Dwa portety pierwszych pruskich lenników Polski

Wróblewska, Kamila

Dwa portety pierwszych pruskich

lenników Polski

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 439-448

1975

K am ila W róblew ska

DWA PORTRETY

PIERWSZYCH PRUSKICH LENNIKÓW POLSKI

1. „M Ł O D Z IE N IE C Z K R Y Z Ą ” — P O R T R E T K S IĘ C IA A L B R E C H T A F R Y D E R Y K A (1553— 1618) W g r u d n iu 1972 r o k u M u z e u m M a z u rs k ie w O ls z ty n ie z a k u p iło za p o ś re d n ic ­ tw e m D esy p o r t r e t m a lo w a n y o le jn o n a d esce i o p a trz o n y n a p is e m „ A lb e r tu s D u x P r u s s ia e Q u i O rd in e m s a e c u la r is a v it” . N a o d w ro c ie , n a k a r tc e p rz y k le jo n e j do o b ra z u z n a jd o w a ł się o b s z e rn y te k s t w ję z y k u p o lsk im , p rz y p u s z c z a ln ie z o k re s u K s ię s tw a W a rsz a w sk ie g o . A o to je g o o ry g in a ln e b rz m ie n ie : „R 1525 Z a p a n o w a n ia Z y g m u n ta I go z D o m u Ja g ie llo ń s k ie g o , po d łu g ic h w o y n a c h P o la k ó w z K rz y ż a k a m i, A lb e rt s ie s trz e n ie c Z y g m u n ta , M a r g ra b ia B r a n d e n b u r s k i y M istrz K rz y ż a c k i z a ­ w a r ł p o k ó y w K ra k o w ie , M is trz o s tw a z rz e k ł się, a n a X ie n s tw o P r u s k ie o so b iście od Z y g m u n ta I go o d e b ra ł In w e s t itu r ę , w a ro w a w s z y sobie, p o to m k o m o ra z d la B ra c i L e n n o ść, k tó r y c h g d y b y F a m ilia z g a sn ą ć m ia ła d o K ró la y R P X ię s tw o to w ró c ić się p o w in n o . P o n im F r y d e r y k A lb e rt n a sto m p ił, p ó ź n ie y o sz a la ły , p rz e z B a to re g o o d d a n y b y ł w o p ie k ę S tr y ie c z n e m u b r a t u J e r z e m u F r y d e r y k o w i, po d k tó r y m R e lia l u t e r s k á w X w P r u s ro z s z e rz y ła się. P o ś m ie rc i J e rz e g o F r y d e r y k a o d d a ł to O p ie k u ń s tw o J o a c h im F r y d e r y k E le k to r B ra n d e n b u r s k i, J a n Z y g m u n t sy n J o a c h im a O żen iw szy s ię z C ó rk ą o sza la łe g o A lb e r ta I I , w z io ł I n w e s t i t u r ę o d Z y ­ g m u n ta II I . K r ó la P o lsk ie g o . F r y d e r y k W ilh e lm s y n J a n a Z y g m u n ta p rz e z J a n a K a z im ie rz a K r ó la P o ls k ie g o R u 1656 od H o łd u u w o ln io n y , u d z ie ln y m P r u s k im z o sta ł X ią ż e n c ie m . S y n ieg o F r y d e r y k I R u 1701 k ró le m o g ło sił s ię P r u s k im . F r y d e r y k II. W ielk im s p ra w ie d liw ie n a z w a n y , g ra n ic e P a ń s tw a ro z sze rz y ł, od P o la k ó w t y tu ł k r ó le w s k i m ia ł p rz y z n a n y , od ty c h ż e P o la k ó w p rz e m o c ą a b e z w o jn y z n a c z n e P r o - w in c ie z a g a rn o ł, p o n im F r y d e r y k W ilh e lm p rz e z p o d e iśc ia , z d ra d y i n ie d o trz y m a ­ n ie t r a k t a t u , ro z b io re m P o ls k i K ró le s tw o p o w ię k sz y ł, lecz n a k ró tk o . S y n ieg o F r y ­ d e r y k W ilh e lm II I . ciężk o u k a r a n y R u 1806 p rz e z W go N a p o le o n a C e s a rz a F r a n c u ­ zów p o b ity : P o ło w ę K ró le s tw a u tr a c ił, z a b r a n e p ro w in c ie P o ls k ie d a w n ie y , T r a k t a ­ te m T y lż y ń s k im P o la k o m z w ró c ić m u s ia ł. O d te g o m o m e n tu P o la c y o d z y sk a li część s w e j is to tn o ś c i m o c ą N a p o le o n a y o b ra n e g o w R u 1791 M a ia 3go F r y d e r y k a A u g u ­ s ta S a s k ie g o z a K ró la w W a rs z a w ie z ra d o ś c ią u jr z e li n a tro n i e .” P o d t ą k a r t k ą z n a jd o w a ł s ię t e k s t d ru g i — z n a c z n ie k ró ts z y , z a p e w n e ty lk o n ieco w c z e ś n ie jsz y , k t ó r y ró w n ie ż c y tu ję : „ R u 1525 po d łu g ic h W o y n a c h P o la k ó w z K rz y ż a k a m i A lb e r t W ie lk i m is trz , K tó ry z s ie s try Z y g m u n ta p o ch o d ził, z a w a r ł p o k o y w K ra k o w ie , m o cą k tó re g o g o d n o ści W ie lk ieg o M is trz a z rz e k sz y się, z o sta ie X ią ż e n c ie m D z ied z ic z n y m P r u s W sc h o d n ic h , n a k tó r e u ro c z y śc ie i o so b iśc ie w K ra k o w ie i n v e s t i t u r ę o d b ie ra , w a r u ią c d la s ie b ie

440

y P o to m k ó w p łc i m e n s k ie y o ra z d la B ra c i w ła s n y c h le n n o ść , k tó r y c h g d y b y F a m ilia z g a sn ą ć m ia ła , do K ró la y R P te y w ró c ić się p o w in n y . T y m że T r a k t a te m u s ta n o ­ w io n o , a b y n a w sz y s tk ic h s e y m a c h X ią ż e n ta P r u s c y po K ró lu p ie rw s z e m ie y sce m ie li, o ra z n a W o y n e p e w n ą k w o tę w o y s k a p o s y ła li.”

O b ra z te n z n a jd o w a ł się w 1944 ro k u w L u b lin ie.

P o r t r e t p r e z e n t u je m ło d e g o m ę żczy zn ę, c h ło p c a p ra w ie , p rz e d sta w io n e g o do p a sa , w c ie m n y m s tr o ju z b ia łą s z e ro k ą o zd o b n ą m ię k k ą k r y z ą po d szy ją . Tło o b ra z u w c z e rw ie n i o n a s ile n iu c e g la sty m . W p ra w e j d ło n i p o r tr e t o w a n y tr z y m a c ie m n o z ie lo n ą rę k a w ic z k ę . P o s ta ć je s t z w ró c o n a w trz e c h c z w a rty c h w p ra w o , o czy ­ m a n a w p ro s t; tw a r z d e lik a tn a , o w a ln a , ja s n a o ró ż o w y c h p r z e b ły s k a c h k a rn a c j i, p o z b a w io n a z u p e łn ie z a ro stu . O czy i w ło sy b rą z o w e , czoło w y so k ie , s z e ro k ie o p ó ł­ o k rą g ły c h z a to k a c h o d s ła n ia ją c y c h s k ro n ie .

P rz y g o to w u ją c o b ra z n a w y s ta w ę h o łd u p ru s k ie g o , m im o ta k d o k ła d n y c h n a ­ p isó w o b ja ś n ia ją c y c h , a u to r k a a r t y k u ł u p o d d a ła go w e r y f ik a c ji ik o n o g ra fic z n e j. N a ­ p is y b o w ie m z a ró w n o n a o d w ro c ie , ja k i n a lic u p o c h o d z iły z p o c z ą tk ó w X I X w ie k u . Ik o n o g r a f ia k s ię c ia A lb re c h ta m is tr z a k rz y ż a c k ie g o , p ó ź n ie jsz e g o k s ię c ia P r u s z n a j­ d u je się w l i te r a tu r z e n a u k o w e j 1. C e c h ą c h a r a k t e r y s ty c z n ą w sz y s tk ic h p o rtr e t ó w A lb r e c h ta I z a ró w n o m ło d z ie ń cz y c h , j a k w ie k u ś re d n ie g o i p ó ź n ie jsz e g o — b y ło u k a z y w a n ie n ie re g u la r n e g o ry s u n k u o czu o ra z w a d y w z r o k u 2. T w a rz k s ię c ia A l­ b re c h ta I — n a p o r tr e t a c h z c za só w m ło d z ie ń c z y c h — a w ię c p ę d z la Ł u k a s z a C ra - n a c h a s ta r s z e g o8 o ra z H a n s a K r e l l a*1 je s t s z e ro k a i b a rd z ie j k o ś c is ta . D e lik a tn y r y ­ s u n e k tw a rz y o soby ze w sp o m n ia n e g o w iz e r u n k u o lszty ń sk ie g o , p ra w id ło w y i c z y ­ s ty w y k ró j oczu, n ie p o z w a la id e n ty fik o w a ć go z k s ię c ie m A lb re c h te m , w b re w t e ­ m u , co g ło si c y to w a n y n a p is z X I X w ie k u . N ie m n ie j, m ię d z y p o r tr e t a m i — p ę d z la H a n s a K re lla i „ M ło d z ie ń c em z k r y z ą ” — is tn ie ją p e w n e p o d o b ie ń stw a . P o d o b n y j e s t z a ry s czo ła i k s z ta łt u s t p o r tr e to w a n y c h osób. M e la n c h o lijn y p o r t r e t m ło d z iu t­ k ie g o m a g n a ta k a ż e ra c z e j p rz y p u sz c z a ć , iż b y ł to s y n p ie rw sz e g o k s ię c ia P r u s , A lb re c h t F r y d e r y k (1553— 1618), n a z y w a n y p rz e z w sp ó łc z e sn y c h d e r B lö d e H e r r 5. P o r t r e t y k s ię c ia A lb re c h ta F r y d e r y k a — w p rz e c iw ie ń s tw ie do p o d o b iz n jeg o o jca, s ą p ra w ie n ie d o s tę p n e i n ie ro z p o w sz e c h n io n e w lite r a t u r z e n a u k o w e j 6. H e r ­ 1 A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h u n d d ie K u ltu r s e in e r Z e it, B o n n 1968. J e s t to k a ta lo g w y s ta w y z o rg a n iz o w a n e j w M u ze u m w B o n n , z a w ie ra b o g a tą ik o n o ­ g r a f ię p o s ta c i k s ię c ia A lb re c h ta I. 2 L. B ie g a n o w s k i i J . M a łłe k , N o w e p r z y c z y n k i d o h is to r ii o k u la r ó w w P olsce w X V w . (G d a ń s k ie o k u la r y k s ię c ia p r u s k ie g o A lb re c h ta ), K w a r ta ln ik H is to rii N a u k i i T e c h n ik i, 1974, n r 2, ss. 291— 303. 3 A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , r e p r o d u k c ja k o lo ro w a p o r t r e t u k się c ia A lb re c h ta z 1528 ro k u , m a lo w a n e g o p rz e z Ł u k a s z a C r a n a c h a s ta rsz e g o , ta b l. X IV . 4 Ib id e m , ta b . X L IV , P o r t r e t w ie lk ie g o m is trz a A lb r e c h ta z 1522 ro k u p ę d z la p ra w d o p o d o b n ie H a n s a K re lla . R e p r o d u k c ja k o lo ro w a . Z k o r e s p o n d e n c ji d w o ru k ró le w ie c k ie g o , s p ra w o z d a ń i ra c h u n k ó w , k tó r e w y m ie n ia H e r r m a n n E h r e n b e rg , D ie K u n s t a m H o fe d e r H e rzö g e v o n P r e u ss e n , B e r lin 1899, s. 202 poz. 512, w y n ik a ,

że p o r t r e t te n w y s ła n y b y ł do L u b lin a z o k a z ji d ru g ie g o h o łd u p ru s k ie g o w 1569 ro k u .

5 A. S k ro b a c k i, C h o ro b a A l b r e c h ta F r y d e r y k a P r u s k ie g o i j e j « D zien n ik » , R o cz­ n ik O ls z ty ń s k i, t. 5, 1969, ss. 213— 216, 225.

6 C y to w a n y ju ż k a ta lo g (por. p rz y p . 1), m im o a m b ic ji p o k a z a n ia p ro b le m ó w a rty s ty c z n y c h całeg o w ie k u X V I, n ie p o d a je ż a d n e j ik o n o g ra fii ty c z ą c e j A lb re c h ta F r y d e r y k a . P o d o b n ie n ie z n a j d u je m y ż a d n e j w z m ia n k i o p o rtr e c ie A lb r e c h ta F r y ­ d e r y k a w k s ią ż c e W . H u b a ts c h a , A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h . D e u tsc h o r ­

D w a portrety pierw szych p ru sk ic h le n n ik ó w P o lski 441 m a n n E h r e n b e rg n a js o lid n ie js z y i n a jw a r to ś c io w s z y do te j p o ry z n a w c a p ro b le m ó w a rty s ty c z n y c h P r u s K sią ż ę c y c h w ie k u X V I7 z a m ie ś c ił r e p ro d u k c ję p o r t r e t u A l­ b r e c h ta F r y d e r y k a z 1612 ro k u , a w ię c p r e z e n t u ją c ą k s ię c ia w w ie k u s ta rs z y m . M im o p e w n y c h a n a lo g ii, j a k ą w n o s i n a s tr ó j o so b y p o rtr e t o w a n e j, z n ie k sz ta łc o n a w ie k ie m tw a r z n ie p o z w a la n a p rz e p ro w a d z e n ie k o n k r e tn y c h p o ró w n a ń ik o n o g ra ­ fic z n y c h . T y m n ie m n ie j, w ła ś n ie ów p o r t r e t z a s u g e ro w a ł a u to rc e p ro p o z y c ję n o w e j a tr y b u c ji „ M ło d z ie ń c a z k r y z ą ” . D o k u m e n ty i lis ty k ró le w ie c k ie z w ie k u X V I, k tó r y m i b o g a to o p a trz y ł s w o ją k s ią ż k ę E h r e n b e rg , p o z w a la ją p rz e śle d z ić , ja k czę sto i k to p o r tr e t o w a ł A lb re c h ta F r y d e r y k a . W r o k u 1565, m a la rz H e n ry k o trz y m a ł z a p ła tę za d w a p o r tr e t y : k s ię c ia A lb re c h ta I w s t r o j u c z a rn y m i je g o m ło d o c ia n e g o trz y n a s to le tn ie g o w ó w c z a s s y n a w s t r o j u c z e r w o n y m 8. W 1568 ro k u ró w n ie ż A d a m L a n g e n a m a lo w a ł m ło ­ dego k s i ę c i a 9. W 1570 r o k u p o r t r e t A lb re c h ta F r y d e r y k a w y sła n o do k się c ia E r y k a w B ru n s z w ik u 10. W 1577 r o k u m ie d z io ry tn ik k ró le w ie c k i H a n s S c h e n k e n b e rg z re a liz o w a ł p o r t r e t g ra fic z n y A lb re c h ta F r y d e r y k a n . W 1583 ro k u g d a ń s k i m a la rz o trz y m a ł z a p ł a tę za p o r tr e t y k sią ż ę c e j p a ry m a ł ż e ń s k i e j 12. R o k p o te m z n o w u m a la rz g d a ń s k i J a n E n e m o trz y m a ł w y n a g ro d z e n ie za r e a liz a c ję — j a k b rz m i ra c h u n e k — p o r tr e t u w p o p ie rs iu B lö d e n H e r r n 13. W ty m s a m y m r o k u (1584) u fu n d o w a n o d la k o ścio ła n a S ta r y m M ieśc ie w K ró le w c u ta b lic ę d z ię k c z y n n ą za u z d ro ­ w ie n ie k s ię c ia A lb re c h ta F r y d e r y k a , k t ó r ą w y k o n a ł rz e ź b ia r z E b e rh a rd H a u s la ib z N o r y m b e r g iu . P o n a d d w u m e tr o w a p r o s to k ą tn a ta b lic a , o p a trz o n a b y ła — p ró c z d e k o ra c ji rz e ź b ia rs k ic h , te k s t a m i i m a lo w id ła m i. W tr ó j k ą t n y m z w ie ń ­ c z e n iu z n a jd o w a ł się p o r t r e t A lb r e c h ta F r y d e r y k a . K sią ż ę m a n a ty m p o rtr e c ie l a t 31. N a m a lo w a n y j e s t w p o p ie rs iu , z w ró c o n y le k k o w p r a w ą s tro n ę , oczy m a n a w p ro s t. T w a rz o w a ln a o w y so k im , sz e ro k im czole z c h a r a k t e r y s ty c z n y m i z a t o ­ k a m i p rz y s k ro n ia c h z g a d z a się w sp o só b id e a ln y z r y s u n k ie m czo ła i s k ro n i m ło ­ d z ie ń c a z k r y z ą z o ls z ty ń sk ie g o p o r tr e t u , rz e k o m o A lb re c h ta I. A n a lo g ie w y c z u ­ w a ln e s ą ró w n ie ż w ry s u n k u b rw i, k s z ta łc ie n o sa, m o d e lo w a n iu p o lic z k ó w , lin ii i p ro p o r c ji tw a rz y . N ie s te ty , p o r t r e t n a ta b lic y d z ię k c z y n n e j p re z e n t u je A lb r e c h ta F r y d e r y k a z g ę sty m i w ą s a m i i r z a d k im z a r o s te m . N ie p o z w a la to n a d o k ła d n ie js z ą a n a liz ę te j c zę ści tw a rz y , z a r y s u u s t i w y k r o ju b ro d y . W a rto p rz y ty m z au w a ż y ć, z m a łż o n k ą z n a j d u je s ię w z a m k u G n ip sh o lm (S zw ecja) (por. H . v. S in g e r, N e u e r

B ild n is. K a ta lo g , L e ip z ig 1937, ρ οζ. 619).

7 H . E h r e n b e rg , D ie K u n s t a m H o fe d e r H e rzö g e v o n P r e u ss e n , L e ip z ig 1899 (ro zd z ia ł o s z tu c e n a d w o rz e k s ię c ia A lb re c h ta , ss. 79— 109).

8 H . E h r e n b e rg , op. cit., s. 248, poz. n r 568.

9 Ib id e m , s. 250, poz. 631. 10 Ib id e m , s. 203, poz. 520. 11 Ib id e m , s. 254, poz. 750 z 13 m a r c a 1577 r.; m ie d z io r y t t e n z n a j d o w a ł s ię n ie g d y ś w K ró le w c u . 12 Ib id e m , s. 260. 13 Ib id e m , ro k 1584, J u n E n e m , M a le r v o n D a n zig т .д . b lö d e n H e r r n L a n g z u c o n te r fe ie r n 70... u n d b r u stb ild e . 14 [G.] B u ja c k , D ie W id m u n g s ta fe l z u r H e r s te llu n g d e r G e s u n d h e it d e s k r a n k e n

H e rzo g A l b r e c h t F r ie d ric h v o n P r e u s s e n i. J. 1584 h e r g e s te llt v o n E b e r h a rd H a u sla ib ,

S itz u n g s b e ric h te d e r A lte r tu m g e s e lls c h a f t P r u s s ia (1884— 1885), K ö n ig s b e rg 1886, ss. 29— 43 — ilu s tr a c ja n r I; A. B o e ttic h e r, B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r d e r P r o v in z

O stp re u ss e n , H. 7, K ö n ig s b e rg 1897, s. 54; A . R o h d e, K u n s ts a m m lu n g e n d e r S ta d t K ö n ig sb e r g Pr., K ö n ig s b e rg 1928, il. 5 (n ie lic z b o w a n a ). P o d a n e w y m ia r y 270X112

o ra z te c h n ik a i a u to r, k t ó r y ra z e m w s z y s tk ie e le m e n ty rz e ź b io n e i m a lo w a n e złączy ł, z a p e w n e rz e ź b ia r z E b e r h a r d H a u s la ib z N o ry m b e rg i w 1584 r.

442

iż A lb re c h t F r y d e r y k u k a z a n y j e s t w p o d o b n y m s tr o ju ja k „M ło d z ie n ie c z k r y z ą ” : p rz y p u s z c z a ln ie c ie m n y m , z rz ę d e m g u z ik ó w p o ś ro d k u i z d o sy ć s z e ro k ą k ry z ą . W y d a je się, że w ła ś n ie za tę p o d o b iz n ę o trz y m a ł — j a k ju ż w sp o m n ia n o — z a p ła tę g d a ń s k i m a la rz J a n E n e n . J a k w s k a z u je H e rm a n n E h re n b e rg , A lb r e c h ta F r y d e r y k a b a rd z o często p o rtr e t o w a li m a la r z e g d a ń sc y , czego d o w o d zi ró w n ie ż w y p ła ta w ro k u 1593 m a la rz o w i z G d a ń s k a G e rto w i J a n s e n o w i za w y k o n a n ie p o d o b iz n y k s ię c ia A lb re c h ta F r y d e r y k a 15.

W M u ze u m n a z a m k u w G rip s h o lm ie , w S z w e c ji z n a j d u je się p o r t r e t c ało p o - s ta c io w y p r e z e n tu ją c y k s ię c ia A lb re c h ta F r y d e r y k a w r a z z m a ł ż o n k ą 10. K siąż ę ca p a r a u k a z a n a j e s t t u t a j w w ie k u s ta rs z y m . D a ta n a m a lo w a n ia o b ra z u p rz y p a d a b o w ie m n a ro k 1608. P o d o b iz n a z G rip s h o lm u je s t je sz c z e je d n ą w e r s j ą w y g lą d u A lb r e c h ta F r y d e r y k a w p ó ź n y m o k re s ie życia. N ie m n ie j w id o c z n e s ą p e w n e z b ie ż ­ n o ści ry s ó w m ię d z y m ło d y m c h ło p c em z o ls z ty ń sk ie g o p o r t r e t u a sz w e d z k ą p o d o ­ b iz n ą A lb re c h ta F r y d e r y k a , g d z ie u k a z a n o tw a rz k s ię c ia b ez z a r o stu . O czy, b rw i. b ro d a z c h a r a k te r y s ty c z n y m d o łk ie m , w y k ró j u s t, p o d o b n y k s z t a ł t ju ż m o cn o s t a ­ ro ś c ią p o sze rz o n e g o n o sa. W sz y stk ie te szczeg ó ły s ą d a lsz y m p o tw ie rd z e n ie m h ip o ­ te z y o p o d o b ie ń stw ie w sz y s tk ic h t u t a j o d n a le z io n y c h p o rtr e t ó w i d o s tę p n y c h w ik o ­ n o g ra fii fo to g ra fic z n e j p o d o b iz n A lb re c h ta F r y d e r y k a do z a k u p io n e g o p rz e z M u ­ zeu m M a z u rs k ie m ło d z ie ń cz e g o p o r tr e tu . W y d a je s ię g o d n e p o d k re ś le n ia , iż j e s t to je d y n a d o tą d w P o ls c e p o d o b iz n a m ło d e g o k s ię c ia . J e j a tr y b u c ja , p ro w e n ie n c ja a rty s ty c z n a w y m a g a ć b ę d zie d a lsz e j p ra c y , d o ta rc ia do d a lsz y c h tr u d n o d o s tę p n y c h ź ró d e ł ik o n o g ra fic z n y c h . P o z o s ta je b o w ie m k w e s tia , k ie d y i k to n a m a lo w a ł p o d o ­ b iz n ę m ło d z ie ń cz ą A lb re c h ta F r y d e r y k a . J e s t to in te r e s u ją c y w iz e r u n e k p s y c h o lo ­ giczny, z n ie z n a c z n y m i je d y n ie z m ia n a m i — w e fr a g m e n c ie d ło n i — o d n a w ia n y w p ie rw s z e j p o ło w ie w ie k u X IX . Z m ie n io n a z o s ta ła je d y n ie to n a c ja b a r w n a c z e r­ w ie n i i c ze rn i, a le n ie w p ro w a d z o n o z m ia n r y s u n k o w y c h p o s ta c i o ra z z a s a d n ic z y c h z m ia n k o lo ry s ty c z n y c h . P o z d ję c iu p rz e m a lo w a ń i p o c ie m n ia ły c h w e rn ik s ó w p o r t r e t u k a z a ł b a rd z o d o b rą k o n c e p c ję k o lo ry s ty c z n ą , p rz y p o m in a ją c ą k o lo ry s ty k ę p o r tr e t ó w fla m a n d z k ic h p o ­ ło w y w ie k u X V I 17. R ó żn i się on z d e c y d o w a n ie o d p rz e d s ta w ie ń p o rtr e to w y c h , n a d k tó r y m i z a c ią ż y ły w p ły w y c ra n a c h o w s k ie . A u to r e m m ó g ł b y ć a r t y s t a g d a ń s k i lu b k ró le w ie c k i, p o c h o d zą c y z o b s z a ró w n id e rla n d z k ic h . N a je g o s z tu c e z n ać ta k ż e w p ły w y m a la r s tw a p o łu d n io w e g o 18. P o r t r e t m ó g ł p o w s ta ć w la ta c h s ie d e m d z ie s ią ­

15 H . E h r e n b e rg , op. cit., s. 265, poz. 1138 i poz. 1139.

18 H . v . S in g e r, op. cit., poz. 617 i 619 — ik o n o g ra fia z e b r a n a do ty c h d w ó ch p o s ta c i j e s t w ty m o p ra c o w a n iu b a rd z o m a ła . R y c in y d o ty c z ą c e p o s ta c i o b e cn ie n ie d o stę p n e , w y m ie n ia W. S e id e l, N a c h r ic h t v o n e in e r p r e u s s is c h e n B ü d n i s s - S a m m - lu n g , N e u e P re u s s is c h e P r o v in z i a l- B lä tte r, B d. 5, 1854, ss. 1— 23. M u ze u m w S z to k h o lm ie w y ra ż a m s e rd e c z n e p o d z ię k o w a n ie za n a d e s ła n ie z d ję ­ cia p o r t r e t u A lb re c h ta F r y d e r y k a z m a łż o n k ą . M a lo w a ł go m o im z d a n ie m D a n ie l R ose, od r o k u 1601, p o H e n n e b e rg e rz e , n a d w o r n y m a la rz k ró le w ie c k i. 17 W stę p n e p ra c e k o n s e r w a to r s k ie p o r t r e t u w y k o n a ła m g r E w a S o łta n z p r a ­ c o w n i k o n s e r w a to r s k ie j M u ze u m M a z u rsk ie g o . P o r t r e t z o s ta ł p o d d a n y b a d a n io m re n tg e n o w s k im s z p ita la M SW w O lszty n ie. P a n u d r. Z b ig n ie w o w i O lk o w sk ie m u i zesp o ło w i p ra c o w n i w y ra ż a m s e rd e c z n e p o d z ię k o w a n ie za b e z in te r e s o w n e w y k o ­ n a n ie te j p ra c y .

18 H . E h r e n b e rg , op. cit., s. 29, w y m ie n ia W ło ch a J a n a B a p t y s tę a lb o J a n a v o n B ra u n ; s. 191 w y m ie n ia A n to n ie g o W ild e , m a la r z a z W iln a ; s. 254 m a la r z a n i d e r ­ la n d z k ie g o , k t ó r y m ło d z iu tk ą p a n ie n k ę w r o k u 1577 m a lo w a ł (z a p ew n e c ó rk ę k s ię c ia A lb re c h ta F r y d e r y k a ) .

D w a portrety p ie rw sz ych p ru sk ich le n n ik ó w P o lski 443 ty c h w ie k u X V I. K o stiu m o lo g ia , szc z eg ó ln ie zaś e f e k to w n a k r y z a w s k a z u ją n a w p ły ­ w y m o d y h is z p a ń s k ie j. Z n a m ie n n e , że k s ią ż ę A lb r e c h t d a r z y ł z a in te r e s o w a n ie m w ła d c ó w h is z p a ń s k ic h . W sw o im p o m ie sz c z e n iu n a z a m k u k ró le w ie c k im w y e k s p o ­ n o w a ł p o r tr e t h is z p a ń s k ie g o k s ię c ia A l b y 19, co m oże w s k a z y w a ć ja k im i d ro g a m i m o d a h is z p a ń s k a d o c ie ra ła n a d w ó r k ró le w ie c k i. P o r t r e t k s ię c ia A lb re c h ta F r y d e r y k a m ó g ł b y ć ró w n ie ż n a m a lo w a n y w k o ń c u w ie k u X V I n a p o d s ta w ie w c ze śn iejsz e g o , m ło d z ie ń cz e g o p o r tr e t u . M a la rz d la p o d ­ k r e ś le n i a z n a c z e n ia i p o z y cji s p o łec z n e j k s ię c ia , m ó g ł z m ie n ić szczeg ó ły s tro ju , p rz e d e w s z y s tk im z aś o z d o b ić p o rtr e to w a n e g o w s p a n ia łą b o g a tą m ię k k ą k ry z ą .

2. P O R T R E T K S IĘ C IA A L B R E C H T A I (1490— 1568)

M u z e u m M a z u rs k ie w O lsz ty n ie p rz e c h o w u je c a ło p o sta c io w y p o r t r e t p ie rw s z e g o k s ię c ia P r u s i le n n ik a P o ls k i — A lb r e c h ta H o h e n z o lle r n a (1490— 1568).

I n t e r e s u j ą c a j e s t h is to r ia o b ra z u . P ie r w s z ą w z m ia n k ę d o s tę p n ą a u to rc e z a ­ m ie szc z a A . G olitz, w 1712 ro k u d ia k o n k o ścio ła w M o rą g u , k tó r y o p isa ł w y p o s a ­ żen ie je g o w n ę trz a . P r a c a G o litz a d o c z e k a ła się d r u k u w 1725 ro k u . W sp o m in a o n o p o rtr e c ie k s ię c ia , o k re ś la p łó tn o ja k o e in V e r ita b e l o r ig in a l o ra z c y tu je n a p is u m ie szc z o n y w to k u ra m y : „ F ü r s t M a r g r a f f A l b r e c h t L o b e s a m I n P r e u s s e n h a t g e r i c h t e t a n L u t e h r u s r e i n L e h r d a s g o t ti c h W e rt D e s d a n k e n w i r G o tt a n d ie s e m O r t ” . R ó w n o cz e śn ie w y m ie n ia G o litz p o d o b iz n ę M a r c in a L u t r a , ja k o o b ra z z te g o s a ­ m eg o c z a s u i ź ró d ła . O b a p o r t r e t y m ia ł p rz e k a z a ć w 1599 ro k u z k sią ż ę c e g o z a m k u m y ś liw sk ie g o w K s ią ż n ik u (pow . m o rą s k i) A lb re c h t F r y d e r y k , s y n p o r t r e t o w a n e g o 20. W sz y s tk ie in n e o p ra c o w a n ia n ie m ie c k ie , j a k in w e n ta r z e z a b y tk ó w w ie k u X IX , a w ię c A g a to n H a r n o c h21 i A d o lf B o e t t i c h e r22 p o w ta r z a j ą w ia d o m o śc i z a c z e rp n ię te od G o litz a . H a rn o c h w p rz y p is ie p o d a je jesz c z e a k t a k o ś c io ła w M o r ą g u 23.

N a js z e rz e j p o r t r e t e m ty m z a j ą ł s ię A sm u s T ro s c h k e w s w o je j d y s e r ta c ji d o k to r ­ s k ie j p o św ięc o n e j w p ły w o m c ra n a c h o w s k im n a o b s z a rz e P r u s 24. S k ła n ia się on do p rz y p u s z c z e n ia , że p o r tr e t y L u t r a i A lb re c h ta p o c h o d zą z X V I w i e k u 25, d o d a ją c , że p o r t r e t A lb r e c h ta j e s t j e d y n ą je g o s z e s n a s to w ie c z n ą c a ło p o sta c io w ą p o d o b iz n ą z a c h o w a n ą n a te r e n ie P r u s . P o r t r e t y k s ię c ia p rz e c h o w y w a n e w z a m k u k ró le w ie c k im p o c h o d z ą z X V II w i e k u 26.

B o e ttic h e r o k re ś la o b ra z A lb r e c h ta ja k o d o b re m a l a r s t w o 27, T ro s c h k e s tw ie r ­

19 A. S k r o b a c k i, op. cit., s. 243. 24 lip c a 1573 r. k s ią ż ę m .in . w y r w a ł z ra m p o r tr e t y L u t r a , M e la n c h to n a i H u s e n a z z a m ia r e m w rz u c e n ia ic h d o p ie c a — co ju ż z k ilk o m a in n y m i z ro b ił — i z a w ie s ił n a ic h m ie js c u p o d o b iz n ę k s ię c ia A lb y , k r ó la h is z p a ń s k ie g o , k a r d y n a ł a L o ta ry n g ii.

20 [A. G o litz] M e r k w ü r d ig k e ite n d e r S ta d t M o h r u n g e n , E r le u te r te s P re u s s e n , 1725, t. 2, ss. 281 i 278.

21 A . H a rn o c h , C h r o n ik u n d S t a t i s t i k d e r e v a n g e lis c h e n K ir c h e n i n d e n P r o ­

v in z e n O st- u n d W e s tp r e u s s e n , N e id e n b u r g 1890, s. 178.

22 A . B o e ttic h e r, op. cit., H . 3, K ö n ig s b e rg 1893, ss. 82— 83.

23 A . H a rn o c h , op. cit., s. 178.

24 A . T ro sc h k e , S tu d ie n z u C ra n a c h s c h e r K u n s t im H e r z o g tu m PreiLssen, K ö n ig s ­ b e rg 1938, ss. 1— 46, ilu s tra c je .

25 Ib id e m , s. 19.

26 Ib id e m , s. 21.

d za, że od czasó w B o e ttic h e ra , czy li od p rz e ło m u X IX i X X w ie k u , o b ra z b y ł re s ta u r o w a n y i tru d n o w te j c h w ili w y ro k o w a ć o jeg o w a lo ra c h a r t y s t y c z n y c h 2и. D alsze re la c je n a te m a t o m a w ia n e g o p o r tr e t u p rz e k a z u je W a lte r H u b a ts c h w s w o je j h is to rii K o ścio ła e w a n g e lic k ie g o w P r u s a c h 20. R e p r o d u k u je o n z d ję c ia s p rz e d o s ta t n ie j k o n s e r w a c j i 80. W y d a n y w 1968 ro k u k a ta lo g p o św ięc o n y A lb re c h ­ to w i i je g o czaso m z a w ie ra sp is w sz y s tk ic h z n a n y c h p o rtr e tó w te g o k s i ę c i a 81. T u ró w n ie ż w y m ie n io n o in te r e s u ją c y n a s p o r t r e t k s ię c ia A lb re c h ta o p ie ra ją c się n a c y to w a n e j p ra c y W a lte r a H u b a tsc h a . A lb re c h t n a p o rtr e c ie p rz e d s ta w io n y j e s t w s tr o ju k s ią ż ę c y m c h a r a k t e r y s ty c z ­ n y m d la m o d y re n e s a n s u , u le g a ją c e j w p ły w o m h is z p a ń s k im 32. S tr o jn a s a m a w so b ie f u tr z a n a szu b a , o b rą z o w o -c z e rw o n y m p o d b ic iu , je s t n a c ie m n o sz a re j p o w ie rz c h n i p rz y o z d o b io n a je sz c z e s z a ro s r e b rz y s tą o g e o m e try c z n y m w zo rz e n a rz u tą . P o d o b n y d e s e ń t k a n in s p o ty k a m y n a w z o rn ik a c h re n e s a n s o w y c h d ru g ie j p o ło w y X V I w i e k u 38. K ró j p o d o b n e g o s tr o ju k siąż ę c eg o p r z e k a z a ł w sw o ich ry c in a c h Ł u k a s z C ra n a c h w 1548 ro k u , p re z e n t u ją c p o s ta c ie c e s a rz a K a ro la V i k s ię c ia J o h a n n a W ilh e lm a v o n S a c h s e n - C o b u r g M. R ó w n ież k r ó j k o łn ie rz a fu tr z a n e j s z u b y je s t a n alo g icz n y ja k n a p o r tr e t a c h k s ią ż ą t i c e s a rz y n ie m ie c k ic h p ę d z la C r a n a c h a 35. S r e b r z y s te o k ry c ie c ie m n e j f u tr z a n e j s z u b y p rz y tw ie rd z a ją sp rę ż y n k i, n a w z ó r s tro jó w z p o r ­ tre tó w d u ń s k ie j ro d z in y k ró le w s k ie j, z k t ó r ą A lb r e c h t b y ł sk o lig a co n y . Id e n ty c z n ie z d o b io n y j e s t s tró j k s ię ż n y D o ro ty , c ó rk i M a g n u s a I, k s ię c ia s a s k ie g o n a L a u e n - b u rg u , p ó ź n ie jsz e j żo n y k r ó la d u ń s k ie g o C h r is tia n a I I I 30. O zd o b n e z a p in k i teg o ty p u d e k o ru ją ró w n ie ż w ie rz c h n ie p o k ry c ie s z u b y C h r y s tia n a I I I w s z ty c h u n a t y tu ło ­ w e j s tr o n ie B ib lii. Z a ró w n o w y m ie n io n y p o r tr e t , ja k i g r a f ik a s ą d z ie łe m J a k u b a B in c k a — u c z n ia Ł u k a s z a C ra n a c h a m ło d szeg o — n a d w o rn e g o m a la rz a k się c ia A l b r e c h t a 37.

S z u b a k s ię c ia A lb re c h ta je s t n ieco d łu ż sz a n iż w s tr o ju h is z p a ń s k im . T a m się g a o n a w y so k o p o n a d k o la n a , d o p o ło w y u d a , o d s ła n ia ją c b u f ia s te s p o d n ie m ę s k i e 88, t u p rz y p o m in a ra c z e j u b ió r n ie m ie c k ie g o m ie s z c z a n in a z d ru g ie j p o ło w y X V I w ie k u . T y p o w a p re z e n t a c ja s tr o ju h is z p a ń s k ie g o u le g ła p e w n y m m o d y fik a c jo m , w y n ik ły m z o d m ie n n e j p rz y n a le ż n o ś c i w y z n a n io w e j80. T a k i s tr ó j n ie m ie c k o -h isz - p a ń sk i, n o s ił ró w n ie ż k ró l P o lsk i, Z y g m u n t A u g u s t 40.'

N a szy i m a k sią ż ę s z n u r c z e rw o n y c h k o ra li, o z d o b io n y c h w trz e c h p u n k ta c h

28 W sp o m in a o ty m A . T ro sc h k e , op. cit., s. 19.

20 W. H u b a ts c h , G e sc h ic h te d e r e v a n g e lis c h e n K irc h e O stp re u ss e n s, B d. 2, G ö ttin g e n 1968, s. 63.

30 Ib id e m , s. 215.

31 A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , s. 51.

82 M. G u tk o w s k a -R y c h le w s k a , H isto ria u b io ró w , W ro c ła w — W a rsz a w a — K r a ­ k ó w 1968, ss. 333—366.

38 Ib id e m , ss. 369—370.

34 D. K o e p p lin , T. F a lk , C ra n a ch , B ase l — S t u t t g a r t 1974, il. 167, 168, s. 288.

85 Ib id e m .

36 D o k u m e n ta c ję fo to g r a f ic z n ą p o rtr e tó w w sp o m n ia n y c h p o s ta c i z aw d z ię c z a m F a n u P o v i E lle r to v i z M u ze u m w e F r e d e rik s b o rg .

37 T. R iis, Ja co b Binek, i n L ü b e c k 1552— 53, H a fn ia . C o p e n h a g e n P a p e r s in th e H is to ry o f A rt, 1970, ss. 35—45.

38 M. G u tk o w s k a -R y c h le w s k a , op. cit., 353, il. 440; О. S ro n k o w a , D ie v o n M ode

v o n R e n a is sa n c e b is zum . R o k o k o , P r a g 1959, p o r t r e t c zesk ieg o sz la c h c ic a W ilh e lm a

R o ż e m b e rk a , ta b l. nlb .

30 M. G u tk o w s k a -R y c h le w s k a , op. cit., s. 364.

D w a portrety pierw szych p ru sk ich le n n ik ó w P o lski 445 p ro s to k ą tn y m i z ło ty m i k la m r a m i, a t a k t e p ią ć m e d a li n a trz e c h z ło ty c h ł a ń ­ c u c h a c h — i n te r e s u ją c y i z a p r o g ra m o w a n y szczeg ó ł ik o n o g ra fii p o r t r e t u k s ię c ia A lb re c h ta . M e d a le m a lo w a n e w k o lo rz e ż ó łty m , a z a te m w b a r w ie zło ta , s ta n o w ią w y ra ź n y w y ło m w t a k p rz e s tr z e g a n e j w ie rn o ś c i p re z e n t o w a n ia p o s ta c i h is to ry c z ­ n y c h , s ą b o w ie m w y tw o re m fa n ta z ji m a l a r z a 41. C ie k a w e , iż p r z y p o m in a ją o n e b a r ­ d ziej m o n e ty , n iż e li s p e c ja ln ie b ite m e d a l e 42. O d c z y ta n o ty lk o d w a s p o śró d n a p i­ só w u m ie s z c z o n y c h w o to k u . T o też o d c z y tu ją c p r o g r a m ik o n o g ra fic z n y m o n e t- m e - d a li n a le ż y p o s łu g iw a ć się p o d o b ie ń stw a m i. W y d a je się, iż n a w y g lą d z ie ty c h m e ­ d a li z a w a ż y ć m o g ły ró w n ie ż p ie c zę c ie 48.

P ie rw s z y od le w e j p r e z e n t u je m ę ż cz y z n ę w p o p ie rs iu . N ie r e g u la r n y n o s i d łu g a sp ic z a sta b ro d a z w ró c o n eg o w le w o o s o b n ik a p rz y p o m in a od s tro n y k o m p o z y c y jn e j m e d a l z p rz e d s ta w ie n ie m J a n a Ł a s k ie g o 44. J e s t to z a p e w n e F r y d e r y k b r a n d e n b u r s k i, m a łż o n e k Z o fii J a g ie llo n k i, c ó rk i K a z im ie r z a J a g ie llo ń c z y k a , o jc a k s ię c ia A l b r e c h t a 4S. D ru g i z k o le i n a ty m ła ń c u c h u m e d a l, n a k tó r y m m o ż n a o d c z y ta ć f r a g m e n t in s k r y p ­ c ji JO H A N N E S ( n a s tę p n ie n ie c z y te ln e ), z n a k m ise cz k i (m e n n ic y ), I I I (po o b u s tro n a c n z k ro p k ą ), w re sz c ie z n a k p rz y p o m in a ją c y z n a k m e n n ic zy , sn o p W az ó w — m o że b y ć p rz e d s ta w ie n ie m J a n a II I , k r ó la s zw e d z k ieg o , o ż en io n eg o z c ó rk ą Z y g m u n ta S ta re g o , K a ta r z y n ą J a g i e l l o n k ą 40. N a trz e c im m e d a lu je s t w id o c z n e p o p ie rs ie z g ło w ą w trz e c h c z w a rty c h o b ró c o n ą z w y ra ź n ą s p ic z a s tą b ro d ą i o p a d a ją c y m i w ą s a m i. N a g ło w ie b e r e t z ro z c ię ty m i b rz e g a m i, ta k z w a n a h is z p a ń s k a „ g o ra ” z o z d o b n y m k w ia te m lu b g u z e m p o p ra w e j s tro n ie , p r z y p o m in a ją c y m o d ę f r a n c u s k ą p ie rw s z y c h d z ie ­ s ią tk ó w l a t w ie k u X V I, k tó r e to n a k ry c ie g ło w y w ty m c za sie p r z y ję ła H i s z p a n i a 47. K ogo m e d a l p rz e d s ta w ia , n ie d a s ię n a ra z ie u s ta lić . C z w a rty , u m ie s z c z o n y p o je ­ d y n c zo n a d ru g im ła ń c u c h u w y o b ra ż a p ra w d o p o d o b n ie Z y g m u n ta A u g u s t a 4®. K o ­ ro n a , o d s ło n ię te u c h o p rz y p o m in a ją n ieco g d a ń s k ie m o n e ty p r e z e n t u ją c e k ró la , a ta k ż e d u k a ty g d a ń s k ie z 1550 r o k u 40, t a l a r y z 1568 r o k u 50, tr z y g ro sz e z 1558 r o k u 51. O s ta tn i m e d a l, n a jw ię k s z y , p r e z e n t u je k r ó la p o lsk ie g o Z y g m u n ta S ta re g o . N a p is w o to k u b rz m i, j a k z a u w a ż y ł J a n u s z K isie le w s k i, a n a c h ro n ic z n ie : S I G I S - M U N D U S [D EI G F A T IA E ] R E X P O L O N I[A E ] [M A G N U S ] D [U X ] L flT H U A N IA E ]. T y p p o sta c i, z w y e k s p o n o w a n ie m g ru b y c h ry s ó w , p rz y p o m in a d w u d u k a t k o ro n n y Z y g m u n ta S t a r e g o 52. K ró l je s t p rz e d s ta w io n y z b ro d ą , z p r o filu . T e n w m ia rę 41 P a n u m g r. J a n u s z o w i K is ie le w s k ie m u w y ra ż a m s e rd e c z n e p o d z ię k o w a n ie za p o m o c i w s k a z ó w k i p ro w a d z ą c e d o r o z s z y f ro w a n ia m e d a li A lb r e c h ta I. 42 F . A . V o ssb e rg , M ü n z g e sc h ic h te d e r S ta d t D a n zig , B e r lin 1852. 48 L . K a jz e r, Ś r e d n io w ie c z n e ź ró d ła p o m y s łó w ik o n o g r a fic z n y c h T o m a s za T r e - te r a , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1972, n r 4, ss. 507— 514. R y s u n k i ś r e d n io ­ w ie c z n y c h p ie c zę c i z a m ie s z c z o n y c h w ty m a r ty k u le m a j ą p o d o b n y k s z t a ł t k o m p o - z y jn y i p la sty c z n y . 44 E. R a c z y ń sk i, G a b in e t m e d a ló w p o ls k ic h , o ra z ty c h , k tó r e się d z ie j ó w p o ls k ic h ty c z ą p o c z ą w s z y o d n a jd a w n ie js z y c h a ż d o k o ń c a p a n o w a n ia J a n a I I I , t. 1, B e rlin 1845, s. 175. 45 F. K o p e ra , M a la r s tw o p o ls k ie o d X V I d o X V I I I w ., K ra k ó w 1926, p o r. p o r tr e t F r y d e r y k a b ra n d e n b u rs k ie g o , m ę ż a Z o fii J a g ie llo n k i, p ę d z la H. K u lm b a c h a , s. 103, il. 115. 40 E. R ac z y ń sk i, op. cit., n r 30 a, b, c, ss. 144— 156.

47 M. G u tk o w s k a -R y c h le w s k a , op. cit., s. 344, il. 429.

48 M. G u m o w sk i, M e d a le J a g ie llo n ó w , K r a k ó w 1906, poz. 88, ss. 88— 89.

19 F. A. V o sb e rg , op. cit., s. 16, n r 485; s. 21, ροζ. 490.

50 Ib id e m , s. 22, n r 505.

51 Ib id e m , s. 23, poz. 510.

p ra w d o p o d o b n y , a c z k o lw ie k in d y w id u a ln ie z in te rp re to w a n y w iz e r u n e k u k a z u je Z y g ­ m u n ta S ta re g o w p ó ź n ie jsz y m o k re s ie ż y c i a a . Z b ro d ą i w ą sa m i m a lo w a ł go r ó w ­ n ież n ie z n a n y a r t y s t a s zk o ły c r a n a c h o w s k ie j54. K o ro n a w ie ń c z ą c a g ło w ę m o n a rc h y m a a n a lo g ie do k o ro n y z in ic ja ła m i A S n a p o d o b iź n ie Z y g m u n ta A u g u s ta w y d r u ­ k o w a n e j w B ib lii R a d z iw iłłó w s k ie j S5.

U z u p e łn ie n ie m s t r o j u A lb re c h ta s ą p ła sk ie z a o k r ą g lo n e b u ty , z le w a ją c e się w je d n ą c ało ść z p o ń c zo c h a m i. N a z n a c z o n ą p ię tn e m s ta r o ś c i tw a r z p ie rw sze g o k s ię c ia p ru s k ie g o n a sz k ic o w a n o w y ra z iśc ie . O k a la j ą d łu g a s iw a b ro d a i p rz e r z e ­ d zo n e b o k o b ro d y ; w ą sy m a A lb re c h ta o p a d a ją c e . P o d o b n e ty p y s p o ty k a m y w p r z e d ­ s ta w ie n ia c h C ra n a c h a . R y s u n e k tw a rz y A lb re c h ta ró w n ie ż z d ra d z a p o d o b ie ń stw o w a r s z ta to w e do p o r tr e t u z 1557 ro k u p ę d z la Ł u k a s z a C r a n a c h a m ło d szeg o , k tó r y p r z e d s ta w ia te o lo g a J o h a n n a F e r s t e r a 56.

P o d o b iz n a A lb re c h ta ze z b io ró w M u z e u m w O ls z ty n ie w y w o d z i się z c a łą p e w ­ n o ścią z t r a d y c ji w z o ró w c ra n a c h o w s k ic h . N a jb liż s z a te j p o s ta c i b ę d z ie n ieco w c z e ś­ n ie js z a m in i a t u r a k s ię c ia w y k o n a n a p rz e z J a k u b a B i n c k a 57, o b e cn ie w M u ze u m w W e im a rz e . P o r ó w n a n ia z p o r tr e t a m i p ę d z la K ö n ig s w ie s e ra , n a d w o rn e g o m a la rz a k s ię c ia A lb re c h ta w y k lu c z a ją jeg o w a r s z ta t ja k o m ie js c e p o w s t a n ia o b ra z u .

W r o k u 1568 A d a m L a n g e , je d e n z k ró le w ie c k ic h m a la r z y n a d w o rn y c h , o trz y m a ł z a m ó w ie n ie n a p o r t r e t A lb r e c h ta w s tr o ju k sią ż ę c y m , z ła ń c u c h a m i i b iż u te rią . P o r t r e t te n m ia ł b y ć w y s ła n y d o H o ls z ty n u 58. B y ł to ro k ś m ie ra i A lb re c h ta . D o ­ k ła d n ie s p re c y z o w a n e z a m ó w ie n ie p o z w a la w y s u n ą ć h ip o te z ę, iż p o r t r e t ów b y ł p o d o b n y do o m a w ia n eg o . W a rto te ż p rz y p o m n ie ć , iż te g o ty p u p o d o b iz n y n ie m a ­ lo w a n o w je d n y m e g z e m p la rz u . G ło w a i tw a r z k s ię c ia A lb r e c h ta in te r p r e t a c j ą ry s u n k o w ą i p o d te k s to w ą p rz y p o m in a ją p o d o b iz n ę je g o p o d d a n eg o , w o d z a i p rz y ­ ja c ie la , P io t r a D o h n y , z e p ita fiu m m o rą s k ie g o , k tó r e p o w sta ło w M o rą g u w k o ń c u w ie k u X V I. R e a liz a to re m p o m y s łu ro d z in y D o h n ó w b y ł z a p e w n e H a n s H e n n e b e rg e r, z m a rły w 1601 ro k u , a u to r h e r b a r z y s z la c h ty p ru s k ie j. M a łe k a m e r a ln e p o d o b iz n y s z la c h ty p r u s k ie j w y k o n a n e p rz e z H e n n e b e rg e ra w la ta c h 1591— 1601, to p ra w d z iw e s tu d iu m ty p ó w lu d z k ic h u k a z a n y c h w s p o só b b e z w z g lę d n ie r e a l i s t y c z n y 59. O b ra z j e s t m a lo w a n y n a p łó tn ie , p o d o b n ie j a k — d a to w a n y n a ro k 1592 — lo k a l­ n e j s zk o ły p o r t r e t s z la c h c ia n k i p r u s k ie j D o ro ty B o r e k 60.

O ls z ty ń s k a p o d o b iz n a k s ię c ia A lb re c h ta m im o z n isz c z eń i p rz e m a lo w a ń , m im o n ie n a jw y ż s z y c h w a rto ś c i a rty s ty c z n y c h , s ta n o w i c ie k a w e s tu d iu m p o rtr e to w e , o p a trz o n e lic z n y m i p o lo n ik a m i w p o s ta c i m e d a li. P o r t r e t te n p o w s ta ł z a p e w n e w k o ń c u X V I s tu le c ia . W ie lo k ro tn ie z m ie n ia n e te k s t y i n a p is y n a ra m ie , o d n o szą c e 68 F. K o p e ra , op. cit. D rz e w o r y t H a n s a S a u e rd u m s z 1555 fo g 147. K s z ta łt n o s a z m e d a lu Z y g m u n ta n a p o rtr e c ie k s ię c ia A lb re c h ta j e s t p o d o b n y do p o r t r e t u w y k o ­ n a n e g o p rz e z J . L. D e cju sz a, D e S ig is m u n d i R e g is te m p o rib u s ... 1521 (p o r. p rz y p . 52, S z t u k a w K r a k o w ie , s. 126, dl. 48).

54 F. K o p e ra , op. cit., il. 155.

55 L ib r o r u m in P o lo n ia e e d ito r u m D elicia e c z y li w d z ię k i u r o k p o ls k i e j k s ią ż k i. W stę p J . Z. J a k u b o w s k i, W a rsz a w a 1974, il. 38, k a r t a z B ib lii B r z e s k ie j z w a n e j te ż

R a d z iw iłło w s k a .

56 D. K o e p lin , T. F a lk , op. cit. il. 228.

57 A l b r e c h t B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , ta b i. X X I.

53 H . E h r e n b e rg , op. cit., s. 250, poz. 631, d e m G o tt g n a d e , g e c k o n tr a fe it, v o n

o e lfa r b e n i m fü r s tl ic h e n k le id u n g , m i t t k e t t e n u n d G e sc h m u c k .

53 K . W ró b le w sk a , R e n e sa n s o w e e p ita fiu m P io tra D o h n y i K a ta r z y n y C z e m ó w n y , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1972, n r 4, s. 505, il. 1, 2.

D w a portrety p ie rw sz ych p ru sk ich le n n ik ó w P o lski 447 się d o n a u k i M a rc in a L u t r a , p o c h o d z ą — w s w e j p ie rw o tn e j w e r s ji — z X V II w ie k u i m ia ły u z a s a d n ia ć m ie js c e p o r tr e t u w k o ś c ie le e w a n g e lic k im . P łó tn o z o sta ło n a k le jo n e n a c ie n k ą d e sk ę i o p ra w io n e w n o w ą r a m ę n a w z ó r s ie d e m n a s to w ie c z n y w 1940 r o k u ei. P o r t r e t k s ię c ia A lb r e c h ta P r u sk ie g o , m a lo w a n y te c h n ik ą o le jn ą , j e s t je d y n y m sz e s n a s to w ie c z n y m p rz e d s ta w ie n ie m te j o so b y , z n a jd u ją c y m się w z b io ra c h p o lsk ic h . J e s t r ó w n ie ż c e n n y m ź ró d łe m ik o n o g ra fic z n y m do d z ie jó w lo k a ln e j tw ó rc z o śc i a r t y ­ sty c z n e j d a w n y c h P r u s K sią ż ę c y c h . Z W E I B IL D N IS S E D E R B E ID E N E R S T E N P R E U S S IS C H E N V A S A L L E N P O L E N S IN D E N S A M M L U N G E N D E S M A S U R IS C H E N M U S E U M S Z u s a m m e n f a s s u n g I n d e n S a m m lu n g e n d e s M a s u ris c h e n M u se u m s in O lsz ty n b e f in d e t sich , a n g e ­ k a u f t d u rc h V e rm ittlu n g d e r „ D e sa ” (P o ln isc h e s S ta a tlic h e s H a n d e ls u n te r n e h m e n f ü r K u n s tg e g e n s tä n d e ) d a s P o r t r ä t e in e s ju n g e n M a n n e s in d e r H a ls k r a u s e ; a u s d e r A ttr i b u tio n (K e n n z e ic h n u n g ) g e h t h e rv o r, d a ß d ie d a r g e s te llte P e rs o n d e r H e rz o g A lb r e c h t (1490— 1568) ist. A u f d e r R ü c k s e ite d e s B ild n is se s b e f in d e t sic h e in u m f a n g ­ re ic h e r T e x t in p o ln is c h e r S p r a c h e a u s d e n A n fä n g e n d es 19. J a h r h u n d e r t s . D e r T e x t e n th ä lt e in e k u rz g e f a ß te G e s c h ic h te d e r B e z ie h u n g e n H e rz o g l'ic h -P re u ß e n s z u P o le n s e it 1525 b is z u d e r Z e it N a p o leo n s. B ei d e r V o r b e re itu n g d e s P o r t r ä t s f ü r e in e A u s ­ s te llu n g im M a s u ris c h e n M u se u m a n lä ß lic h d e s 450. J a h r e s ta g e s d e r P r e u ß is c h e n H u ld ig u n g h a t d ie V fn . d e n V e rs u c h u n te rn o m m e n , d ie W a h r h a f tig k e it d e r a u f d e m P o r t r ä t d es ju n g e n M a n n e s b e fin d lic h e n A ttr i b u tio n zu u n te rs u c h e n . V e rg le ic h e m it a n d e r e n B ild n is se n d es H e rz o g s A lb re c h t h a b e n d ie V fn. z u d e r Ü b e rz e u g u n g g e fü h r t, d a ß d a s d u rc h d a s M u se u m a n g e k a u f t e B ild n is n ic h t d e n H e rz o g d a r s te l lt. D ie F a ­ m ilie n ä h n lic h k e it l ä ß t sich z w a r n ic h t a u ss c h lie ß e n , d e r j u n g e M a n n in d e r K ra u s e , fa s t e in K n a b e , h a t je d o c h e in w e ic h e s u n d s a n f tg e r u n d e t e s G e sic h ts o v a l, e in e n re g e lm ä ß ig e n u n d r e in e n A u g e n a u s s c h n itt, u n d d e r j u n g e A lb r e c h t, d e r s p ä te r e H e r ­ zog in P r e u ß e n , w ird b e k a n n tlic h a u f a lle n b is h e r id e n tif iz ie r te n P o r t r ä t s m it d e m c h a r a k t e r is tis c h e n S c h ie la u g e d a rg e s te llt. D ie B ild n is s e A lb re c h ts a u s se in e n J u g e n d ­ ja h r e n z eig en e in b re ite r e s u n d k n o c h ig e re s G e s ic h t (vgl. d ie P o r t r ä t s , g e m a lt v o n H a n s K r e ll u n d L u k a s C ra n a c h d e m Ä lte re n ).

D as b ei H . E h r e n b e rg r e p r o d u z ie r te P o r t r ä t v o n A lb r e c h t F r ie d r ic h (1553— 1618), d e m S o h n d es e r s te n H e rz o g s in P r e u ß e n , l ä ß t v e r m u te n , d a ß d a s in d e r „ D e sa ” a n g e k a u f t e B ild n is d es J ü n g lin g s in d e r K r a u s e e b e n ih n im ju n g e n A lte r d a rs te l lt. Im G e g e n s a tz zu d e n P o r t r ä t s se in e s V a te r s s in d d ie B ild n is s e A lb re c h t F r i e d ­ ric h s w e n ig b e k a n n t u n d in d e r F a c h l i t e r a t u r s p ä r lic h b e h a n d e lt. E in e A u fn a h m e d e r Z e ic h n u n g v o n H a n s S c h e n k e n b e rg , d e r 1577 e in e n S tic h m it d e m P o r t r ä t d es ju n g e n H e rz o g s a u s g e f ü h r t h a t, k o n n te n ic h t g e fu n d e n w e rd e n . N u r e in e P h o to ­ g r a p h ie e in e s w e n ig e r k e n n b a r e n P o r t r ä t s d es H e rz o g s w u r d e g e fu n d e n , w e lc h e s 1584 v o n e in e m D a n z ig e r M a le r a u s g e f ü h r t w u rd e , u n d w e lc h e s lim o b e re n T e il e in e r W id m u n g s ta f e l sic h b e fa n d , d ie d ie G e m a h lin d es H e rz o g s f ü r d ie K ö n ig s b e r g e r K a p e lle s tifte te . D a s G e sic h t d es H e rz o g s A lb re c h t a u f d ie s e r T a fe l s tim m t m it d en G e sic h ts z ü g e n d es ju n g e n M e n s c h e n a u f d e m e r w ä h n te n P o r t r ä t v o llk o m m e n ü b e re in . E b e n fa lls w e is t d ie d u r c h d ie V e rm ittlu n g d es M u se u m s zu S to c k h o lm e r h a lte n e P h o to g r a p h i e d es P o r t r ä t s A lb re c h t F r ie d r ic h s m it s e in e r F r a u e in e g e w isse p h y s isc h e Ä h n lic h k e it m it d e m P o r t r ä t a u s O ls z ty n a u f (d ie Z e ic h n u n g d e r A u g e n ­ b ra u e n , d ie G e s ta ltu n g d e r A u g e n u n d d es M u n d es, d ie V e rtie f u n g a u f d e m K in n ).

01 D ie D e rik a m lp fle g e in d e r P r o v in z O s tp r e u s s e n in J a h r e n 1936— 1940, K ö n ig ­ s b e r g 1941, s. 24. W e w a n g e lic k im k o ś c ie le z n a j d u ją s ię d w a p o r t r e t y ze szk o ły C ra n a c h a : L u t r a i k s ię c ia A lb r e c h ta . Z o s ta ły o n e o d re s ta u r o w a n e .

D ie V fn . m e in t, d a ß a lle d ie se M e rk m a le d a r a u f h in w e ise n , d a ß d as P o r t r ä t a u s O lszty n d a s ein z ig e in P o le n e x is t ie r e n d e B ild n is A lb re c h t F rie d r ic h s a u s s e in e n J u g e n d ja h r e n ist.

D as z w e ite P o r tr ä t, d a s a u s d e r f r ü h e r e v a n g e lis c h e n K irc h e in M o rą g s ta m m t, s te l lt d e n H e rz o g A lb re c h t I. i n s e in e n s p ä te re n J a h r e n d a r. D as B ild w u r d e a m E n d e des 16. J a h r h u n d e r t s g e m a lt, u n d als V o rla g e d ie n te d as P o r t r ä t a u s d e m J a h r 1568, v o n A d a m L a n g e . D e r M a le r w a r, a lle m A n sc h e in n a c h , H a n s H e n n e b e rg e r, d e r 1601 v e r s to rb e n e K ö n ig s b e rg e r H o fm a le r. D as M o h ru n g e n e r P o r t r ä t w u r d e m e h r e re M ale re n o v ie rt, in s b e s o n d e re i n d e r B a ro c k z e it. D ie le tz te n R e n o v ie r u n g sa rb e d te n e rfo lg te n 1940 u n d w u rd e n , v o m S t a n d p u n k t d es D e n k m a lsc h u tz e s a u s, n ic h t sa c h g e m ä ß d u r c h ­ g e fü h rt. Es h a n d e l t sich h ie rb e i u m d a s e in z ig e P o r t r ä t des H e rz o g s A lb re c h t a u s d em 16. J a h r h u n d e r t , d a s sic h i n d e n S a m m lu n g e n d e r V o lk s re p u b lik P o le n b e fin d e t.

R ye. 1. P o r t r e t k s ię c ia A lb re c h ta F r y ­ d e ry k a , M u z e u m M a z u rs k ie . F o t. J e r z y G ry g ie l R yc. 2. P o r t r e t A lb r e c h ta F r y d e r y k a , 1584, z k a te d r y k ró le w ie c k ie j. F o t. J e ­ rz y G ry g ie l R yc. 3. P o r t r e t k s ię ­ cia A lb re c h ta F r y ­ d e ry k a z m a łż o n k ą M a rią E le o n o rą . K o ­ p ia z 1730 r o k u w y ­ k o n a n a p ra w d o p o ­ d o b n ie z o ry g in a ln e ­ go p o r t r e t u m a lo w a ­ nego w 1608 ro k u p rzez D a n ie la R ose, M u zeu m w G rip - sh o lm (S zw ecja)

u m ie szc z o n y n a p o r tr e c ie k s ię c ia A lb re c h ta I, M u ze u m M a z u rsk ie .

R ye. 4. P o r t r e t k s ię c ia A lb re c h ta I. K o n ie c w ie ­ k u X V I, M u ze u m M a z u rs k ie . F o t. J e r z y G ry g ie l