Regionalne determinanty rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 866. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Małgorzata Kosała Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Krzysztof Wach Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Regionalne determinanty rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw 1. Wstęp W dobie globalizacji gospodarki istotny dla rozwoju przedsiębiorstw jest postęp technologiczny. Nowe pomysły, innowacje, rozwój technologii to jednak nie wszystko. Niezwykle istotną kwestią jest komercjalizacja osiągnięć naukowo-technicznych, czyli transfer tych osiągnięć na rynek, który polega na przekazywaniu wiedzy technicznej oraz organizatorskiej w celu wykorzystania jej w gospodarce. Jest on naturalnym źródłem rozwoju innowacyjnych firm1. Niewystarczające zasoby finansowe oraz potencjał kadrowy mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw są barierą do podjęcia samodzielnych badań. Rozwiązaniem tego problemu może być podjęcie współpracy przedsiębiorstw z uczelniami, zwłaszcza technicznymi, oraz państwowymi placówkami badawczymi. Czynniki sprzyjające rozwojowi innowacyjności przedsiębiorstw występują m.in. na poziomie regionalnym. Celem artykułu jest przedstawienie regionalnych determinant rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw. Zagadnienie to omówiono na przykładzie Polski w ujęciu regionalnym (tj. na poziomie województw).. 1 Szerzej zob. K. Wach, Wpływ potencjału innowacyjnego Małopolski i Śląska na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w świetle badań empirycznych (rozdz. 13) [w:] Wiedza i innowacje rozwoju polskich regionów: siły motoryczne i bariery, red. S. Pangsy-Kania, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007..

(2) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 20. 2. Rola otoczenia regionalnego we wspomaganiu innowacyjności przedsiębiorstw Czynniki warunkujące działalność innowacyjną przedsiębiorstwa można pogrupować na wewnętrzne i zewnętrzne (rys. 1), czyni tak wielu autorów podejmujących tę problematykę2. Czynniki wewnętrzne dotyczą specyfiki pojedynczej i konkretnej organizacji, jej celów, zasobów i systemu zarządzania, określają jej kompetencje, zdolność do podnoszenia innowacyjności. Czynniki zewnętrzne wynikają natomiast z charakteru i specyfiki otoczenia, w którym funkcjonuje organizacja, i określają, czy środowisko jest przyjazne dla innowacyjności. Czynniki te mogą oddziaływać na organizację i jej innowacyjność w sposób bezpośredni i pośredni. Wreszcie, pomiędzy organizacją a jej otoczeniem powinny następować interakcje tworzące sprawny system wymiany informacji i zasobów z wykorzystaniem efektywnych instrumentów. Za kształtowanie czynników wewnętrznych odpowiedzialność ponosi kadra menedżerska, podczas gdy za kształtowanie otoczenia sprzyjającego innowacyjności odpowiedzialność ponoszą odpowiednie organy administracji regionu, kraju czy też wspólnoty europejskiej. Za budowę systemu interakcji odpowiedzialność ponoszą jedni i drudzy, przy czym zainteresowanie przedsiębiorstw powinna zwiększać świadomość pełnienia funkcji bezpośredniego beneficjanta, natomiast zainteresowanie organów administracji – poczucie odpowiedzialności i możliwość uzyskania korzyści z nawiązanej współpracy w długim okresie. Czynniki zewnętrzne wpływające na zdolność innowacyjną przedsiębiorstw mogą być rozpatrywane na poziomie makro (czynniki tkwiące w otoczeniu ogólnym), mikro (czynniki tkwiące w otoczeniu konkurencyjnym) oraz mezo (czynniki tkwiące w otoczeniu regionalnym)3. Pod koniec lat 80. XX w. czynnikom regionalnym zaczęto przypisywać kluczowe znaczenie dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, niekiedy nawet większe niż uwarunkowaniom ogólnokrajowym4. Warto jednak podkreślić, że 2 Zob. A. Francik, A. Pocztowski, Procesy innowacyjne, AE w Krakowie, Kraków 1997; E. Bittnerowa, Zmiana uwarunkowań rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przemysłowych w Wielkopolsce, AE w Poznaniu, Poznań 1999; W. Janasz i in., Strategie innowacyjne przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2001; M. Haffer, Skłonność polskich przedsiębiorstw do podejmowania innowacyjnych strategii produktowych [w:] Przedsiębiorstwo wobec wyzwań przyszłości, red. S. Sudoł, M. Haffer, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1999; J. Bogdanienko, M. Haffer, W. Popławski, Innowacyjność przedsiębiorstw, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 66–69.. Szerzej zob. K. Wach, Regionalne otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. 3. 4 D.M. Hart, Entrepreneurship Policy. What It Is and Where It Come From [w:] The Emergence of Entrepreneurship Policy. Governance, Start-ups and Growth in the U.S. Knowledge Economy, red. D.M. Hart, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 12..

(3) działalność firmy (dotychczasowa i bieżąca) – szkolenia – inwestycje – B+R – eksperymenty – wprowadzenie zmian – usuwanie błędów kontakty z: – klientami – dostawcami – konkurentami – agencjami państwowymi – stowarzyszeniami branżowymi – fundacjami – firmami szkoleniowymi – instytucjami finansowymi – instytucjami sfery B+R – agencjami konsultingowymi. stowarzyszenie w klastrach, organizacjach branżowych. Czynniki zewnętrzne. polityka rządowa. polityka terytorialna (np. RSI). Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Romijn, M. Albu, Explaining Innovativeness in Small High-Technology Firms in the United Kingdom, Faculty of Technology Management – Endhoven University of Technology, The Netherlands, March 2001, s. 24, cyt. za: M. Kosała, Ocena wykorzystania potencjału innowacyjnego małych i średnich przedsiębiorstw województwa małopolskiego, AE w Krakowie, Kraków 2006 (rozprawa doktorska, maszynopis).. Rys. 1. Endogenne i egzogenne czynniki wpływające na zdolność innowacyjną przedsiębiorstw. zasoby ludzkie (wiedza, doświadczenie) – właścicieli i menedżerów – pracowników. Czynniki wewnętrzne. Determinanty zdolności innowacyjnej przedsiębiorstw. Regionalne determinanty rozwoju… 21.

(4) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 22. czynniki regionalne były już uwzględniane przez A. Smitha i A. Marshalla5. Wiele źródeł literaturowych wskazuje na silne uzależnienie małych i średnich przedsiębiorstw od czynników regionalnych. Jednym z przedstawicieli podejścia regionalnego w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest M.E. Porter. Według tego autora, poszczególne regiony konkurują ze sobą w oferowaniu najbardziej korzystnego otoczenia biznesu, w którym sektor publiczny i prywatny odgrywa wprawdzie inne, ale powiązane ze sobą role w kreowaniu wzrostu gospodarczego6. Odpowiednia polityka makroekonomiczna kraju wprawdzie warunkuje wzrost gospodarczy, ale nie jest wystarczająca, albowiem wzrost gospodarczy i warunki konkurencyjne ostatecznie zależą od warunków i potencjału mezootoczenia7. M.E. Porter zauważył również proces przesuwania się odpowiedzialności za rozwój gospodarczy, zwłaszcza w regionie. Odchodzi się bowiem od jednopodmiotowego pojmowania wzrostu gospodarczego, który leży w gestii władz państwowych. Obecnie uwarunkowania wzrostu gospodarczego są rozumiane jako proces, w którym współpracują ze sobą różne podmioty, wliczając władze państwowe na różnych poziomach, firmy, instytucje naukowo-badawcze i edukacyjne oraz instytucje współpracujące i wspierające8. Według M.E. Portera jakość regionalnego otoczenia biznesu nie jest wystarczająco uwzględniana zarówno przez naukowców, jak i regionalne władze. W swoich licznych badaniach przyjmuje podział otoczenia regionalnego na cztery obszary: uwarunkowania zasobowe, uwarunkowania popytowe, kontekst działania firmy oraz branże pokrewne i wspierające9. Wymienione elementy tworzą tzw. diament przewagi konkurencyjnej w regionie (rys. 2). Elementy te muszą jednak wzajemnie się wzmacniać i uzupełniać, gdyż tworzą system. Przykładowo regionalna konkurencja stymuluje rozwój unikatowych wyspecjalizowanych kompetencji oraz przyciąga wyspecjalizowanych dostawców. Aktywna lokalna konkurencyjność umacnia również regionalny popyt przez wykreowanie bardziej wymagających klientów. Model ten z jednej strony ma charakter utylitarny, gdyż określa pożądane cechy czynników otoczenia regionalnego, a z drugiej ma zna Szerzej zob. M.E. Porter, The Adam Smith Address: Location, Cluster, and the „New” Microeconomics of Competition, „Business Economics” 1998, vol. 33, nr 1. 5. 6 M.E. Porter, Regional Foundations of Competitiveness. Issues for Wales, Referat wygłoszony podczas Future Competitiveness of Wales: Innovation, Entrepreneurship and Technology Change, 3 kwietnia 2002, s. 3.. Ibidem, s. 5.. 7. M.E. Porter, Competitiveness and the Role of Regions, Referat wygłoszony podczas konferencji zorganizowanej przez The Centre For Huston’s Future, Huston, Texas, 22 listopada 2002, s. 22. 8. 9 M.E. Porter i in., Research Triangle. Clusters of Innovation Initiative. Report, Harvard University, Washington, October 2001, s. X–XI; M.E. Porter i in., Clusters of Innovation: Regional Foundations of U.S. Competitiveness. Report, Harvard University, Washington 2001, s. XIV..

(5) Regionalne determinanty rozwoju…. 23. czenie pragmatyczne dla kreowania właściwej polityki władz lokalnych na rzecz rozwoju przedsiębiorczości lokalnej. Kontekst działania firmy – kontekst lokalny zachęcający do inwestycji oraz ciągłego rozwoju – otwarta i energiczna konkurencja pomiędzy lokalnymi rywalami. Uwarunkowania zasobowe – wysokiej jakości wyspecjalizowane zasoby wejściowe (input): – zasoby ludzkie – źródła finansowania – infrastruktura fizyczna – infrastruktura administracyjna – infrastruktura informacyjna – surowce naturalne – wiedza i technologia. Uwarunkowania popytu. – dostępność lokalnych dostawców oraz firm z pokrewnej działalności – współpraca pomiędzy branżami zamiast izolacji (klastry). – wymagający i wyszukani lokalni klienci (odbiorcy) – niezwykły lokalny popyt w wyspecjalizowanych segmentach, które mogą być obsługiwane w skali kraju lub globalnie. Branże pokrewne i wspierające. Rys. 2. Determinanty przewag konkurencyjnych regionu według M.E. Portera Źródło: M.E. Porter i in., Research Triangle…, s. X.. Problem otoczenia regionalnego leży w polu zainteresowania wielu nauk. Analizując uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw innowacyjnych w danym regionie, należy odwołać się do wielu koncepcji rozwoju regionalnego, m.in. do marshallowskiej koncepcji dystryktu przemysłowego czy koncepcji terytorialnych systemów produkcyjnych stanowiącej pochodną tej pierwszej. Analogicznie rzecz się ma z modelem środowiska innowacyjnego (innovative milieu), który w latach 80. XX w. został wprowadzony przez francuskiego regionalistę P. Aydalota, a następnie rozwijany przez grupę badawczą GREMI (Groupe de Recherche Européen sur les Milieux Innovateurs)10, m.in. przez szwajcarskiego regionalistę D. Maillata11. I. Pietrzyk zauważa z kolei pojawienie się obecnie nowego paradygmatu rozwoju terytorialnego opartego na prymacie czynników niematerialnych, ponieważ: „przedsiębiorstwa przy wyborze miejsca lokalizacji coraz częściej kierują się zdolnościami innowacyjnymi i organizacyjnymi lokalnego środowiska. (…) Obecnie brak jednak przesłanek do przesądzenia, czy i która z form organizacyjnych może zwyciężyć w nowym paradygmacie. Szerzej zob. P. Aydalot, Milieux innovation en Europe, GREMI, Paris 1986.. 10. Szerzej zob. D. Maillant, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, „Rector’s Lecture” nr 52, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. 11.

(6) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 24. techniczno-przemysłowym”12. Przyznać należy, że regiony określane jako terytorialne systemy produkcyjne bądź środowiska innowacyjne są źródłem przewagi konkurencyjnej dla skupionych tam mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza rodzinnych i rzemieślniczych. Zapewnienie na poziomie regionalnym warunków niezbędnych do istnienia środowiska innowacyjnego prowadzi do kreowania przedsiębiorstw innowacyjnych, czyli powstawania innowacyjnych firm będących emanacją lokalnego środowiska. R. Sternberg i O. Arndt uwzględniają w swoich badaniach empirycznych wpływ otoczenia na przetrwanie małych i średnich przedsiębiorstw13. Czynniki zewnętrzne tkwiące w otoczeniu małych i średnich przedsiębiorstw dzielą na czynniki regionalne oraz ponadregionalne (supra-regional). Autorzy zwracają jednak uwagę, że nie jest możliwe dokładne rozgraniczenie czynników otoczenia regionalnego, czynników makrootoczenia oraz czynników związanych z polityką innowacyjną, które zaliczyć można zarówno do czynników regionalnych, jak i ogólnych (por. rys. 3)14. Interesującą teorię przedstawia również A. Langendijk. Wśród czynników warunkujących rozwój organizacji uczących się wymienia czynniki regionalne, które nazywa regionalnym laboratorium wiedzy (regional knowledge laboratory)15. Podobnie O. Pfirrmann wskazuje, że działania innowacyjne małych i średnich przedsiębiorstw są kształtowane przez czynniki regionalne16. Ch. Oughton, M. Landabaso i K. Morgan w swoich badaniach również udowadniają, że na innowacyjne działania przedsiębiorstw oraz ich rozwój w dużej mierze wpływają czynniki regionalne. Fenomen ten nazywają regionalnym paradoksem innowacyjnym17. Interesujące są wyniki badań przeprowadzonych przez niemieckich uczonych w dziesięciu regionach Niemiec w ramach projektu Regional Entrepreneurship 12 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 60.. 13 R. Sternberg, O. Arndt, The Firm or the Region – What Determines European Firms’ Innovation Behavior?, Working Paper nr 2, University of Cologne, Department of Economic and Social Geography, Cologne 2000, s. 3–7.. 14 Podobną koncepcję można znaleźć również w badaniach innych autorów, np. F. Meyer-Krahmer, U. Gundrum, Innovationsförderung im ländlichen Raum, „Raumforschung und Raumordnung” 1995, vol. 53, nr 3, s. 177–185. 15 A. Langendijk, Regional Learning between Variation and Convergence: The Concept of ‘Mixed-land-use’ in Regional Spatial Planning in the Netherlands, „Canadian Journal of Regional Science”, Spring 2001, vol. XXIV, nr 1, s. 136–155. 16 O. Pfirrmann, The Geography of Innovation in Small and Medium-Sized Firms in West Germany, „Small Business Economics” 1994, vol. 6, nr 1, s. 27–41.. Ch. Oughton, M. Landabaso, K. Morgan, The Regional Innovation Paradox: Innovation Policy and Industrial Policy, „Journal of Technology Transfer” 2002, vol. 27, nr 1, s. 97–110. 17.

(7) Regionalne determinanty rozwoju…. 25. Firma (czynniki wewnętrzne) – pozycja rynkowa (pozycja w branży) – struktura organizacyjna – nakłady na B+R – planowanie i marketing. – kwalifikacje kadry – zasoby finansowe firmy – podejście do innowacji (kierownictwa i kadry) – sieci innowacyjne. Zachowania innowacyjne firmy. Czynniki makrootoczenia. Czynniki regionalne. – wykwalifikowana kadra pracownicza w regionie – zaplecze badawcze, transfer technologii – regionalna struktura gospodarcza – wsparcie instytucjonalne – tzw. czynniki miękkie (udogodnienia) regionalne. Polityka innowacyjna. – inicjatywy badawcze oraz wsparcie badań – wsparcie działań w nowych obszarach badawczych – wsparcie kooperacji. – stan i rozwój sektora (branży) – wielkość rynku i popytu – konkurencja – globalizacja i regionalizacja – postęp techniczny. ponadregionalne Otoczenie firmy (czynniki zewnętrzne). Rys. 3. Wewnętrzne i zewnętrzne determinanty innowacyjnych działań firm w regionie Źródło: R. Sternberg, O. Arndt, op. cit., s. 4.. Monitor (REM)18. Są to wprawdzie badania o charakterze utylitarnym, mają jednak duże znaczenie dla wyjaśnienia wpływu czynników regionalnego otoczenia biznesu na powstawanie i rozwój mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw. Niemieccy naukowcy, H. Bergmann, A. Japsen, Ch. Tamásy, jako jedni z pierwszych na taką skalę uwzględnili w swoich badaniach (REM) uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na poziomie regionalnym. W swoich badaniach wyszczególnili dziewięć obszarów otoczenia regionalnego, które nazwali warunkami ramowymi związanymi z zakładaniem nowych firm, w tym kilka czynników warunkujących innowacyjność przedsiębiorstw, m.in.19: 18 H. Bergmann, A. Jaspen, Ch. Tamásy, Regionaler Entrepreneurship Monitor (REM). Gründungsaktivitäten und Rahmenbedingungen in zehn deutschen Regionen, Universität zu Köln, Universität Lüneburg, Köln-Lüneburg 2002, s. 21 i nast.. Ibidem.. 19.

(8) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 26. – transfer wiedzy i technologii do małych i średnich przedsiębiorstw, – jakość wykształcenia oraz kształcenia ustawicznego uwzględniających specyficzne potrzeby potencjalnych przedsiębiorców, – dostępność usług doradczych i biznesowych dla małych i średnich przedsiębiorstw, – dostępność wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej na lokalnym rynku pracy. 3. Potencjał innowacyjny Polski w układzie regionalnym Jednym z najważniejszych porównywalnych wskaźników z zakresu wspomagania innowacyjności przedsiębiorstw jest wskaźnik odnoszący się do sfery nauki i techniki, mierzony głównie nakładami na działalność badawczą i rozwojową (GERD). Wysokość tych nakładów w Polsce utrzymała się w 2003 r. na poziomie zbliżonym do wartości odnotowanej w 2002 r. i wynosiła 4558,3 mln zł (w 2002 r. 4522,1 mln zł 20), by w 2006 r. osiągnąć poziom 5892,8 mln zł, co stanowiło 0,57% PKB. W Unii Europejskiej regionem charakteryzującym się najwyższą bezwzględną wartością nakładów na działalność B+R jest centralny region Francji – Ile de France, w którym nakłady te (ok. 12 mln ecu w 1997 r.) pod koniec lat 90. XX w. stanowiły ok. 10% ogółu środków wydatkowanych rocznie w krajach UE na działalność B+R. Kolejne cztery pozycje zajmują regiony: Oberbayern (Górna Bawaria, Niemcy), Stuttgart (Niemcy), Lombardia (Włochy) oraz Köln (Kolonia, Niemcy). Na pięć wymienionych regionów przypada łącznie ponad 20% ogółu rocznych nakładów UE na działalność B+R. W pierwszej dziesiątce regionów UE przodujących pod względem wartości nakładów na działalność B+R połowę stanowią regiony niemieckie. Natomiast jeśli chodzi o intensywność działalności B+R mierzoną wartością relacji nakładów na tę działalność do produktu krajowego brutto, regiony niemieckie zajmują aż siedem miejsc w pierwszej dziesiątce, w tym cztery pierwsze miejsca, z wartościami przekraczającymi 4%. Oprócz regionów niemieckich w dziesiątce znalazły się jeszcze dwa regiony francuskie (Midi-Pyrénées i Ile de France, odpowiednio na miejscach siódmym i ósmym; relacja GERD/PKB w 1997 r. odpowiednio 3,55% i 3,28%) oraz centralny region fiński (Uusimaa, na miejscu piątym; relacja GERD/PKB w 1997 r. 3,74%)21. Narodowy Plan Rozwoju (NPR) zakładał na lata 2004–2006 systematyczny wzrost nakładów na B+R i osiągnięcie w 2006 r. wartości relacji do PKB 1,5%. 20. Według cen bieżących.. Szerzej zob. I. Laafia, R&D Expenditure and Personnel in Europe and Its Regions, „Statistics in Focus” 2001, nr 3. 21.

(9) Regionalne determinanty rozwoju…. 27. Założonego celu nie udało się zrealizować. Jedynym województwem, w którym w ostatnich kilku latach zaznacza się trwała tendencja wzrostowa pod względem nominalnej wartości nakładów na działalność B+R, jest województwo małopolskie. W 2006 r. nakłady na działalność B+R poniesione w województwach mazowieckim i małopolskim stanowiły ponad 50% (54,12%) ogółu nakładów wydatkowanych w kraju na tę działalność (rys. 4), z czego aż 41,79% w pierwszym z wymienionych (2452,6 mln zł). W Polsce (również w większości województw) ponad 80% stanowią nakłady bieżące, a pozostałą część nakłady inwestycyjne. Udział nakładów na B+R w relacji do PKB w układzie wojewódzkim (rys. 4) jedynie dla Mazowsza i Małopolski jest wyższy od średniej krajowej (0,57%), wynosząc odpowiednio 1,1% i 1,02%. Nominalna wartość nakładów na B+R w Małopolsce wyniosła 726,8 mln zł. mazowieckie małopolskie śląskie. 8,41. wielkopolskie. 6,03. pomorskie. 5,21. dolnośląskie. 5,06. lubelskie. 3,07. podkarpackie. 2,67. kujawsko-pomorskie. 2,98. zachodniopomorskie. 1,39. podlaskie. 1,04. warmińsko-mazurskie lubuskie. świętokrzyskie. 12,33. 7,72. łódzkie. opolskie. 41,79. 0,93. 0,62. 0,40. 0,36. 0,00. 5,00. 10,00. 15,00. 20,00. 25,00. 30,00. 35,00. 40,00. 45,00. Rys. 4. Udział województw w nakładach na B+R w 2006 roku (w%; Polska = 100%). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007, s. 110.. Zasadniczą różnicę w tworzeniu sfery badawczo-rozwojowej między Polską a krajami rozwiniętymi dostrzec można w strukturze źródeł jej finansowania. W UE-15 i w krajach OECD finansowanie pochodzi głównie ze sfery gospodarczej. W UE sięga ok. 55%, w OECD – 64%. W krajach o dominującej pozycji konkurencyjnej, takich jak USA i Japonia, finansowanie sfery B+R przez pod-.

(10) 23,8. 157,3. 307,1. 21,5. Pomorskie. Świętokrzyskie. 81,6. 454,7. 55,1. 495,6. 48,2. 134,6. 38,7. 16,8. 106,1. 139,4. 51,0. 75,0. 34,9. 475,9. 222,1. 138,4. 23,6. 83,3. 84,9. 103,5. 154,6. 0,17. 0,47. 0,24. 0,08. 0,34. 0,52. 0,27. 0,30. 0,12. 1,10. 1,02. 0,52. 0,15. 0,48. 0,25. 0,45. 0,57. 3554. 12532. 2094. 1240. 11543. 6876. 2361. 3116. 1517. 33492. 13401. 7702. 1053. 7163. 4820. 8819. 121283. 2,4. 2,8. 1,8. 1,0. 2,9. 4,8. 2,4. 1,1. 1,9. 7,4. 4,8. 2,6. 1,5. 2,8. 3,0. 3,3. 3,5. 2,9. 10,3. 1,7. 1,0. 9,5. 5,7. 1,9. 2,6. 1,3. 27,6. 11,0. 6,4. 0,9. 5,9. 4,0. 7,3. 100,0. 2,4. 8,7. 0,9. 0,2. 7,7. 3,7. 0,9. 0,9. 0,8. 38,9. 12,3. 5,3. 0,2. 2,5. 1,8. 12,9. 100,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych opublikowanych w: Nauka i technika w 2006 roku.. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. Warmińsko-mazurskie. Śląskie. 61,0. 36,3. Podkarpackie. Podlaskie. Opolskie. 2462,6. 726,8. 355,1. Mazowieckie. Małopolskie. Łódzkie. 180,8. Lubuskie. Lubelskie. 175,3. 298,2. 5892,8. Kujawsko-pomorskie. Dolnośląskie. Polska. 100,0. 1085. 1,4. 7,7. 0,9. 0,4. 8,4. 5,2. 1,0. 2,7. 0,6. 41,8. 12,3. 6,0. 0,4. 3,1. 3,0. 5,1. 17. 88. 16. 18. 126. 53. 21. 54. 21. 320. 96. 76. 18. 42. 38. 81. Pracownicy Nakłady naukowoWartość brutto Nakłady Nakłady Zatrudnieni Liczba Nakłady na B+R Zatrudnieni na B+R -badawczy aparatury wewnętrzne na B+R w relacji w sferze B+R w działalności B+R jednostek per capita na 1 tys. badawczej bieżące na B+R (w mln zł) do PKB ogółem (Polska = 100%) B+R (w zł) aktywnych (Polska = 100%) (Polska = 100%) (w %) zawodowo. Tabela 1. Wybrane wskaźniki działalności badawczo-rozwojowej Polski w układzie województw w 2006 roku. 28. Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach.

(11) Regionalne determinanty rozwoju…. 29. mioty gospodarcze przekracza 60%, podczas gdy w Polsce ciężar spoczywa przede wszystkim na budżecie państwa (blisko 60%). Można przypuszczać, że ten stan rzeczy jest wynikiem stosunkowo młodej gospodarki rynkowej, która rozwija się od początku lat 90. XX w. Zawirowania historyczne wpłynęły na obecne opóźnienie gospodarcze i konkurencyjne przedsiębiorstw polskich. W rzeczywistości większość polskich przedsiębiorstw nie dysponuje nadwyżkami finansowymi, które może przeznaczyć na obarczone niejednokrotnie wysokim stopniem niepewności prace badawczo-rozwojowe, a w celu ograniczenia dystansu skupia wysiłki na ich reinwestowaniu. Ważnym zagadnieniem staje się zatem pozyskiwanie nakładów z zagranicy. W 2006 r. ich wartość osiągnęła poziom 414 550 tys. zł, z czego blisko 80% stanowiły środki UE. Najwięcej środków zagranicznych przeznaczonych na działalność B+R uzyskały województwa mazowieckie (156 217,1 tys. zł) i małopolskie (57 224,9 tys. zł), a ich łączny udział przekroczył 50% środków krajowych. Struktura finansowania działalności B+R województwa małopolskiego tylko nieznacznie odbiega od sytuacji krajowej i większości innych województw, w tym mazowieckiego. W Małopolsce z budżetu państwa finansowane jest 58,5% ogółu nakładów na B+R, a przez podmioty gospodarcze 27,5%. Znaczne różnice proporcji dotyczą jedynie województw: kujawsko-pomorskiego, świętokrzyskiego, podkarpackiego oraz lubuskiego. W strukturze nakładów ponoszonych w Polsce na B+R według jednostek zasadniczą rolę odgrywają jednostki naukowe i naukowo-badawcze oraz szkoły wyższe. Wskaźnik innowacyjności skonstruowany na podstawie liczby pracowników naukowo-badawczych w przeliczeniu na 1 tys. aktywnych zawodowo w skali ogólnopolskiej kształtuje się na poziomie 3,5 za 2006 r. Jak w większości przypadków najwyższą lokatę zajmuje województwo mazowieckie z wynikiem 7,4, przekraczającym ponad dwukrotnie wynik dla Polski. Na kolejnych miejscach ze znacznie niższymi wynikami znajdują się województwa małopolskie i pomorskie (4,8) oraz dolnośląskie (3,3). Jeśli chodzi o skupiska pracowników naukowo-badawczych, województwa małopolskie i mazowieckie gromadzą 38,6% kadry (mazowieckie 27,6%, małopolskie 11%), a łącznie z województwem wielkopolskim (10,3%) i śląskim (9,5%) blisko 60% (tabela 1). Województwo mazowieckie osiąga najlepsze wyniki również pod względem wartości brutto aparatury naukowo-badawczej, mając blisko 39-procentowy udział w ogólnej wartości aparatury krajowej. Na drugiej pozycji plasuje się województwo dolnośląskie z 12,9-procentowym udziałem, na trzeciej małopolskie z udziałem wynoszącym 12,3%. Najgorzej wypadają województwa świętokrzyskie i lubuskie (0,2%)..

(12) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 30. Najwięcej jednostek B+R, których w 2006 r. w Polsce było 1085, znajduje się w województwach mazowieckim (320), śląskim (126), wielkopolskim (88) i małopolskim (81).. zachodniopomorskie a 86 b 37. lubuskie a 14 b 12. pomorskie a 130 b 62 kujawsko-pomorskie a 94 b 42. wielkopolskie a 189 b 92. dolnośląskie a 323 b 219. warmińsko-mazurskie a 46 b 22. mazowieckie a 474 b 391. łódzkie a 153 b 107. opolskie śląskie a 45 a 406 b 42 b 236. a – zgłoszone wynalazki. podlaskie a 34 b 14. lubelskie a 104 b 79. świętokrzyskie a 53 b 22 podkarpackie małopolskie a 55 a 186 b 44 b 154. b – udzielone patenty. Rys. 5. Zgłoszone wynalazki krajowe oraz udzielone patenty według województw w 2007 roku Źródło: Raport roczny 2007, Urząd Patentowy RP, Warszawa 2008, s. 37.. O innowacyjności danego regionu świadczyć może liczba zgłoszeń patentowych i wzorów użytkowych czy też liczba przyznanych patentów. Pod względem liczby zgłoszonych krajowych wynalazków prym wiodą województwa: mazowieckie – 480, śląskie – 375, małopolskie – 204, wielkopolskie – 199 i dolnośląskie – 188. Jeśli chodzi o zgłoszenia wzorów użytkowych i udzielonych na nie patentów województwa te również zajmują najwyższe pozycje, kumulując łącznie blisko 70% wielkości krajowej (tabela 2). Liczba zgłoszeń patentowych przekłada się na liczbę udzielonych patentów (rys. 5). W 2006 r. odnotowano wzrost nakładów na działalność innowacyjną 16 558,1 mln zł) w porównaniu z 2004 r. (15 628,1 mln zł) i 2005 r. (14 699,9 mln zł).

(13) 227,4. 901,8. 281,7. Pomorskie. Świętokrzyskie. 303,9. 1,8. 9,7. 1,7. 1,7. 21,6. 5,4. 2,6. 4,9. 1,7. 22,2. 7,5. 2,6. 1,4. 3,2. 5,2. 6,8. 100,0. w%. 43,6. 34,0. 38,4. 44,4. 37,0. 47,3. 40,8. 46,2. 47,7. 45,6. 50,4. 42,6. 35,4. 36,1. 42,0. 38,8. 42,5. Odsetek średnich i dużych przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje. 83. 199. 27. 30. 375. 116. 17. 56. 55. 480. 204. 119. 19. 64. 82. 188. 2157. zgłoszone. 41. 60. 6. 14. 179. 46. 7. 28. 29. 327. 103. 96. 10. 39. 32. 105. 1122. udzielone patenty. Wynalazki. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych opublikowanych w: Nauka i technika w 2006 roku.. 1602,8. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. 275,8. 3569,2. 425,1. Warmińsko-mazurskie. Śląskie. Podlaskie. 285,7. 817,7. Opolskie. Podkarpackie. 1247,5. 3678,2. Mazowieckie. Małopolskie. 426,1. 533,0. Lubuskie. Łódzkie. Lubelskie. 864,3. 1117,9. 16558,1. w mln zł. Kujawsko-pomorskie. Dolnośląskie. Polska. Województwo. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych. 39. 20. 57. 10. 15. 121. 16. 10. 26. 13. 123. 88. 35. 8. 13. 23. 625. zgłoszone. 17. 91. 24. 16. 161. 38. 16. 44. 17. 149. 90. 58. 12. 31. 44. 61. 869. udzielone prawa ochronne. Wzory użytkowe. Tabela 2. Wybrane wskaźniki działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w układzie województw w 2006 roku. Regionalne determinanty rozwoju… 31.

(14) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 32. w przedsiębiorstwach przemysłowych zatrudniających powyżej 49 pracowników22, obejmującą m.in.: – prace badawcze i rozwojowe (B+R) związane z opracowywaniem nowych i ulepszonych produktów (innowacji produktowych) i procesów (innowacji procesowych), wykonane przez własne zaplecze rozwojowe (tzw. nakłady wewnętrzne) lub nabyte od innych jednostek (tzw. nakłady zewnętrzne); – zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw (licencji, praw patentowych, ujawnień know-how itp.); – oprogramowanie – koszty zakupu, opracowania (doskonalenia) i adaptacji (aktualizacji); – zakup i montaż maszyn i urządzeń oraz budowę, rozbudowę i modernizację budynków służących wdrażaniu innowacji; – szkolenia personelu związane z działalnością innowacyjną, począwszy od etapu projektowania aż do marketingu; obejmują one zarówno nakłady na nabycie zewnętrznych usług szkoleniowych, jak i nakłady na szkolenie wewnątrzzakładowe, mogą to być np. koszty kształcenia personelu w zakresie obsługi komputerów w związku z wprowadzanymi innowacjami itp.; – marketing dotyczący nowych i ulepszonych produktów, czyli wydatki na wstępne badania rynku, testy rynkowe, przystosowanie produktów do wymogów różnych rynków, reklamę itp., z wyłączeniem nakładów na organizację sieci dystrybucyjnych dla nowych produktów; – pozostałe przygotowania do wprowadzenia innowacji technicznych, obejmujące w szczególności opracowywanie procedur (w tym kontroli jakości), norm, dokumentacji technicznej (specyfikacji), łącznie z testami końcowymi. Zgodnie z zaleceniami metodologii Oslo, nakłady obejmują wszelkie wydatki, bieżące i inwestycyjne, poniesione w roku sprawozdawczym na wszystkie rodzaje działalności innowacyjnej, na prace zakończone sukcesem (tzn. wdrożeniem innowacji), niezakończone (kontynuowane) i przerwane, określając tzw. budżet innowacji. Analizując nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle dla poszczególnych województw, można zaobserwować ich utrzymującą się koncentrację w dwóch województwach – mazowieckim i śląskim, na które w 2006 r. łącznie przypadało 43,8% ogółu nakładów poniesionych na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych (tabela 2). Małopolska, województwo o dużym potencjale innowacyjnym zajmuje czwartą pozycję (7,5%). Średnia krajowa pod względem wysokości nakładów przypadających na jedno przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną wynosi 4888,7 tys. zł. Wyniki powyżej Obowiązek zgłoszeń statystycznych dotyczy przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 49 pracowników (czyli tylko średnich i dużych przedsiębiorstw). 22.

(15) Regionalne determinanty rozwoju…. 33. tej średniej uzyskały województwa: mazowieckie, śląskie, podlaskie i małopolskie (rys. 6). Warto zaznaczyć, że województwo małopolskie w 2006 r. znacznie poprawiło swój wynik z 2003 r., gdy zajmowało dopiero ósmą lokatę. Polska. 4888,7. mazowieckie śląskie. podlaskie. 5001,0. małopolskie. 4990,1. wielkopolskie. 4857,0. kujawsko-pomorskie. 4501,8. dolnośląskie. 4266,8. lubelskie. 4196,7. podkarpackie. 4088,4. pomorskie. 4099,1. świętokrzyskie. 3394,1. zachodniopomorskie. 3070,2. opolskie. 2828,8. lubuskie. 2498,9. łódzkie. warmińsko-mazurskie. 7552,8. 6943,9. 2029,0. 0. 1000. 2012,8 2000 3000. 4000. 5000. 6000. 7000. 8000. Rys. 6. Nakłady przypadające na jedno przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną według województw (w tys. zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2006 roku, s. 150.. Interesujących informacji na temat innowacyjności Polski dostarczają dane dotyczące bilansu wymiany w handlu zagranicznym wyrobami ultrawysokiej techniki (rys. 7). Ujemny bilans nie musi być oceniany jako zjawisko wyłącznie negatywne. Jest to bowiem zjawisko bardzo korzystne dla polskiej gospodarki na obecnym poziomie rozwoju i oznacza występowanie zjawiska dyfuzji innowacji. Importowane wyroby wysokiej techniki oparte na najnowocześniejszej wiedzy technicznej przyczyniają się do wzrostu produktywności dziedzin, w których są użytkowane. Import wyrobów wysokiej techniki jest też często czynnikiem wręcz niezbędnym dla wzrostu eksportu tej grupy wyrobów. Udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną w ogólnej liczbie polskich przedsiębiorstw wynosi 42,5%. Wskaźnik wyższy od krajowego osiągają województwa: mazowieckie – 50,4%, podkarpackie – 47,7%, śląskie – 47,3%, podlaskie – 46,2%, opolskie – 45,6%, warmińsko-mazurskie – 44,4%, dolnośląskie – 43,6%, małopolskie – 42,6%. Zwracają uwagę niskie pozycje województw.

(16) Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. 34. 14,0 12,0. 12,0. 12,3. 10,5. 10,0. 10,1. 9,0. 8,7. 8,0. 11,6 9,5. 9,2. 10,3. 9,2. 6,0 4,0. 3,2. 2,0 0,0. 1992. 2,3. 2,0. 1995. 1997. 3,1. 1999. 2,9. 2000. 2,7. 2001. Eksport wysokiej techniki Eksport ultrawysokiej techniki. 2,6. 2,2. 2002. 2003. 2,3. 2004. 3,2. 2005. 3,1. 2006. Import wysokiej techniki Import ultrawysokiej techniki. Rys. 7. Udział importu i eksportu wyrobów ultrawysokiej techniki w imporcie i eksporcie ogółem w latach 1992—2006 (w %) Źródło: Nauka i technika w 2006 roku, s. 211.. małopolskiego (ósma) czy dolnośląskiego (siódma), które najprawdopodobniej są wynikiem niewielkich (dwu-, trzyprocentowych) różnic wskaźników. Najniżej sklasyfikowane zostały województwa zachodniopomorskie i łódzkie, z udziałem przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną na poziomie odpowiednio: 34% i 35,4%. 4. Podsumowanie Analiza innowacyjności wybranych regionów Polski pozwala wnioskować, że ich potencjał innowacyjny determinowany jest przez określone czynniki. Szczegółowe badania pozwalają na identyfikację obszarów funkcjonujących w sposób właściwy ze względu na budowę otoczenia wspierającego rozwój innowacyjności przedsiębiorstw, jak również tych, które są zaniedbywane i hamują możliwość pełnego wykorzystania potencjału. Przykładowo województwo małopolskie charakteryzuje się rozbudowaną sferą badawczo-rozwojową, traci jednak swą wysoką pozycję w sferze gospodarczej. Można jednocześnie wytypować województwa o rozbudowanym potencjale innowacyjnym (mazowieckie, małopolskie, śląskie czy wielkopolskie) oraz te, które osiągają wyniki znacznie niższe niż średnia wyznaczona dla całego kraju (świętokrzyskie, lubuskie, podkarpackie)..

(17) Regionalne determinanty rozwoju…. 35. Badania porównawcze regionów, czy to w skali krajowej, czy też w odniesieniu do najbardziej innowacyjnych regionów Europy i świata, może stać się pomocnym narzędziem służącym do określenia kierunków działań w zakresie innowacyjności oraz ich skutecznej realizacji. Literatura Aydalot P., Milieux innovation en Europe, GREMI, Paris 1986. Bergmann H., Jaspen A., Tamásy Ch., Regionaler Entrepreneurship Monitor (REM). Gründungsaktivitäten und Rahmenbedingungen in zehn deutschen Regionen, Universität zu Köln, Universität Lüneburg, Köln-Lüneburg 2002. Bittnerowa E., Zmiana uwarunkowań rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przemysłowych w Wielkopolsce, AE w Poznaniu, Poznań 1999. Bogdanienko J., Haffer M., Popławski W., Innowacyjność przedsiębiorstw, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2004. Francik A., Pocztowski A., Procesy innowacyjne, AE w Krakowie, Kraków 1997. Haffer M., Skłonność polskich przedsiębiorstw do podejmowania innowacyjnych strategii produktowych [w:] Przedsiębiorstwo wobec wyzwań przyszłości, red. S. Sudoł, M. Haffer, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1999. Hart D.M., Entrepreneurship Policy. What It Is and Where It Come From [w:] The Emergence of Entrepreneurship Policy. Governance, Start-ups and Growth in the U.S. Knowledge Economy, red. D.M. Hart, Cambridge University Press, Cambridge 2003. Janasz W. i in., Strategie innowacyjne przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2001. Kosała M., Ocena wykorzystania potencjału innowacyjnego małych i średnich przedsiębiorstw województwa małopolskiego, AE w Krakowie, Kraków 2006 (rozprawa doktorska, maszynopis). Laafia I., R&D Expenditure and Personnel in Europe and Its Regions, „Statistics in Focus” 2001, nr 3. Langendijk A., Regional Learning between Variation and Convergence: The Concept of ‘Mixed-land-use’ in Regional Spatial Planning in the Netherlands, „Canadian Journal of Regional Science”, Spring 2001, vol. XXIV, nr 1. Maillant D., Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, „Rector’s Lecture” nr 52, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. Meyer-Krahmer F., Gundrum U., Innovationsförderung im ländlichen Raum, „Raumforschung und Raumordnung” 1995, vol. 53, nr 3. Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007. Oughton Ch., Landabaso M., Morgan K., The Regional Innovation Paradox: Innovation Policy and Industrial Policy, „Journal of Technology Transfer” 2002, vol. 27, nr 1. Pfirrmann O., The Geography of Innovation in Small and Medium-Sized Firms in West Germany, „Small Business Economics” 1994, vol. 6, nr 1. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Porter M.E., The Adam Smith Address: Location, Cluster, and the „New” Microeconomics of Competition, „Business Economics” 1998, vol. 33, nr 1..

(18) 36. Małgorzata Kosała, Krzysztof Wach. Porter M.E., Competitiveness and the Role of Regions, Referat wygłoszony podczas konferencji zorganizowanej przez The Centre For Huston’s Future, Huston, Texas, 22 listopada 2002. Porter M.E., Regional Foundations of Competitiveness. Issues for Wales, Referat wygłoszony podczas „Future competitiveness of Wales: Innovation, Entrepreneurship and Technology Change”, 3 kwietnia 2002. Porter M.E. i in., Clusters of Innovation: Regional Foundations of U.S. Competitiveness. Report, Harvard University, Washington 2001. Porter M.E. i in., Research Triangle. Clusters of Innovation Initiative. Report, Harvard University, Washington, October 2001. Raport roczny 2007, Urząd Patentowy RP, Warszawa 2008. Sternberg R., Arndt O., The Firm or the Region – What Determines European Firms’ Innovation Behavior?, Working Paper nr 2, University of Cologne, Department of Economic and Social Geography, Cologne 2000. Wach K., Regionalne otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. Wach K., Wpływ potencjału innowacyjnego Małopolski i Śląska na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w świetle badań empirycznych (rozdz. 13) [w:] Wiedza i innowacje rozwoju polskich regionów: siły motoryczne i bariery, red. S. Pangsy-Kania, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007. Regional Determinants in the Development of Enterprise Innovation The analysis of innovation of selected regions of Poland with regard to both particular voivodships and the overall national situation suggests innovation potential is determined by particular factors. Studying them in detail in turn enables the areas working to create an environment to support the development of innovation in enterprises to be identified along with those being neglected to the extent that they harm an enterprise’s ability to take full advantage of its potential. The aim of the article is to present regional determinants of the development of enterprise innovation, with the issue discussed using the example of Poland in regional depiction (by voivodship). This comparative analysis allows the regions to be subdivided along the lines of those with highly developed innovation potential, including Mazowieckie and Małopolskie as well as Śląskie and Wielkopolskie, and of those which lag the average indicators for Poland (Świętokrzyskie, Lubuskie, Podkarpackie)..

(19)