZW. Jest to region znany z wystêpowania du¿ych ods³oniêæ tej serii w roz-leg³ych wyrobiskach przy cegielniach. Niestety, w ostat-nich latach ods³oniêcia te ulegaj¹ bardzo szybkiej likwidacji. W drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych ca³kowicie zlikwidowano du¿e i cenne ods³oniêcia w Rudzie Œl¹skiej (Koch³owice i Bielszowice) oraz w Mys³owicach–Brzezince („Potyka”). Wczeœniej zlikwido-wano kilkakrotnie opisywane w literaturze naukowej (m.in. Brzyski i in., 1976) ods³oniêcia w Katowicach–Bry-nowie. Obecnie dobiega koñca likwidacja du¿ych wyro-bisk w Mys³owicach–Weso³ej i Katowicach–Giszowcu. Masowoœæ tego procesu dobrze ilustruje przyk³ad ods³oniêæ w Miko³owie. Jeszcze 10 lat temu istnia³o tam piêæ du¿ych ods³oniêæ przy cegielniach; obecnie jest tylko jedno („Sitko”), równie¿ w trakcie likwidacji. W ostatnich dwóch latach prawie ca³kowicie zlikwidowano wa¿ne ods³oniêcia Miko³ów–Gniotek (widoczny by³ tu pe³ny cykl sedymentacji wêglonoœnej z pok³adem wêgla o mi¹¿szoœci 2 m) oraz „Emma”.
Najwa¿niejsze z istniej¹cych jeszcze odkrywek serii mu³owcowej znajduje siê w Czerwionce — ryc. 5. Jest to du¿e wyrobisko o wysokoœci œcian do 25 m, które przedsta-wia fragment dolnej czêœci warstw orzeskich s.s. Suma-ryczna mi¹¿szoœæ ods³oniêtego profilu, kompilowana z
ró¿nych czêœci wyrobiska, wynosi ok. 15 m; w profilu wystêpuje pok³ad wêgla o mi¹¿szoœci 0,6 m. Obecnie jest to najwiêksze ods³oniêcie karbonu produktywnego w zag³êbiu i najcenniejsze z punktu widzenia naukowego i dydaktycznego. Wystêpuj¹ tu unikatowe zjawiska geolo-giczne, szczególnie wa¿ne dla badañ sedymentologicz-nych i paleobotaniczsedymentologicz-nych, wielokrotnie opisywane w literaturze naukowej (m.in. Gradziñski i in., 1982) oraz prezentowane w trakcie konferencji naukowych. W czêœci wschodniej znajduj¹ siê dobrze zachowane osady grubo-klastyczne bêd¹ce wype³nieniem kopalnego koryta rzecz-nego z nagromadzeniem skamienia³oœci pni lepidofytów oraz innych du¿ych szcz¹tków roœlin. Z kolei w czêœci pó³nocnej wystêpuje unikatowe ods³oniêcie stoj¹cych pni zalanego „lasu karboñskiego”, czyli pni — w tym przypad-ku sygilarii — pogrzebanych w pozycji wzrostu (ryc. 6 — patrz I str. ok³adki). Ods³oniêcie to — obecnie w trakcie planowanej likwidacji — powinno byæ objête ochron¹ jako stanowisko dokumentacyjne, oraz stanowiæ jedno z geosta-nowisk programu GEOSITES.
Ochron¹ nale¿a³oby obj¹æ tak¿e ods³oniêcie serii mu³owcowej w Mys³owicach–Brzezince, bêd¹ce jednym z ostatnich istniej¹cych du¿ych ods³oniêæ karbonu produk-tywnego (wyrobisko ma œrednicê ok. 300–400 m i wyso-koœæ œcian do 10 m).
Utwory krakowskiej serii piaskowcowej na
powierzchni wystêpuj¹ na stosunkowo niewielkich obsza-rach w centralnej i wschodniej czêœci zag³êbia i na ogó³ s¹ przykryte zwietrzelin¹, a ods³oniêcia z widocznym profi-lem ska³ s¹ nieliczne i ma³e. W czêœci centralnej zag³êbia niewielkie ods³oniêcia tej serii znajduj¹ siê w okolicach £azisk i Miko³owa, a w czêœci wschodniej — w okolicach Trzebini oraz Krzeszowic. Dwa ods³oniêcia piaskowców tej serii s¹ objête ochron¹: niewielki kamienio³om w £azi-skach Œrednich oraz tzw. „Ska³ka pod sosn¹” w Tenczynku — tab. 1. Inny obiekt zas³uguj¹cy na uwagê znajduje siê w Karniowicach (gm. Trzebinia). Jest to niewielkie sztuczne ods³oniêcie zboczowe, w którym jest widoczny kontakt
0 5 10 15 20km S S S S S S S P P P P granice Zag³êbia
boundary of the USCB karbonCarboniferous
perm
Permian triasTriassic
jura Jurassic miocen Miocene KATOWICE Sosnowiec Miko³ów £aziska KRZESZOWICE Karniowice Rydu³towy Krzeszo-wice Rybnik Mokre Gliwice Sierakowice Blachówka Tarnowskie Góry Nak³o Wojkowice Bytom Mierzêcice Grodziec CzeladŸ D³ugoszyn
Sadowa Góra Szczakowa Jaworzno Granice Pasieczki Trzebinia Imielin Che³mek Zelatowa Pogorzyce Libi¹¿Chrzanów P³aza Pod³ê¿e Brod³a Alwernia G³uchówki Regulice Zalas Tenczynek ¯bik Filipowice Miêkinia
Ryc. 2. Mapa sytuacyjna
ods³oniêæ chronionych oraz wa¿niejszych ods³oniêæ utwo-rów nadk³adu karbonu (P — pomniki przyrody, S — stano-wiska dokumentacyjne)
Fig. 2. Location map of
protected outcrops and
important outcrops of
Carboniferous overburden (P — nature landmarks, S — geosites)
piaskowców warstw ³aziskich karbonu górnego ze zlepie-ñcem myœlachowickim dolnego permu. Pomimo niewiel-kich rozmiarów ods³oniêcie to powinno zostaæ uznane jako stanowisko dokumentacyjne wraz ze znajduj¹cym siê obok dawnym kamienio³omem zlepieñców myœlachowickich.
Ods³oniêcia permu
Na powierzchni utwory permu wystêpuj¹ tylko we wschodniej czêœci zag³êbia. S¹ to ska³y pochodzenia osa-dowego (martwica karniowicka i zlepieniec myœlachowic-ki) oraz wulkanicznego (porfiry, melafiry, diabazy, tufy i tufity). W skali kraju jest to jeden z niewielu rejonów wystêpowania na powierzchni tego rodzaju ska³.
Ods³oniêcia permskich ska³ osadowych wystêpuj¹ w okolicach Trzebini. S¹ one stosunkowo niewielkie, lecz maj¹ du¿e znaczenie geologiczne. Martwica karniowicka jest uznawana jako jedyny w Europie trawertyn m³odopa-leozoiczny. Jedno z najbardziej znanych ods³oniêæ tych utworów znajduje siê w Karniowicach–Do³ach (gm. Trze-binia). Jest to ska³a trawertynu o d³ugoœci ok. 60 m i wyso-koœci ok. 5 m, bêd¹ca rzadkim — w skali Polski — naturalnym ods³oniêciem jeziornych ska³ wêglanowych. Miejsce to, wielokrotnie opisywane i prezentowane w trak-cie wytrak-cieczek naukowych oraz praktyk studenckich, powinno byæ chronione jako pomnik przyrody nieo¿ywio-nej (m. in. Lipiarski, 1969). Ochron¹ powinny zostaæ objê-te równie¿ inne ods³oniêcia martwicy w tym rejonie, w tym niewielki ³om w Karniowicach (gm. Trzebinia) po³o¿ony po wschodniej stronie tej miejscowoœci. W pobli¿u ³omu znajduje siê wspomniane wczeœniej ods³oniêcie kontaktu piaskowców karboñskich z permskim zlepieñcem myœla-chowickim. Obok, w dawnym kamienio³omie w zboczu wzgórza, znajduje siê jedno z wiêkszych ods³oniêæ zlepieñca myœlachowickiego (Siedlecki, 1951). Ods³oniêcia te powinny byæ objête ochron¹ jako stanowiska dokumenta-cyjne, a ca³y ten obszar doskonale nadaje siê do utworzenia geologicznej œcie¿ki dydaktycznej.
Ods³oniêcia permskich ska³ wulkanicznych to na ogó³ du¿e, przewa¿nie od wielu lat nieczynne kamienio³omy w okolicach Krzeszowic i Alwerni, które powinny zostaæ objête ochron¹ jako stanowiska dokumentacyjne. S¹ to przede wszystkim kamienio³omy: porfirów w Miêkini (gm. Krzeszowice; ryc. 7), melafirów w Regulicach (gm. Alwernia) — trzy kamienio³omy oraz tufów, tzw. tufów filipowickich w zboczu Kowalskiej Góry w Filipowicach (gm. Krzeszowice) — obecnie na terenie prywatnej posiad³oœci. Kamienio³omy te znajduj¹ siê w stosunkowo dobrym stanie fizycznym, z zachowanym profilem œcian, w którym miejscami widoczny jest kontakt ska³ wulkanicz-nych ze ska³ami osadowymi (ryc. 7). Wielkoœæ tych ods³oniêæ (œrednica nierzadko siêga 500–1000 m, a wyso-koœæ œcian 30–40 m) oraz niezanieczyszczone leœne oto-czenie sprzyjaj¹ zagospodarowaniu dla celów rekreacyjnych. Na szczêœcie, w tym regionie zag³êbia nie wystêpuje zjawisko masowej likwidacji powierzchnio-wych wyrobisk poeksploatacyjnych. Jedynym wa¿nym zagro¿onym ods³oniêciem jest przeznaczony na sk³adowi-sko odpadów komunalnych dawny kamienio³om porfiru
„Orlej” w G³uchówkach (gm. Krzeszowice), w którym obok wyrobiska g³ównego znajduje siê przekop z widocz-nym kontaktem porfiru z ³upkami dolnego karbonu (m. in.: D¿u³yñski, 1955; Pi³at, 1957; Czarniecki & £ydka, 1958). Ze wzglêdu na znaczenie dla badañ naukowych s¹ podjête dzia³ania, aby zachowaæ przynajmniej ten fragment ods³oniêcia. Koñcz¹c ten przegl¹d nale¿y wspomnieæ o czynnym od lat rozleg³ym kamienio³omie diabazów Nie-dŸwiedzia Góra w Tenczynku (gm. Krzeszowice), który w przysz³oœci, po zakoñczeniu eksploatacji równie¿ powi-nien zostaæ objêty ochron¹.
Ods³oniêcia triasu
Utwory triasu na powierzchni wystêpuj¹ na znacznych obszarach w pó³nocnej, centralnej i wschodniej czêœci zag³êbia.
W pó³nocnej czêœci zag³êbia najwiêksze ods³oniêcia triasu istniej¹ w po³o¿onych na po³udnie od Tarnowskich Gór nieczynnych kamienio³omach Bobrowniki i Blachó-wka (dolomity kruszconoœne i diploporowe). Kamie-nio³om Blachówka jest chronionym stanowiskiem dokumentacyjnym. Ochron¹ nale¿y te¿ obj¹æ po³o¿ony obok rozleg³y kamienio³om Bobrowniki. Razem z ist-niej¹cym w s¹siedztwie rezerwatem leœnym „Segiet” powsta³by wtedy znaczny obszar chroniony o du¿ej warto-œci naukowej, dydaktycznej oraz rekreacyjno-turystycznej. W przesz³oœci du¿e ods³oniêcia triasu, g³ównie wapieni warstw gogoliñskich, znajdowa³y siê w okolicach GrodŸ-ca i Wojkowic, w tym (do niedawna) dwa du¿e kamie-nio³omy w ¯ychcicach — obecnie w znacznej czêœci zlikwidowane. Zlikwidowane s¹ te¿ kamienio³omy w Cze-ladzi (Józefów) i Sosnowcu (Œrodula). Œredniej wielkoœci ods³oniêcia istniej¹ nadal w okolicach Œwierklañca i Radzionkowa, w tym grupa kilku kamienio³omów w pó³nocnej czêœci Nak³a (gm. Œwierklaniec), która mo¿e tworzyæ rodzaj parku geologicznego z interesuj¹cym — jako zabytek budownictwa przemys³owego — wapienni-kiem wbudowanym bezpoœrednio w œcianê jednego z kamienio³omów.
W centralnej czêœci zag³êbia na uwagê zas³uguj¹ przede wszystkim ods³oniêcia warstw gogoliñskich w Mokrem (gm. Miko³ów; ryc. 8). W znajduj¹cych siê tu dwóch œredniej wielkoœci kamienio³omach wapieni ods³oniêty profil tych warstw ma mi¹¿szoœæ ok. 15–20 m. Jest to najwiêksze ods³oniêcie warstw gogoliñskich w tym rejonie i powinno zostaæ objête ochron¹ jako stanowisko dokumentacyjne. Obszar obu kamienio³omów stanowi czêœæ zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego „Œl¹ska strefa krajobrazowo-rekreacyjna”.
We wschodniej czêœci zag³êbia znajduje siê obecnie najwiêksza liczba ods³oniêæ triasowych (g³ównie dolomi-tów kruszconoœnych i diploporowych oraz warstw gogo-liñskich). Obok nie maj¹cych wiêkszego znaczenia niewielkich ³omów, znajduj¹ siê tu olbrzymie — w skali regionu — kamienio³omy o œrednicy siêgaj¹cej 1000 m i wysokoœci œcian 20–50 m, z dobrze zachowanym profilem. Czêœæ z nich jest nadal eksploatowana: Pasieczki i Granice (gm. Imielin), Szczakowa (gm. Jaworzno), P³aza i
¯elato-wa — (gm. Chrzanów), Kamieniec (gm. Libi¹¿). Spoœród kamienio³omów nieczynnych najwa¿niejsze znajduj¹ siê na Sadowej Górze (gm. Jaworzno), w Pogorzycach (gm. Chrzanów), na wzgórzu Lipie w Moczydle (gm. Libi¹¿) oraz na wzgórzu Ska³a w Che³mku. Ods³oniêcia te maj¹ du¿e znaczenie dla badañ naukowych oraz prezentacji dydaktycznej. By³y one wielokrotnie opisywane w literatu-rze naukowej i powinny byæ zachowane jako stanowiska dokumentacyjne (m. in.: Siedlecki, 1952; Urban, 1997). W skali lokalnej do interesuj¹cych obiektów mog¹ nale¿eæ równie¿ mniejsze ods³oniêcia. Przyk³adem s¹ dwa niewiel-kie kamienio³omy wapieni w Pasieczkach (gm. Imielin) bêd¹ce jedynymi ogólnie dostêpnymi ods³oniêciami w okolicach Imielina. W tej grupie mieœci siê te¿ stosunkowo ma³o znane, dobrze zachowane ods³oniêcie dolomitów w D³ugoszynie (gm. Jaworzno) — ryc. 9. Jest to skarpa o d³ugoœci ok. 80 m i wysokoœci do 8 m w zboczu wzgórza nad Bia³¹ Przemsz¹, na naturalnych wychodniach ska³ na brzegu rzeki.
Ods³oniêcia jury
Utwory jury w budowie geologicznej zag³êbia maj¹ niewielki udzia³. Na powierzchni wystêpuj¹ tylko w pobli¿u granic zag³êbia w czêœci pó³nocnej i wschodniej.
W czêœci pó³nocnej s¹ to niewielkie p³aty osadów kla-stycznych zaliczanych do jury dolnej (utwory te nie maj¹ ustalonej œcis³ej pozycji stratygraficznej). Obecnie ods³oniêcia tych osadów s¹ przewa¿nie zlikwidowane lub nieczytelne. Jedno z nielicznych znajduje siê w Mierzêci-cach na wzgórzu Góra Kamionka. Jest to dawny, niedu¿y kamienio³om piaskowców i ¿wirowców o wysokoœci œcian 3–4 m, z fragmentarycznie widocznym profilem, obecnie zamieniony na dzikie wysypisko œmieci. Jest to jedyne ist-niej¹ce wiêksze ods³oniêcie tych osadów i pomimo fatalne-go stanu fizycznefatalne-go powinno byæ chronione lub przynajmniej zabezpieczone przed dalsz¹ dewastacj¹.
W czêœci wschodniej w pobli¿u Krzeszowic wystêpuj¹ osady jury górnej i œrodkowej (wapienie, margle, rzadziej piaskowce). Spoœród istniej¹cych tu ods³oniêæ, kilka jest chronionych jako pomniki przyrody lub stanowiska doku-mentacyjne (tab. 1).
Ods³oniêcia trzeciorzêdu — miocenu
Utwory miocenu wystêpuj¹ doœæ powszechnie na obszarze zag³êbia. Na ogó³ s¹ one jednak przykryte czwar-torzêdem i nie tworz¹ wiêkszych wychodni. W przesz³oœci wiele ods³oniêæ tych utworów (w wiêkszoœci by³y to wyro-biska przy cegielniach) istnia³o w zachodniej czêœci zag³êbia, g³ównie w rejonie Gliwic i Rybnika (m.in. Alexandrowicz, 1963). Obecnie s¹ one zlikwidowane b¹dŸ nieczytelne (poroœniête, œciany obsypane, dna zawodnio-ne), w tym tak¿e jedno z wa¿niejszych ods³oniêæ w Gliwi-cach Starych (m.in. Krach, 1954). Du¿e ods³oniêcie utworów miocenu znajduje siê poza zachodni¹ granic¹ zag³êbia w Sierakowicach (gm. Soœnicowice). Jest to roz-leg³e wyrobisko o œrednicy ok. 400 m i wysokoœci œcian ok.
20 m. Eksploatowane s¹ tu surowce ilaste ceramiki budow-lanej serii poznañskiej. Jest to jedyne tej wielkoœci ods³oniêcie miocenu w regionie górnoœl¹skim i w przysz³oœci po zakoñczeniu eksploatacji nale¿a³oby jego czêœæ zachowaæ jako stanowisko dokumentacyjne.
Literatura
ALEXANDROWICZ S.W. 1963 — Stratygrafia osadów mioceñskich w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Pr. Inst. Geol., t. 39.
ALEXANDROWICZ S.W. 1968 — Czerwona œcianka w Czernej ko³o Krzeszowic. Wszechœwiat, 10: 253–256.
ALEXANDROWICZ S.W. & ALEXANDROWICZ Z. 1999 — Selec-ted geosites of the Cracow Upland. [W:] Z. Alexandrowicz (ed.), Representative geosites of Central Europe. Polish Geol. Inst. Special Papers, 2: 53–60.
ALEXANDROWICZ Z., KUÆMIERZ A., URBAN J.,
OTÊSKA-BUDZYN J. 1992 — Waloryzacja przyrody nieo¿ywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce (z map¹ 1: 750 000 i 9 za³.). Wyd. Pañstw. Inst. Geol.
BRZYSKI B., GRADZIÑSKI R., KRZANOWSKA R. 1976 — Stoj¹ce pnie kalamitów w ods³oniêciu cegielni Brynów i warunki ich pogrzeba-nia. Rocz. Pol. Tow. Geol., 46: 159–182.
CZARNIECKI S. & £YDKA K. 1958 — Œlady dolno-karboñskiej dzia³alno-œci wulkanicznej w rejonie Krzeszowic. Acta Geol. Pol., 8: 501–514. D¯U£YÑSKI S. 1955 — O formie geologicznej wystêpowania porfi-rów zalaskich. Biul. Inst. Geol., 97.
GRADZIÑSKI R. 1972 — Przewodnik geologiczny po okolicach Kra-kowa. Wyd. Geol.
GRADZIÑSKI R. 1988 — Projekt utworzenia, zabezpieczenia i zago-spodarowania pomnika przyrody nieo¿ywionej arkozy kwaczalskiej. Polskie Towarzystwo Przyjació³ Nauk o Ziemi, Oddzia³ w Krakowie. GRADZIÑSKI R., DOKTOR M., BRZYSKI B. 1982 — Accumulation of drifted logs and other large plant debris in a Carboniferous fluvial channel at Czerwionka, Upper Silesia. Acta Geol. Pol., 32: 69–81. JACHOWICZ A. 1959 — Zespó³ sporowy i pozycja stratygraficzna pok³adu wêgla z Koz³owej Góry (Zag³êbie Górnoœl¹skie). Kwart. Geol., 3: 873–886.
JURECZKA J. 1998 — Znaczenie geologiczne ods³oniêæ piaskowców warstw porêbskich w okolicach Rydu³tów (GZW). Mat. XXI Symp. „Geol. form. wêglonoœnych. Polski”. Wyd. AGH, Kraków: 11–14. KRACH W. 1954 — Nowy profil i fauna miocenu z Gliwic Starych na Górnym Œl¹sku. Biul. Inst. Geol., 71: 171–176.
LIPIARSKI I. 1969 — Martwica karniowicka — niezwyk³y utwór geo-logiczny godny ochrony. Ochrona przyrody, 34: 255–273.
PI£AT T. 1957 — Otoczaki porfirowe z ³upków górnego wizenu z oko-lic Zalasu. Biul. Inst. Geol., 115: 167–185.
SIEDLECKI S. 1951 — Utwory stefañskie i permskie we wschodniej czêœci Polskiego Zag³êbia Wêglowego. Acta Geol. Pol., 2: 300–348. SIEDLECKI S. 1952 — Utwory geologiczne obszaru pomiêdzy Chrza-nowem a Kwacza³¹ (ze specjalnym uwzglêdnieniem stratygrafii wapie-nia muszlowego). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 60: 1–153.
WIMBLEDON A. P. 1999 — GEOSITES — an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. [W:] Z. Alexandrowicz (ed.), Representative geosites of Central Europe. Polish Geol. Inst. Special Papers, 2: 5–8.
URBAN J. 1994 — Karta informacyjna obiektu przyrody nieo¿ywionej proponowanego do ochrony — „Pogorzyce”. Arch. Zarz¹du Zespo³u Jurajskich PK Woj. Katowickiego, D¹browa Górnicza.
URBAN J. 1996 — Projekty ochrony obiektów przyrody nieo¿ywionej „Libi¹¿–Moczyd³o” oraz „Che³mek–Ska³a”. Arch. Woj. Kons. Przyro-dy, Wydz. Ekologii, Urz. Woj., Katowice.
URBAN J. 1997 — Proponowane do ochrony ods³oniêcia osadów tria-su œrodkowego na Ziemi Chrzanowskiej (Wy¿yna Œl¹ska). Chroñmy Przyr. Ojcz., 53: 117–121.
ZAJ¥CZKOWSKI W. A. 1975 — Stratygrafia i litologia wapieni dinantu w Czernej ko³o Krzeszowic. Biul. Inst. Geol., 282: 273–314. ¯ELICHOWSKI A. 1962 — O kulmie z okolic Toszka. Kwart. Geol., 6: 267–279.
