Akta starostw grodowych Księstwa Pruskiego w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie

Tadeusz Brzeczkowski

Akta starostw grodowych Księstwa

Pruskiego w zasobie Archiwum

Państwowego w Olsztynie

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Tadeusz Brzeczkowski

Archiwum Państw ow e w Olsztynie

AKTA STAROSTW GRODOWYCH KSIĘSTW A PRUSK IEG O

W ZASOBIE ARCHIWUM PAŃSTW OW EGO W OLSZTYNIE

I. G eneza i charakterystyk a starostw grodowych

w K sięstw ie Pruskim

Bezpośrednimi poprzednikami H auptam tów - starostw grodowych Księstwa były kom turstw a w państwie krzyżackim. Należy poświęcić im nieco uwagi. Komturstwo było samodzielną jednostką podziału administracyjnego państw a krzyżackiego. Rezydował w nim konwent, który składał się z co najmniej dwunas­ tu rycerzy zakonnych i sześciu księży. Przełożonym konwentu był kom tur, który miał upraw nienia zakonne oraz wojskowe, administracyjne, skarbowe i sądowe. Prawie cały dochód kom turstw a stanowił uposażenie konwentu. Oprócz kom- tu rstw istniały niesamodzielne okręgi: wójtostwa (Vogtei) zarządzane przez wój­ tów, prokuratorie (Pflege) - przez prokuratorów oraz obwody urzędów leśnych i rybickich. Przekazywały one znaczną część dochodów kom turstw om lub wprost do skarbu wielkiego m istrza Zakonu w Malborku. Większe kom turstw a dzieliły się n a mniejsze okręgi, w których nie zawsze rezydowali rycerze zakonni. Każde kom turstwo posiadało obszary rolnicze, leśne i rybackie. Zastępcą kom tura był wicekomtur nazywany także kom turem domowym, który zarządzał gospodarką konwentu. Oprócz niego występowali inni urzędnicy krzyżaccy: szpitalnik, szatny, nadleśny, rybicki, ludwisarz, piwniczy, kuchmistrz, skarbnik a ponadto bracia służebni i półbracia. Administracja lokalna w państwie krzyżackim w Prusach była więc rozbudowana, a jej utrzym anie nader kosztowne1. Było to jedną z przyczyn kryzysu tego państw a w XV i na początku XVI w.

Przed rokiem 1260 nie m a żadnych śladów istnienia w Prusach kancelarii m istrza krajowego i kom turstw , nie istniały więc tu archiwa krzyżackie. W ostat­ niej tercji XIII i w pierwszej ćwierci XIV w. działały skromne kancelarie wielkiego m istrza i najważniejszych kom turstw. Ich rozwój nastąpił w drugiej połowie XIV w. Dopiero w drugiej ćwierci XIV w. zaczęły powstawać kancelarie w mniejszych kom turstwach, zwłaszcza w zachodniej części państw a krzyżackiego2. Rozwój tych kancelarii nastąpił w XV w. Rzuca to oczywiście światło n a charakter działalności urzędników kom turstw i pozwala wyciągnąć wniosek, że także ich archiwa powstawały późno. Można przypuszczać, że w każdym kom turstw ie kancelarię i archiwum prowadziła ta sama osoba.

Sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego i utworzeniu Księstwa Pruskiego w 1525 r. towarzyszyły głębokie zmiany polityczne. Wielki m istrz Zakonu Albrecht von Hohenzollern został księciem pruskim , a państwo krzyżackie stało się Księstwem Pruskim , które przekształciło się stopniowo w monarchię stanową. Rząd kraju, zwany Izbą Rady Najwyższej (Oberratsstube), posiadał znaczną samodzielność w stosunku do księcia i w pewnym stopniu był organem stanów pruskich. Właściwą reprezentacją stanów był sejm3. W przeciwieństwie do przeobrażeń politycznych zmiany prawne były znacznie mniejsze. Kom turstwa krzyżackie zostały przekształcone w Hauptamty, tj. starostwa grodowe, a wójtostwa w komor- nictwa. Dawni kom turzy krzyżaccy zostali starostam i4 a członkowie konwentów - pracownikam i urzędów starościńskich. Starostowie sprawowali władzę ad­ m inistracyjną, wojskową, sądową i skarbową (nadzorowali klucze dóbr ziems­ kich księcia) w swym okręgu. Posiadali oni znaczne upraw nienia i samodziel­ ność. Swe urzędy sprawowali dożywotnio. Istotę urzędu A m tshauptm anna oddaje najlepiej nazw a francuska używana w adresach pism Izby Rady Najwyż­ szej kierowanych do starostów „gouverneur et seigneur de bailage royal”5.

O bszar Księstwa dzielił się n a trzy duże okręgi zwane powiatami: sambijski (północna część kraju z Królewcem), natangijski (część środkowa i południowo- wschodnia - stolicą jego były Bartoszyce lub Kętrzyn), górno-pruski (część zachodnia i południowo-zachodnia, z Zalewem lub O stródą jako stolicą).

Początkowo powiat sambijski dzielił się dziewięć starostw grodowych: Rybaki (Fischhausen), N euhausen (brak polskiej nazwy), Szaki (Schaaken), Tapiawa (Tapiau), W ystruć (Insterburg), Labiawa (Labiau), Ragneta (Ragnit), Tylża

(Til-2 Ibidem, ss. 1(Til-23, 1(Til-24, 1(Til-26, 130.

3 Szerzej piszą o tym K. F o rstreu ter w pracy Vom Ordenstaat zum Fürstentum , Kitzingen 1954 raz J. M ałłek Ustawa o rządzie (Regimentsnottel) Prus Książęcych z roku 1542. S tu d iu m z dziejów przem ian społecznych i politycznch w lennie p ru skim , Toruń 1967.

4 T. Grygier, Sum ariusz a kt władzy naczelnej Prus Książęcych „Etats - M inisterium ”, Odbitka „Komunikatów M azursko-W arm ińskich”, R. 1965 n r 1-4, s. 9.

sit), Kłajpeda (Memel). W 1642 ro k u n a Sam bii było ich aż dziewiętnaście. T utaj zostały wym ienione w kolejności idąc od południa n a północ. Ponadto były trzy kom ornictw a: Taplacken (początkowo uposażenie biskupa sambijs- kiego), G eorgenburg (przejściowo uposażenie b ra ta biskupa), S aalau (czasowo uposażenie kapituły sambijskiej).

W skład pow iatu natangijskiego wchodziło piętnaście starostw : Bałga (Balga), P okarm in (Brandenburg), P ru sk a Iław a (Preussisch Eylau), B ar­ toszyce (B artenstein), Barciany (B arten), K ętrzyn (R astenburg), Gierdawy (G erdauen, od wojny trzynastoletniej w rękach pryw atnych, od roku 1525 starostw o dziedziczne), Węgorzewo (Angerburg), Giżycko (Lotzen), Ryn (Rhe­ in), Szestno (Seehesten), Nowy Dwór (Neuhof, od wojny trzynastoletniej w rękach pryw atnych, od ro k u 1525 starostw o dziedziczne), S trad un y (Stra- daunen), Ełk (Lyck) i Pisz (Johannisburg).

N a obszarze najludniejszego powiatu, to je s t górno-pruskiego, znajdowało się po likwidacji biskupstw a pom ezańskiego (1582 r.) 16 starostw grodowych: Pasłęk (Preussisch Holland), Miłakowo (Liebstadt), M orąg (M ohrungen), P rzezm ark (Preussisch M ark), Kwidzyn (M arienw erder), P rab u ty (Riesen­ burg), Susz (Rosenberg), Szym bark (Schonberg, starostw o dziedziczne), Iław a (Deutsch Eylau, starostw o dziedziczne), M iłomłyn (Liebemuhl), O stróda (O­ sterode), O lsztynek (H ohenstein), Dąbrówno (Gilgenburg, starostw o dziedzicz­ ne), Działdowo (Soldau), Nidzica (N eidenburg), Szczytno (O rtelsburg)6. S taro­ stw a dzieliły się n a kom ornictw a, które tworzyły głównie dawne folwarki krzyżackie i najpierw były dobram i stołowymi księcia, a później skarbowymi Księstwa.

Liczba starostw w poszczególnych okresach w ahała się od 27 do 47. Było to wynikiem łączenia kilku z ich przez jednego starostę, a później rozdzielania przynajm niej niektórych. O bszar starostw a nie był duży. Jednym z głównych zadań tych urzędów było uzyskanie dużych dochodów dla sk arbu Księstwa. Książę A lbrecht sta ra ł się, aby starostow ie grodowi byli dobrymi ad m in ist­ ratoram i. Ponieważ nie istniały urzędy zarządzające powiatam i, urzędy staro ­ ścińskie stanow iły adm inistrację lokalną. Pozycja starostów była w dużym stopniu sam odzielna, gdyż nie było zdecydowanego n adzoru księcia i rząd u nad nimi. U rząd starościński stanowili: H au p tm an n - sta ro sta grodowy, B urggraf - b u rgrab ia będący jego pom ocnikiem oraz A m tsschreiber - pisarz. Pisarz prowadził kancelarię i archiw um urzędu. W niektórych większych starostw ach występowali A m tsvorw esere - zastępcy starostów lub H ausvogte - wójtowie7.

6 Wykaz starostw i kom ornictw zamieścił M. Toeppen w pracy, Historisch-comparative Geograp­ hie von Preusssen. Nach den Quellen, nam entlich archivalischen, G otha 1858, s. 260 i nn. Zob. także T. Grygier, op. cit., ss. 7, 8.

Starostow ie odgrywali zasadniczą rolę w system ie centralistycznie zor­ ganizowanej adm inistracji Księstwa. N ad należącym i do staro stw m ajątkam i posiadali pełn ą władzę sądową, ogólno-adm inistracyjną m ającą c h a ra k te r pub- liczno-prawny oraz policyjną. Starostow ie mieli upraw nienie samodzielnego w yrokowania we wszystkich spraw ach dotyczących szlachty, kmieci i wolnych chłopów, także w zakresie praw a karnego. Nadzorowali sądy patrym onialne i niższe sądy dom inialne i miejskie. Brakowało im jedynie upraw nień instancji odwoławczej, czyli kom petencji sądu zwierzchniego. Wyżej wspom niano, że posiadali także władzę wojskową i skarbow ą. W szystkie te upraw nienia wzmo­ cnione jeszcze dożywotnością spraw ow ania urzędu dawały im rozległą władzę n a tery toriu m starostw a8.

Oprócz tego zadaniem urzędów starościńskich było grom adzenie i prze­ chowywania wszystkich ak t, dokum entów, kopiariuszy pism urzędowych całe­ go obszaru starostw a. W reg istra tu rz e u rzędu trzym ano uw ierzytelnione kopie nadań, cesji, sprzedaży, testam entó w i umów. Recesy wszystkich czynności praw nych, przeprow adzonych w urzędzie, uzyskiwały moc praw ną dopiero po w pisaniu do ksiąg urzędow ych starostw a. K ancelaria zawiadująca archiw um staro stw a wykonywała n a prośby stro n uw ierzytelnione kopie ingrosowanych dokum entów i akt, między innym i dla rząd u i podlegających m u zarządów oraz dla sądów9.

N a mocy postanow ień tra k tató w welawsko-bydgoskich w 1657 r. Księstwo Pru sk ie przestało być lennem Polski i stało się krajem dziedzicznym elektorów brandenburskich. Elektorzy dążyli do likwidacji odrębności K sięstw a od B ran ­ denburgii. S tarali się podporządkow ać je rządow i w Berlinie, a niezależną od rząd u berlińskiego adm inistrację p ru sk ą pozbawić upraw nień, a następnie zlikwidować. W tym celu odbierali stopniowo upraw nienia rządowi Księstwa w Królewcu, a także starostom grodowym posiadającym znaczną niezależność. Rząd Księstwa, p arlam en t i stany pruskie broniły zaciekle swoich upraw nień. Elektorzy przekazyw ali zdobyte kom petencje nowej własnej adm ininistracji podporządkowanej rządowi w Berlinie. Ju ż od połowy XVII w ieku starostow ie stopniowo tracili upraw nienia, najwcześniej wojskowe; nastąpiło to w drugiej połowie XVII w. W końcu XVII w. odebrano im nadzór nad kom ornictw am i (będącymi kom pleksam i dóbr skarbowych), któ re podporządkow ano kam erze skarbowej w Królewcu. W 1722 r. k am era skarbow a przejęła resztk i kom peten­ cji skarbowych starostów , w tym dobra w łasne starostw . W 1751 r. król pruski pozbawił ich kom petencji sądowych, a n a przełom ie XVIII i XIX w. reszty ogólnoadm inistracyjnych. N a początku XIX w. starostw a grodowe zostały

8 Ibidem, s. 14, przypis 45. 9 Ibidem, s. 24, przypis 95.

w ogóle zlikwidowane. W 1810 r. ich upraw nienia adm inistracyjne przejęli starostow ie powiatowi n a obszarach powiatów, które jed n a k były większe niż tery to ria staro stw grodowych. Jedyny ślad dawnego podziału kraju i ustroju ostał się częściowo w sądownictwie, a mianowicie kom petencje terytorialne „A m tsgerichtów ” - sądów obwodowych - pozostawały w w yraźnym związku z tery to riam i starostw grodowych.

II. D zieje zespołów akt

W końcu XVII w. a k ta wojskowe starostw grodowych przejął K om isariat Wojskowy. W 1721 r. a k ta skarbowe starostw wraz z dom enam i zostały odebrane starostom przez urzędy dom enalne. W 1751 r. starostow ie utracili kom petencje sądowe, a księgi sądowe przejęły nowo utw orzone kolegia wym ia­ ru sprawiedliwości, a w XIX w. kolejne m utacje sądów pierwszej instancji. N astępnie reg istra tu ry staro stw grodowych zostały przekazane Archiw um Państw ow em u w Królewcu (S taatsarchiv Konigsberg), utw orzonem u w 1804 r. T rzeba też zaznaczyć, że w drugiej połowie XIX w. wszystkie księgi sądowe i skarbowe staro stw grodowych K sięstwa Pruskiego zostały przez archiw istów królewieckich włączone do ogólnopruskiego zbioru ksiąg archiwalnej prow e­ niencji „O stpreussische” lub „W estpreusische F o lian ten ”10.

Po u tw o rzeniu w 1902 r. A rchiw um Państw ow ego w G dań sku (S ta a tsa r­ chiv Danzig) archiw um królewieckie przekazało m u sta re re g is tra tu ry wy­ tw orzone n a obszarze prowincji P ru sy Zachodnie11, w tym folianty zachodnio- pruskie, a więc także sta ro stw a grodowego w P rab u tach . W 1919 r. p rze stała istnieć prow incja zachodniopruska: większość o bszaru prowincji przejęło państw o polskie oraz Wolne M iasto G dańsk. Z tego powodu w 1919 i w 1930 r. część zasobu archiw alnego P ru s Zachodnich w róciła do Królewca, część pozostała w G dańsku, a większość zabrano do Berlina. Po klęsce Polski w 1939 r. Niemcy powołali ponownie do życia prowincję P ru sy Zachodnie i restytuow ali A rchiw um Państw ow e w G dańsku (S taatsarch iv D anzig)12. W latach 1919 - 1938 re g is tra tu ra sta ro stw a prabuckiego była przechow yw a­ n a w Królewcu, a w 1939 r. w róciła do G dańska.

10 O dziejach wschodnio-pruskiego zasobu archiwalnego pisze szerzej K. F o rtsreu ter w pracy Das preussische Staatsarchiv in Ko nigsberg. E in geschichtlicher R u ckblick m it einer Übersicht uber seine

Bestände, Göttingen 1955, S. S. 1-123.

11 O Państwowym Archiwum w Gdańsku i jego zasobie pisze M. Bar, Das Staatsarchiv Danzig, seine Begründung, seine Einrichtungen und seine Bestände, Leipzig 1912.

L atem i jesien ią 1944 r. archiw iści królewieccy wywieźli w głąb Niemiec całe A rchiw um Zakonu Krzyżackiego w P ru sac h i ogrom ną większość A r­ chiw um K sięstw a Pruskiego, w tym niem al cały zbiór foliantów . N iewielką część z nich pozostaw ili n a m iejscu lub zgubili w czasie ew akuacji p rze ­ prowadzonej w bardzo tru d n y ch w aru n k ach spowodowanych przez niezw ykle ciężką dla Niemców sytuację strateg iczn ą w drugiej połowie 1944 r.

W latach 1946 - 1950, tj. w czasie grom adzenia archiw aliów popruskich w województwie olsztyńskim przez władze polskie, uratow an o tak że nielicz­ nie księgi i a k ta je d e n a s tu sta ro stw grodowych K sięstw a Pruskiego. Przejęło je utw orzone w 1948 r. A rchiw um Państw ow e w O lsztynie. W latach pięć­

dziesiątych XX w. Wojewódzkie A rchiw um Państw ow e w G dań sku p rzek aza­ ło m u księgi i poszyty S taro stw a Grodowego i Domeny Prabuckiej (łącznie przeszło 530 j.a.). Około 1965 r. T adeusz G rygier zinw entaryzow ał 101 jed n o stek re g is tra tu ry dom enalnej (faktycznie ok. 456), w tym dwie należące do re g is tra tu ry S taro stw a Grodowego (z la t 1540 i z 1694 - 1695). W 1996 r. T adeusz Brzeczkow ski rozpoznał wśród dissolutów A rchiw um Państw ow ego w O lsztynie 34 jed n o stk i z lat 1 5 9 9 -1 7 6 2 jak o należące do re g istra tu ry kom ornictw a prabuckiego i w stępnie uform ow ał zespół pod n um erem 1542, ale w 2002 r. popraw ił nazw ę n a starostw o grodowe w P ra b u ta c h (pozo­ staw iając w nowym zespole tylko 12 jednostek).

O drębny problem stanow ią losy re g is tra tu r kom ornictw w arm ińskich. Pod względem ustrojow ym kom ornictw a stanow iły odpowiednik sta ro stw grodowych w K sięstw ie P ruskim . Siedem z nich należało do b isk up a w arm iń ­ skiego, a trz y do kapitu ły katad raln ej we F ro m b o rk u 13. W 1772 r. W arm ia zo stała od ebrana Polsce (pierwszy rozbiór Polski) i wcielona do P rus. W k o ń­ cu XVIII w ieku władze p ru skie odebrały kom ornictw om księgi sądowe i p rze ­ kazały je now outw orzonym kolegiom w ym iaru sprawiedliwości. Do około 1870 r. były one w posiadaniu kolejno tw orzonych p ru skich sądów p ań stw o­ wych, a n astęp n ie zostały przejęte przez archiw um królewieckie. T am zostały wcielone do zbioru foliantów (sic !) w schodniopruskich, ta k ja k księgi sądowe i skarbow e sta ro stw grodowych.

13 Szersze informacje o biskupiej Warmii zawierają prace J. Obłąka, H istoria diecezji warm ińs­ kiej, Olsztyn 1959 i A. Kopiczki, Ustrój i organizacja diecezji w arm ińskiej w latach 15 2 5 -1 5 7 2 , Olsztyn 1993 oraz w praca zbiorowa, Warmia i M azury, Olsztyn 1985.

III. Charakterystyka archiw alna zespołów

Z re g is tra tu r starostw grodowych K sięstwa Pruskiego i kom ornictw w ar­ m ińskich zachowały się szczątki c ztern astu zespołów akt, w tym urzędu do pozyskiw ania b u rszty n u w Palm nikach. Łącznie liczą one 38 jednostek z lat [1257] 1540 - 1 7 8 3 o obm iarze 1,44 mb, nie licząc dziesięciu ksiąg włączonych do zbioru pruskich k am er i amtów. Dotychyczas nie udało się go rozdzielić. Z tych re g is tra tu r starostw o prabuckie liczy 12 jednostek, a rybackie - 28. Pozostałe zachowały się w ilościach śladowych: od jednej do pięciu jedn o stek każda. Poniżej przedstw iono k ró tk ą charakterystykę poszczególnych zespołów akt.

1. Starostw o Grodowe w P rab u tach

D aty skrajne zespołu: [1257] 1540 - 1719, rozm iar 12 jedn ostek (dalej ja.) 0 obm iarze 0,50 m.b. Procentowy sta n zachow ania je s t bardzo tru d n o ocenić z powodu b rak u jakichkolw iek danych bezpośrednich. M ożna domniemywać, że liczba jedn o stek w reg istra tu rz e m ogła wynosić około 500. Samych ksiąg rachunkow ych powinno być około 150, jeśli weźmie się pod uwagę czas posiadania przez starostę kom petencji skarbowych do 1721 r.). Należy doliczyć także a k ta wytworzone w ram ach kom petencji ogólnoadm inistracyjnych (ich ilość pow inna być znaczna), wojskowych i sądowych (duża).

Ponieważ re g istra tu ra starostw a była stopniowo likwidowana, m ożna jedynie domyślać się, ja k ą m iała stru k tu rę . Jej głównymi działam i były z pew­ nością: ogólnoam inistracyjny, skarbowy, sądowy i wojskowy. W łaściwa kore­ spondencja była, ja k wolno sądzić n a podstawie a k t E tats-M inisterium , łączona w spraw y i zapewne w grupy rzeczowe. A kta finansowe łączono w księgi roczne (od 29 w rześnia jednego ro k u do 28 w rześnia następnego). Część a k t sądowych zaw ierająca wpisy k on trak tó w etc. była księgam i ingrosacyjnym i, podobnie wieczyste księgi gruntow e. Nie zachowały się a k ta sądowe (procesowe cywilne 1 karne) i niestety, nic o nich nie wiemy.

T ytuł najstarszej jed no stk i zespołu (z 1540 r.), jedynej zachowanej z serii podatkowej, zaw iera następujące elem enty: nazw a poszytu: „R egister” - re ­ je str, określenie rodzaju p odatku oraz nazwy opodatkow anych przedm iotów. Tytuły ksiąg rachunkow ych są dość jednolite: „ Jah rrech n u n g des furstlichen A m ts R iesenburg”. Księgi z lat 1600, 1601 i 1621 zaw ierają dodatkowo n a opraw ach nazwę twórcy zespołu. Siedem z nich m a oprawy pergam inowe, w tym trzy są oprawione w k a rty kodeksów kościelnych z XV w. Pierw sza księga trzeciej serii „Opisy i spraw ozdania o kościołach, wsiach, m iastach i dobrach ziem skich” nie posiada oryginalnej k a rty tytułowej, ale zachował się

oryginalny ty tu ł działu „Verzeichnis u n d B ericht sam bt G ellegenheit A m ts R iesenburgk”. N astępna posiada jedynie ty tu ł nadany w archiw um królewiec­ kim lub gdańskim „H istorische u n d finanz[ielle] N achrichten von A m t Riesen­ b u rg ”, a jej form a je s t podobna do poprzedniej. Jedy na zachow ana księga wieczysta je s t typową księgą wpisów. Nie posiada już oryginalnej k a rty ty tu ło ­ wej, ale n a karcie tytułowej z przełom u XIX i XX w. zachował się stary napis: „H ausbuch des A m ts R iesenburg”, prawdopodobnie wzorowany n a oryginal­ nych ty tułach ksiąg z XVII w.

Problem sy g natu r je st w tym w ypadku ściśle związany z losami regis­ tra tu ry . W okresie przynależności do staro stw a grodowego, a także w czasie przynależności do kolegium w ym iaru sprawiedliwości (druga połowa XVIII w.), a następnie do kolejnych sądów (sukcesja bierna) księgi nie otrzym ały syg­ n a tu r. Po włączeniu ich do zbioru foliantów a k ta otrzym ały sygnaturę litero- wo-cyfrową, złożoną z wielkiej litery „W”, oznaczającej „W estpreussische F o lian ten ”, oraz n u m eru jednostki. N a niektórych jednostkach napisano bo­ wiem ołówkiem „W estpreussische F o lian ten ” oraz n u m er księgi w zbiorze. S taatsarchiv Danzig nadało foliantom w łasne sygnatury: „S taatsarchiv Danzig Abt[eilung] 38 N r...” Składały się więc one z trzech elementów: nazwy a r ­ chiwum, określenia wydziału, a faktycznie zespołu i jego n u m eru oraz nu m eru księgi. Poszyt z 1540 r. otrzym ał sygnaturę „Staatsarchiv Danzig Abt. 145 (Riesenburg) Nr. 1”, a księga z lat 1 6 9 4 -1 6 9 5 podobną z n um erem 6 po- praw ionyn n a ”7”.

2. Starostw o Grodowe w Rybakach

D aty skrajne zespołu: 1 5 5 3 - 1671, rozm iar: 28 j.a. o obm iarze 0,17 m.b. Procentow y sta n zachow ania je s t także bardzo tru d n o ocenić z powodu b rak u jakichkolw iek danych. M ożna domniemywać, że w końcu XVII w. mogło

znajdować się w reg istra tu rz e kilkaset ksiąg i poszytów.

O urządzeniach kancelaryjnych niewiele m ożna powiedzieć z powodu jednorodnego c h a ra k te ru zachowanych jednostek. Księgi są reg istrantam i, czyli m etry k ą urzędu. Są to księgi urzędowe, ale zostały zapisane danym i nie w kolejności chronologicznej lecz zgrupow ane w edług podmiotów praw nych (komornictwo, wieś) i rodzajów dochodów. J e s t to więc ślad początkowego stosow ania rzeczowego u k ład u zapisów w księgach. Nie są to ju ż typowe księgi wpisu. Je d n ak nie widać rubrów , p rezen t i dekretacji, ja k n a aktach luźnych kancelarii rząd u Księstwa14.

14 T. Brzeczkowski, Kancelaria i registratura akt luźnych w Prusach Książęcych na przykładzie Etatsm inisterium , [w:] Kancelaria okresu księgi wpisów w Prusach Królewskich, Toruń 1993, s. 94.

Księgi pow stały w następujący sposób z bifoliów form ow ano w kancelarii sta ro stw a bardzo grube składki, być może za każdy k w a rta ł jedną. C ztery tak ie składki tw orzyły n astęp n ie księgę roczną danego ro k u gospodarczego (od 29 w rześnia jednego ro k u do 28 w rześnia następnego). W niektórych księgach składki zostały zszyte, w innych są luźne (rozpruły się?). Księgi najczęściej osiągają wielkość 3 5 x 2 3 cm. Listy - kw itancje w form ie papierow ych dyplomów są k a rta m i przew ażnie o w ym iarach 22 x 21 cm. Zostały uw ierzytelnione pieczęciami opłatkowym i. W iększość pieczęci zn aj­ duje się w bardzo dobrym stanie, po kilku pozostały jedynie resz tk i lakowej podkładki.

N a zachowanych archiw aliach b rak jakichkolw iek sy g natur kancelaryj­ nych. Praw ie wszystkie pochodzą z lat 1553 - 1557. Siedem pierwszych jed no­ stek to księgi, niektóre nie m ają oryginalnych opraw, a inne - k a rt tytułowych. Pierw sza nosi n u m er 3439. Niewątpliwie je s t to jej n u m er w zbiorze „O stpreus- sische F o lian ten ”. Druga, trzecia i czw arta utraciły oprawy, nie m ają więc sygnatur, ale posiadają k a rty tytułowe. Sygnatury piątej, szóstej i siódmej to „IX b 8 ”, brakuje im jedynie sk ró tu „O F” od „O stpreussische F o lian ten ”. Pozostałe dwadzieścia jeden są listam i, które przed obecną inw entaryzacją znajdowały się w dwu plikach włożonych do dwu z om awianych wyżej ksiąg. Listy nie m ają żadnych sygnatur. S tan fizyczny większości ksiąg i listów je s t bardzo dobry. N iektóre księgi wym agają niew ielkich zabiegów konserw ators­ kich (szycia, opraw iania etc.).

3. Starostw o Grodowe Nidzicko-Działdowskie

Kom petencja tery to rialn a urzędu: część pow iatu nidzickiego. Daty skrajne zespołu: 1 7 3 2 - 1775, rozm iary: 3 j.a. o obm iarze 0,04 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a mniej niż 1%. Są to księgi urzędowe. Pierw sza posiada oprawę z drew na pokrytego skórą i oryginalną k a rtę ty tu ło ­ wą zapisaną ozdobnym pism em, pozostałe dwie utraciły oprawy. Nie m a ona sy g natu r registratu raln y ch i archiw alnych królewieckich.

4. Starostw o Grodowe w Szczytnie

Kompetencje tery to rialne urzędu: część pow iatu szczycieńskiego. Daty skrajne zespołu: 1 6 0 2 -1 7 8 0 , rozm iary: 5 j.a. o obm iarze 0,06 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a m niej niż 1%. Są to księgi urzędowe. Pierw sze dwie nie m ają już opraw i k a rt tytułowych, trzecia bez oprawy je s t fragm entem księgi, czw arta - fragm entem księgi bez oprawy i k a rty tytułowej, a p iąta - poszytem. Z oczywistych powodów nie posiadają sy g natu r registratu raln y ch i archiw alnych królewieckich.

5. Starostw o Grodowe w Kętrzynie

Kompetencje tery to rialn e urzędu: część pow iatu kętrzyńskiego. Daty skrajne zespołu: 1 6 1 8 -1 7 3 7 , rozm iary: 3 j.a. o obm iarze 0,06 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a mniej niż 1%. Pierw szą jed n o stk ą je s t rozerw any poszyt. D ruga nie posiada już oprawy i k arty ty tu ło ­ wej. Tylko o statn ia m a n am iastkę sygnatury reg istraturalnej: je s t nią „No

126” oznaczający oczywiście n u m er jednostki. 6. Starostw o Grodowe w Ostródzie

Kompetencje terytorialn e urzędu: część pow iatu ostródzkiego. Daty skraj­ ne zespołu: [1335] 1 6 9 5 -1 7 3 0 , rozm iary: 3 j.a. o obm iarze 0,03 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a mniej niż 1%. Obydwa poszyty noszą sygnatury reg istra tu ra ln e literowo-cyfrowe: „ L ittr [Littera] K Nro I ” i „L ittr. Z. No 1b”. „K.” pochodzi od nazwy wsi: „K itten au ”, „Nro I ” to oczywiście n u m er jednostki.

7. Starostw o Grodowe w Pasłęku

Kompetencje tery to rialne urzędu: część pow iatu pasłęckiego. D ata ze­ społu: 1717 rok, rozm iary: 1 j.a. o obm iarze 0,01 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a mniej niż 1%. Zachowały się okładka i k a rta tytułow a a także syg n atu ra „H Am Pr. H olland N r 1”. Pierw sza część sygnatury pochodzi od: „H aupt A m t Preussisch H olland” - Starostw o Grodo­ we w Pasłęku.

8. Starostw o Grodowe w Ragnecie

Kom petencja tery to rialn a urzędu: powiat ragnecki. Daty skrajne zespołu: 1 5 9 2 -1 6 2 6 , rozm iary: 2 j.a. o obm iarze 0,07 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a mniej niż 1%. Pierw sza je s t księgą w oryginal­ nej oprawie pergaminowej z num erem „284”. Zawiera ona około stu k a rt z obrysam i wsi (1 5 0 2 -1 6 1 1 ). Zachowała się oryginalna k a rta tytułow a tej jednostki. D rugą stanow i 61 luźnych k a rt - planów bardzo dużego form atu bez

sy g natu r (obecnie w tece APOl.). 9. Starostw o Grodowe w D arkiejm ach

Kompetencje tery to rialn e urzędu: powiat darkiejm ski. D ata zespołu: 1716, rozm iary: 1 j.a. o obm iarze 0,01 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić w przybliżeniu n a 1%. J e s t to poszyt w formie indeksu miejscowości. Nie m a już okładki, ale posiada oryginalną k a rtą tytułow ą.

10. Starostw o Grodowe w W ystruci

Kompetencje tery to rialn e urzędu: powiat w ystrucki. Daty skrajne ze­ społu: 1 7 8 2 -1 7 8 3 , rozm iary: 1 j.a. o obm iarze 0,01 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić w przybliżeniu n a mniej niż 1%. J e s t to fragm ent księgi bez sygnatury reg istraturaln ej i archiwalnej królewieckiej ale z oryginalną k a rtą tytułow ą.

11. Starostw o Grodowe w Tapiawie

Kompetencje terytorialne: część pow iatu welawskiego. D ata zespołu: 1737, rozm iary: 1 j.a. o obm iarze 0,01 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić w przybliżeniu n a mniej niż 1%. J e s t to poszyt z grupy ksiąg urzędowych, bez okładki, sy g natu r i k a rty tytułowej.

12. Komornictwo Olsztyńskie

K om ornictw a olsztyńskie należało do kapituły diecezjalnej. Kompetencje tery torialn e urzędu: Olsztyn i okoliczne wsie. Daty skrajne zespołu: 1 7 2 6 -1 7 4 9 , rozm iary: 2 j.a. o obm iarze 0,25 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić w przybliżeniu n a 1%. Są to księgi wieczyste ingrosacyjne. Nie m ają n iestety dawnych sygnatur. Od około 1870 rok u należały one do zbioru „O stpreussische F o lian ten ”.

13. Komornictwo Jeziorańskie

Komornictwo jeziorańskie należało do biskupa warm ińskiego. K om peten­ cje tery to rialne urzędu: okolice Jezioran. Daty skrajne zespołu: 1680 -1 7 7 0 , rozm iary: 3 j.a. o obm iarze 0,17 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić jedynie w przybliżeniu n a 1%. Są to również księgi wieczyste ingrosacyjne. Posiadają sygnatury Archiw um Królewieckiego: „W estpr. Fol. N r 1050, 1051, 1052” - należały więc do zbioru foliantów zachodniopruskich pod powyższymi nu m e­ ram i. W archiw um królewieckim otrzym ały nowe oprawy (stare zostały znisz­ czone w latach siedem dziesiątych XIX wieku).

14. U rząd N adm orski do Spraw Pozyskiw ania B ursztynu w Palm nikach Nie było to ściśle biorąc starostw o grodowe, lecz u rząd o zadaniach adm inistracyno-gospodarczych. Kom petencja tery to rialn a urzędu: wybrzeże Sambii. Daty skrajne zespołu: 1 7 1 8 -1 7 2 8 , rozm iary: 3 j.a. o obm iarze 0,05 m.b. S tan zachow ania m ożna ocenić n a 1%. Są to dwie księgi, obydwie bez opraw, ale z k a rta m i tytułow ym i, a ponadto jeden poszyt. N iestety, z powodu b rak u opraw lub okładek nie zachowały się żadne sygnatury.

IV. Zawartość zespołów

Starostw o Grodowe w P rab u tach

Zachowana część reg istra tu ry je s t bardzo m ała - dwanaście jednostek, brakuje całych działów: ogólno-adm inistracyjnego, wojskowego i a k t sądowych. U ratow ano jedynie a k ta skarbowe. Z pierwszej, podatkowej grupy rzeczowej zachował się tylko jed en bardzo cenny poszyt z 1540 r. J e s t to reje str szosu, czyli podatku majątkowego: od bydła, domów, kram ów i od w arsztatów rzem ie­ ślniczych w całym starostw ie grodowym.

D rugą grupę „Rachunki roczne” staro stw a stanow i osiem ksiąg z lat 1 5 9 9 - 1719. Siedem z nich to właściwe księgi rachunkow e. Ó sm a to wypisy z mocno uszkodzonej księgi dóbr ziem skich starostw a sporządzone przez archiw istę gdańskiego w 1918 r.

Trzecia grupa składa się z dwu ksiąg z lat [1257] 1 6 9 3 - 1703, zaw ierają­ cych bardzo cenne opisy kościołów, wsi i folwarków (w tym także sołtysich), młynów, dóbr szlacheckich oparte n a dokum entach z lat 1257 -1 6 6 4 . D rugą jednostkę tw orzą opisy wsi i folwarków znajdujących się n a obszarze starostw a, a także reje str dochodów i w ydatków z lat 1694 - 1695. Z działu ksiąg wieczys­ tych zachow ała się tylko jed n a jednostka: „H ausbuch des A m ts R iesenburg” z lat 1661 -1 6 9 6 . J e s t to księga ingrosacyjna zawierająca wpisy bardzo licz­ nych kontraktów , dotyczących bardzo często przew łaszczeń, oraz zapisy n ie ru ­ chomości.

Starostw o Grodowe w Nidzicy i Działdowie

J e s t to szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a. Stanow ią go zaledwie trzy jednostki:

1) księga zaw ierająca spis reskryptów królewskich, k tóre wpłynęły do kancelarii starostw a, sporządzony przez w icestarostę J o h a n n a Jacoba Kiich- m eistra z lat 1 7 3 2 - 1751 z ciekawym zapiskiem z 1759 r.: ’’wojewoda Belski [bełzki] de domo Potocki”,

2) niew ielki fragm ent księgi ingrosacyjnej (rozsyp), zawierającej potw ier­ dzenia zaw artych k on trak tów i dokonanych zapisów z lat 1753 - 1775,

3) księga rachunkow a - spis dochodów i wydatków, wykazy pogorzelców, ordynariów i czynszów chłopskich z lat 1767 - 1768.

Mimo szczątkowego stopnia zachow ania są to cenne a k ta dla badania dziejów gospodarczych południowych M azur w XVIII w. zam ieszkałych przez ludność polskiego pochodzenia.

Starostw o Grodowe w Szczytnie

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a (zaledwie pięć jednostek): dwie księgi rachunkow e z lat 1 6 0 2 -1 6 2 3 i 1 7 1 8 -1 7 8 0 , dwie księgi zawierające wpisy k on traktów i inw entarz trz y n a stu wsi starostw a z lat 1642 - 1645 oraz jed en poszyt z zapisem w ynajm u chłopom działek leśnych w rew irze Pupy

(Spychowo) z lat 1 7 4 8 - 1749.

Są to wartościowe a k ta przydatne dla badania dziejów gospodarczych południowych M azur w XVII i XVIII w. zam ieszkałych także przez ludność polskiego pochodzenia.

Starostw o Grodowe w K ętrzynie

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a (zaledwie trzy jednostki): 1) reje str łanów i czynszów z 1618 roku, 2) księga kontroli dóbr i wsi starostw a z lat 1 7 1 6 -1 7 1 8 , 3) kw itariusz poboru powszechnego szosu (rodzaj podatku majątkowego) z lat 1729 - 1737.

Są to cenne a k ta dla b adania dziejów gospodarczych północnych M azur w XVII i XVIII w.

Starostw o Grodowe w Ostródzie

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a (zaledwie trzy jednostki): 1) a k ta ogólne kościoła w Ostródzie zawierające ciekawe inform acje o parafii niem iec­ kiej i polskiej (głównie rachunkow e) z 1695 r., 2) opis wsi domeny ostródzkiej z 1717 r., 3) a k ta licytacji m ajątk u b aro na H overbecka w Kitnowie z lat 1721 - 1730 z prioram i z 1335 r.

Te a k ta są przydatne do b adania gospodarki południowo-zachodnich M azur w XVIII w.

Starostw o Grodowe w P asłęku

J e s t to zaledwie ślad dawnej reg istra tu ry starostw a. Zachowana jedno stka je s t jed n ak cenna (z 1717 r), bo je s t rejestrem dawnych dokum entów (przywile­ jów i nadań, etc.).

Starostw o Grodowe w Rybakach

Pozostałość dawnej reg istra tu ry starostw a grodowego stanowią:

1) Dziewięć ksiąg z lat 1 5 5 3 - 1671: rejestry różnych rodzajów dochodów z poszczególnych kom ornictw znajdujących się n a obszarze staro stw a i pod­ legających staroście,

2) dwadzieścia jed en listów - kw itancji z lat 1 5 5 3 -1 5 5 7 . W ystawcami kw itancji byli: czterej kolejni rektorzy un iw ersytetu w Królewcu, a także

Jo h an n es A urifaber - prezydent biskupstw a sambijskiego oraz M atth aus Vogel - proboszcz kated ry królewieckiej. Otrzym ywali oni corocznie od starosty, wójta lub pisarza w ójtostwa rybackiego znaczne kwoty tytułem wynagrodzenia za spraw owane funkcje.

W artość historyczna i archiw alna zespołu je s t duża ze względu n a czas w ytw orzenia ksiąg i listów oraz n a treść: np. wysokość w ynagrodzenia, przeli­ czenia w artości grzyw ien pruskich, guldenów i florenów oraz ceny zbóż w połowie XVI w.

Starostw o Grodowe w Ragnecie

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a. Pierw szą jednostkę znalazł w 1995 r. w dissolutach Archiw um Tadeusz Brzeczkowski, a drugą w 1996 r. także w dissolutach - B eata Wacławik. Pierw sza to księga z lat 1 5 9 2 - 1611, druga obejmuje la ta 1 6 1 9 - 1626 i je s t tek ą luźnych k art. Obydwie zawierają przeszło 1в0 papierowych k a rt dużego form atu z obrysam i miejscowości oraz rysunkam i osad, dom ostw i kościołów. Zachowane jednostki są bardzo cenne ze względu n a czas i form ę ich wytworzenia.

Starostw o Grodowe w D arkiejm ach

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a. Stanowi go zaledwie jeden poszyt zawierający reje str dóbr i wsi pochodzący z tzw. protokołu babinickiego z 1716 r. Ma dość dużą w artość dla badania wsi i m ajątków starostw a n a początku XVIII w.

Starostw o Grodowe w W ystruci

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a. Stanow i go zaledwie jed n a teczka lużnych a k t zawierających inform acje z lat 1782 - 1783 o szlacheckich dobrach Beynuhnen. Ma pew ną w artość dla b adania dóbr szlacheckich w starostw ie w końcu XVII w.

Starostw o Grodowe w Tapiawie

Szczątek dawnej reg istra tu ry starostw a. Stanowi go zaledwie jeden poszyt zawierający reje str łanów i czynszów wsi starostw a z 1737 r. Ma pew ną w artość dla b adania dziejów wsi starostw a w czw artym dziesięcioleciu XVIII w. Komornictwo Olsztyńskie

Szczątek dawnej reg istratu ry . Tw orzą go dwie księgi ingrosacyjne ko- m ornictw a (urzędowe księgi wieczyste) z lat 1726 - 1749, do których w pisano

decyzje o przew łaszczeniach nieruchom ości, k o n tra k ty k u p n a - sprzedaży etc.

Księgi stanow ią w ażną podstaw ę źródłow ą dla b ad an ia stosunków w łas­ nościowych, społecznych i praw nych południowej W arm ii w drugiej ćwierci XVIII w.

K om ornictwo Jeziorań sk ie

Szczątek dawnej reg istra tu ry . Tw orzą go trz y księgi ingrosacyjne kom or- n ictw a z la t 1680 - 1770, do których w pisano ugody dotyczące przew łaszczeń nieruchom ości, k o n tra k ty k u p n a - sprzedaży, zapisy nieruchom ości etc. U rząd N adm orski do Spraw Pozyskiw ania B u rsz ty n u w P alm nikach

Szczątek dawnej reg istra tu ry . Tw orzą go dwie księgi rachunkow e do­ chodów i w ydatków za la ta 1 7 1 8 - 1728 oraz jed en poszyt będący rejestrem w ierzytelności dzierżaw cy u rzę d u z lat 1719 - 1720.

V. O pracow anie zesp ołów

Zagadnienie opracow ania zespołów jest, w przypad ku szczątkow ych re g is tra tu r sta ro stw grodowych, ściśle zw iązane z ich wielkością. Dwa z nich liczą 12 i 28 jed n o ste k i trz e b a było zastosow ać w łaściw ą m etodę opracow a­ nia. Sześć dalszych liczy od 3 do 5 ja. każdy, dwa zespoły - po 2, a cztery po jednej jednostce. W ymagały one ułożenia ksiąg w odpowiednich grupach rzeczowych.

I ta k a k ta zespołów siedm iu sta ro stw grodowych: N idzica z Działdowem, Szczytno, K ętrzyn, O stróda, D arkiejm y, T apiaw a i W ystruć ułożono w zasa­ dzie w dw u g rupach rzeczowych: 1) księgi urzędow e, 2) księgi rachunkow e. A kta dw u kom ornictw : olsztyńskiego i jeziorańskiego, a także dwu starostw : P asłęk i R agneta zam ieszczono wyłącznie w dziale ksiąg urzędow ych. A kta U rzęd u N adm orskiego w P alm nikach i sta ro stw a Rybaki ułożono chrono­ logicznie w dziale finansowym .

Z pozostałych dwu Starostw o Grodowe w P ra b u ta c h wym agało zastoso­ w ania bardziej skom plikow anegu układu.W 1965 r. T adeusz G rygier n ad ał sy g natury trzystopniow e dwóm jed no stkom należącym do staro stw a grodo­ wego w P rab u tach : XVII/1/45, XVII/1/50. N um er „XVII” - był n um erem całego zbioru zespołów dom enalnych, 1 - oznaczała miejsce danego zespołu w zbiorze, a o sta tn ia cyfra była n u m erem jednostki. T en system kom plikow ał

wyszukiw anie jed n o stek i w 1996 r. został zastąpiony przez a u to ra tego a rty k u łu przez sy g n atu rę dw ustopniow ą 1542/1,2,3...

Obecnie popraw ił on nazw ę zespołu n a „Starostw o Grodowe w P ra b u ­ ta c h ”. P onadto z zespołu n r 48, tj. u rzęd u dom enalno-skarbow ego w P ra b u ­ tach przeniósł w spom niane dwie sta rsze jed n o stk i do zespołu staro stw a grodowego. Z zespołu S taro stw a Grodowego przeniósł 24 księgi z lat 1726 - 1762 do zespołu u rzę d u dom enalnego w tychże P ra b u ta c h . W kw ietniu 2002 r. studenci archiw istyki UMW Adam Jabłonow ski i G rzegorz Szm idt zinw entaryzow ali i całkowicie opracow ali zespół nadając m u n astępu jącą stru k tu rę : I. Dochody z podatków (1540 r.) - je d n a jed n o stk a, II. Księgi rachunkow e sta ro stw a (1 5 9 9 -1 7 1 9 ) - osiem jednostek, III. Spraw ozdania oraz opisy kościołów, wsi, dóbr ziem skich i m iast (1 6 9 3 -1 7 0 3 ) - dwie jedn ostk i, IV. Księgi urzędow e (1 6 6 1 - 1696) - je d n a j.a.

Jeśli idzie o zespół S taro stw a Grodowego w Rybakach, to z powodu zachow ania się małej części re g is tra tu ry i b ra k u jakichkolw iek sy g n a tu r kancelaryjnych nie było możliwe odtw orzenie starego u k ład u akt. C h a ra k te r i form a urato w an y ch archiw aliów narzuciły jedyne możliwe rozw iązanie: księgi - rejestry dochodów i w ydatków sta ro stw a w yodrębnione jak o dział „ I”, a listy - dyplomy jak o dział „II”. A u to r arty k u łu , opracow ując te n zespół w g ru d n iu 2002 r. rozdzielił archiw alia m iędzy te dwa działy, a w nich ułożył je w kolejności chronologicznej.

P odsum ow anie

A utorow i niniejszego a rty k u łu udało się w latach 1 9 9 4 - 1996 rozpoznać w śród dissolutów A rchiw um resz tk i a k t 11 sta ro stw grodowych i 1 u rzęd u o zbliżonym do nich ch ara k te rz e oraz dw u kom ornictw w arm ińskich i u fo r­ m ować z nich zespoły archiw alne. M ają one przew ażnie c h a ra k te r szcząt­ kowy. A u to r u zn ał za konieczne podjęcie próby napraw ien ia, choćby w n ie­ wielkim stopniu, błędu popełnionego przez archiw istów królewieckich, którzy w XIX w. stw orzyli ogrom ny zbiór foliantów w schodniopruskich, wcielając do niego księgi rzą d u K sięstw a Pruskiego, księgi sta ro stw grodowych i wielu innych urzędów . Z powodu popełnienia tego błędu zniknęło co najm niej kilkadziesiąt re g is tra tu r w topionych we w spom niany wyżej zbiór. T eraz m am y w zasobie A rchiw um Państw ow ego w O lsztynie przynajm niej resz tk i c z te rn a stu zespołów spośród czterd ziestu siedm iu dużych, bardzo cennych odrębnych re g is tra tu r, istniejących w latach 1 5 2 5 - 1751.

Za sukces trz e b a też uznać, że udało się omówione wyżej zespoły zinw entaryzow ać oraz zaopatrzyć dwa inw en tarze książkow e we wstępy, a pozostale w noty inform acyjne o zespołach. U łatw ią one badaczom swobod­ ne korzy stan ie z akt. Stosunkow o obszerne omówienie zaw artości zespołów staro stw grodowych w niniejszym a rty k u le daje w yobrażenie o przydatności badawczej ich zasobu oraz o w artości wykonanej pracy.

A uto r przed staw ił także, choć w ograniczonym stopniu, niektó re zagad­ nien ia ściśle archiw alne: dzieje re g is tra tu r, postać fizyczną jednostek , opisy ksiąg i poszytów oraz daw ne syg n atu ry re g istra tu ra ln e i archiw alne.