Wartość jednostki rozrachunkowej jako wyraz efektywności inwestowania Otwartych Funduszy Emerytalnych w Polsce

Pełen tekst

(1)Ekonomicznej w Krakowie. Krzysztof J onas Katedra Rachunkowo"1 Flnansowel. WartoŚĆ jednostki rozrachunkowej jako wyraz efektywności. inwestowania Otwartych Funduszy Emerytalnych w Polsce 1. Wprowadzenie W drożona od stycznia 1999 r. reforma systemu emerytalnego w Polsce spowodowała istotne zmiany nie tylko w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, ale także w innych działach gospodarki narodowej. Na polskim rynku kapitałowym pojawiła się nowa grupa podmiotów, a mianowicie Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE), które będą odgrywać coraz większą rolę w kształtowaniu tego rynku. OFE zostały powołane równocześnie z Powszechnymi Towarzystwami Emerytalnymi (PTE) na mocy ustawy z 28 VIII 1997 r. o organizacji funduśzy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934) jako tzw. drugi filar reformy emerytalnej. Składki odprowadzane przez pracowników w ramach drugiego filaru są gromadzone i pomnażane w Otwartych Funduszach Emerytalnych. Fundusze te zarz[)dzane są przez PTE, których głównym zadaniem jest gospodarowanie środkami pieniężnymi ulokowanymi w OFE. Zgodnie z wyżej wspomnianą ustawą każdy fundusz tak lokuje posiadane środki, aby przy zachowaniu maksymalnego stopnia bezpieczeństwa przyniosły maksymalny zysk. Osiągnięte zyski powiększają aktywa funduszu i odpowiednio środki ulokowane przez jego członków na kontach indywidualnych. Odprowadzane do funduszu składki są przeliczane na jednostki rozrachunkowe. Zyski osiągane przez fundusze ujawniają się w postaci wzrostu wartości jednostki rozrachunkowej. Zmiany wartości jednostki rozrachunkowej mogą stanowić istotną wskazówkę dla uczestników funduszu. W niniejszym artykule poruszono niektóre problemy związane z inwestowaniem powierzonych środków oraz z ustalaniem i zmianą wartości jednostki rozrachunkowej..

(2) I 2.. Krzysztof Jonas. Wartość. lednostkl rozrachunkowel. 2.1. Porównywalność funduszy na podstawie rozrachunkowej. wartości. lednostki. Składki wpłacane do funduszu przez jego uczestników oraz otrzymane wypłaty transferowe są przeliczane na jednostki rozrachunkowe. Jednostki te stanowią - na potrzeby ustalenia wartości aktywów netto funduszu - proporcjonalny udział w poszczególnych składnikach tych aktywów. Całkowita wartość jednostek rozrachunkowych jest zawsze równa całkowitej wartości aktywów netto funduszu przeliczonych na te jednostki. Każda wpłacona składka jest przełiczana na jednostki rozrachunkowe według jej wartości z dnia przeliczenia - dniem przeliczenia składek i wpłat transferowych jest każdy dzień roboczy. Początkowa wartość jednostki rozrachunkowej na pierwszy dzień przeliczenia wynosiła 10 zł (art. 100, ust. 2 cytowanej ustawy). Ponieważ fundusze nie rozpoczynały swojej działalności równocześnie (większość z nich podawała wartość jednostki rozrachunkowej od 21 V 1999 r., ale niektóre,jak. np. OFE Allianz, od II VIII 1999 r., czy OFE Kredyt Banku od 17 IX 1999 r. lub OFE Rodzina od 23 IX 1999 r.) porównywanie jednostek rozrachunkowych w wartościach bezwzględnych jest niewlaściwe i nie daje prawdziwego obrazu funkcjonowania funduszy. Znacznie lepszy obraz tego, który fundusz inwestuje łepiej, a który słabiej daje porównanie zmian procentowych, ałe tyłko w okresie, kiedy działalność prowadziły już wszystkie fundusze (tabela 2). Ponadto należy zauważyć, że okres trzech miesięcy działalności wszystkich funduszy jest zbyt krótki, aby można się było pokusić o miarodajną ocenę działalności inwestycyjnej OFE. Dlatego też pojawiła się propozycja, aby ponownie wyrównać wartość jednostek rozrachunkowych do 10 zł lub 11 zł, a następnie ujednolicić zasady wyceny. Umożliwiłoby to obecnie porównywalność fllllduszy na podstawie wartości ich jednostek rozrachunkowych'. 2.2. Przeliczanie. składek. na lednostkl rozrachunkowe. Wpłacane do funduszu składki powiększają jego aktywa. Ważne jest, aby . przy przeliczaniu ich wartości stosować niezmienne metody, co wydaje się oczywiste, ale w praktyce nieco się komplikuje. Przykładowo, niech składka wnoszona do funduszu wynosi 90 zł, a wartość jednostki rozrachunkowej na dzień przeliczenia 11,38 zł (średnia arytmetyczna wartość jednostki na 31 XII ł 999 r. wyliczona z pominięciem OFE Nationałe Nederłanden), wtedy uczestnik funduszu otrzyma za swoją składkę: 90: 11,38 = 7,91 jednostki (prowizję dla uproszczenia pominięto), oczywiście. l. w zaokrągleniu, a dokładnie 7,90861159929.. EL. Propozycja pOllownego .flartu, "Rzeczpospolita". 3 IX 1999..

(3) Wartość '. Przeliczając. w. drugą stronę,. otrzymamy: 7,91 ·11,38 = 90,01 zl.. Oznacza to, że uczestnik funduszu wpłacając składkę 90 zł otrzymuje jednostki rozrachunkowe o wartości 90,01 zl. Jeden grosz wprawdzie nie ma dużej wartości, ale takich transakcji jest wiele, np. największy fundusz Commercial Union w połowie grudnia 19991. skupial ponad 2 mln czlonków i tyle składek powinien otrzymywać co miesiąc. Gdyby każda składka powodowała zaniże nie aktywów o 1 grosz, to miesięcznie daje to kwotę ok. 20 tys. zł, a zatem pomijanie takiej różnicy wydaje się niezgodne z zasadą istotności. Brak prawnego uregulowania tej kwestii, a także brak reakcji ze strony funduszy nie oznacza nieistnienia problemu. Być mo że fundusze potrafią rozwiązać ten problem, lecz ustawowe uregulowanie tej kwestii pozwoliloby ujednolicić sposób ich postępowania'. 2.3. Wycena aktywów nello Składki wpłacane do funduszy, nabyte za nie prawa oraz pożytki z tych praw stanowią aktywa OFE. Wartość aktywów netto, stanowiącą podstawę ustalenia wartości jednostki rozrachunkowej, ustala się pomniejszając sumę aktywów funduszu o jego zobowiązania. Wartość aktywów netto jest ustalana na każdy dzieli wyceny i podawana do Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi. Aktywa fundnszu, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 31 V 1999 l'. W sprawie szczególnych zasad rachunkowości funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 53, poz. 559), to portfel inwestycyjny, środki pieniężne (na rachunku bieżącym, na rachunku pieniężnym, pozostale środki), należności (z tytulu zbytych składników portfela, dywidend, odsetek, pozostałe). Zobowiązania funduszu zgodnie z powyższym rozporządzeniem to zobowiązania z tytułu nabytych składników portfeła, otrzymanych pożyczek i kredytów, zobowiązania wobec czlonków, pozostałe. Aktywa netto = aktywa - zobowiązania - rozliczenia międzyokresowe kosztów bierne (zgodnie z cytowanym rozporządzeniem zostaly osobno wymienione, nie wliczone do zobowiązań). Konieczność codziennej wyceny aktywów powoduje specyficzną sytuację, w której niektóre aktywa,jak np. środki pieniężne na rachunkach bankowych, inwestycje w cenie nabycia, należności z tytułu sprzedaży inwestycji i inne są wyceniane według stanu na dzielI poprzedni (wyciągi bankowe, potwierdzenia zawattycb transakcji są otrzymywane z jednodniowym opóźnieniem), a niektóre, jak należności z tytulu inwestycji czy należności z tytułu wyceny inwestycji, są wyceniane wedlug stanu na dzień bieżący (dostępne są wyniki gieldowe, tabele kursów itp. z danego dnia w tym samym dniu). Ten sam problem dotyczy r6w-. nn ten temat por. T . Planek, OJWtll'teJlIIll/lIsze inwestycyjne i emeryta/Ile, ..Rłlchun 1999, n1'9 .. 2 Szerzej kowość".

(4) I. Krzysztof Janas. nież zobowiązań. Taki sposób wyceny aktywów netto, gdzie niektóre pozycje są podawane według stanu z innego dnia, wydaje się sprzeczny z zasadą memoriału i wymaga zmiany. Bardziej właściwym rozwiązaniem jest wycena aktywów netto według stanu na dzień poprzedni, tym bardziej że choć łatwo będzie można przewidzieć zmianę wartości jednostki rozrachunkowej w dniu następnym, to jednak biorąc pod uwagę, że składki wpływają raz w miesiącu i uczestnik nie ma bezpośredniego wpływu na inwestowanie, nie są możłiwe spekulacje uczestników funduszu i nie ma z tej strony zagrożenia dla jego stabilności'. Innym problemem, związanym z wyceną aktywów netto, jest niejednolity sposób postępowania fundu szy w wypadku zapi sywania odsetek depozytów w pewnych szczególnych przypadkach, np. w piątek niektóre fundusze rozliczają odsetki tego samego dnia, a niektóre dopiero w poniedziałek4 • Wszystkie pozycje aktywów i pasywów powinny być uaktualniane do stanu na koniec danego dnia, tzn. zamknięcie dnia jest możliwe dopiero po otrzymaniu wszystkich danych dotyczącyc h danego dnia .. 3. Inwestowanie. składek. 3.1. Ograniczenia ustawowe. OFE możliwości. Każde. inwestowania. składek OFE. Powszechne Towarzystwo Emerytalne rozpoczynając działalność polityki inwestycyjnej, która nie może być prowadzona w sposób dowolny, gdyż obowiązujące przepisy narzucają dość sztywne ramy, ograniczając znacznie możliwości inwestowania powierzonych funduszowi składek. Ograniczenia te zawarto w samej ustawie o organizacji funduszy emerytałnych, a także w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 12 V 1998 l'. W sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emClytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytałne (Dz.U. nr 63, poz . 407). Okreś łają one granice, w ramach których wolno funduszom realizować własną politykę inwestycyjną. Najważniejsze ograniczenia określono następująco: - w obligacje i inne dłużne papiery wartościowe opiewające na świadczenia pieniężne, gwarantowane lub poręczone przez Skarb Państwa lub NBP, a także depozyty, kredyty i pożyczki gwarantowane lub poręczane przez te podmioty wolno zainwestować funduszowi 10% wartości swoich aktywów, - w depozyty i inne bankowe papiery wartościowe wołno zainwestować 20% wartości aktywów, - w akcje spólek notowane na regulowanym rynku giełdowym wolno zainwestować 40% wartości swoich aktywów, przedstawiało założenia własnej. 3 4. Ibidem. EL. Propozycja ponownego start/I..

(5) War/ość jednostki. rozrachunkowej.... I. - w akcje spółek notowane na rynku równoległym i rynku wolnym fundusz może zainwestować maksymalnie 10% wartości swoich aktywów, - w akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych wolno zainwestować 10% wartości aktywów, - w jednostki uczestnictwa zbywane przez fundusze inwestycyjne otwarte lub specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte fundusz może zainwestować maksymalnie 15% wartości swoich aktywów, z tym że maksymalnie 5% w jeden fundusz, - w obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki komunalne lub miasto stołeczne Warszawa dopuszczone do publicznego obrotu wolno zainwestować 15% wartości aktywów, a w nie dopuszczone do publicznego obrotu tylko 5%. Jedynie w obligacje, bony i papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP, a także w pożyczki i kredyty udzielane tym podmiotom fundusz może zainwestować wszystkie swoje aktywa. Nie ma w tym względzie żadnych ograniczeń.. Powyższa lista obejmuje jedynie najważniejsze ograniczenia. Pełny wykaz można znaleźć w wymienionych wyżej aktach prawnych. Realizując swoją politykę inwestycyjną, każdy fundusz musi przestrzegać tych ograniczeń oraz uwzględnić fakt, że powyższa ustawa zabrania inwestować w: - akcje lub inne papiery wartościowe emitowane przez PTE zarządzające. limitów. tym funduszem, - akcje lub inne papiery wartościowe emitowane przez akcjonariusza PTE zarządzającego tym funduszem, - akcje lub inne papiery wartościowe emitowane przez podmioty będące podmiotami związanymi w stosunku do podmiotów określonych w obydwu wcześniej wymienionych punktach. Fundusz może również lokować swoje aktywa za granicą (na podstawie zezwolenia Ministra Finansów i na warunkach określonych w tym zezwoleniu) w papiery wartościowe emitowane przez spółki notowane na giełdach w pań stwach członkowskich OECD lub innych określonych w zezwoleniu, a także w papiery skarbowe emitowane przez rządy lub banki centralne tych par\stw oraz w tytuły uczestnictwa oferowane publicznie przez instytucje wspólnego inwestowania, jeśli podlegają one umorzeniu na żądanie uczestnika. Lokaty zagraniczne podlegają tym samym ograniczeniom jak lokaty krajowe'. Nieprzestrzeganie zasad działalności inwestycyjnej grozi nałożeniem kary pieniężnej przez Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi w wysokości do 500 tys. zl. Nad prawidłowym przebiegiem procesu inwestowania składek funduszu czuwa bank depozytariusz określony w statucie OFE, któremu fundusz powierza przechowywanie swoich aktywów. Do jego obowiązków należy m.in. zapewnienie zgodności lokowania aktywów funduszu z przepisami prawa oraz 5. A. Chróścicki, Fundusze inwestycyjne i emerytalne, "ABC" 1998, s, 340..

(6) I. Krzysztof Jonas. statutem OFE. Depozytariusz zapewnia zgodne z przepisami prawa i statutem funduszu wykonywanie obowiązków OFE, przez stałą kontrolę czynności faktycznych i prawnych dokonywanych przez fundusz oraz doprowadzenie do zgodności tych czynności z przepisami prawa i jego statutem 6 • Działania PTE na rynku kapitałowym w 1999 r. a wartość jednostki rozrachunkowej. 3.2.. Powszechne Towarzystwa Emerytalne, prezentując swoje strategie, deklaprzede wszystkim bezpieczerlstwo dokonywanych lokat przy zapewnieniu maksymalnej ich rentowności. Początkowo inwestowały środki OFE w obligacje Skarbu Państwa i lokaty na rachunkach bankowych (czyli w lokaty o minimalnym stopniu ryzyka). Jednakże dość szybko chcąc osiągać większe zyski, podjęły większe ryzyko i zaczęły inwestować w akcje spółek notowanych na giełdzie. Zmiany podejścia funduszy do inwestowania w akcje przedstawiono w tabeli l. rowały. Tabela l. Przeciętny Miesiąc Udział. Źródło:. akcji. udział. akcji w portfelu OFE (w. %). V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. 3. 6. 13. 12. 8. 13. 22. Sz,K, Coraz więcej akcji w portfelach, "Rzeczpospolita". 27 IX 1999,. Nie wszystkie fundusze podjęły jednak ryzyko inwestowania w akcje. PrzyOFE Kredyt Banku zaangażował niewiele ponad 5% aktywów w akcje. Całkowicie odmiennie przedstawiała się działalność funduszy OFE Dom, OFE Ego i OFE Pocztylion, które zainwestowały w akcje znacznie ponad 30% aktywów. Fundusze te wykorzystały poprawę koniunktury na warszawskiej giełdzie i osiągnęły znaczne zyski, co ujawniło się we wzroście jednostki rozrachunkowej. N ajwyższy przyrost jednostki rozrachunkowej zanotowaly te fundusze, które najwięcej zainwestowały w akcje (tabela 2). Nie oznacza to jednak, że inwestowanie w akcje to najlepszy sposób na osiąganie zysków, koniec hossy na giełdzie może przynieść poważne straty dla funduszy, które nie zdążą zareagować we właściwym czasie. Zmusza to PTE do ciągłej obserwacji rynku i przewidywania ewentualnych zagrożeń, ale i potencjalnych źródeł zysku. W tabeli 2 przedstawiono zmiany procentowe wartości jednostki rozrachunkowej w grudniu oraz w okresie październik-grudzień, gdyż w tym czasie działalność lokacyjną prowadziły wszystkie fundusze, oraz udział akcji w portfelu inwestycyjnym poszczególnych funduszy. kładowo. 6. B. Hadyniak, J. Monkiewicz, Fundusze emerytalne II filar, Poltcxt, Warszawa 1999. s. 54..

(7) War/o.'ć jednostki. I. rozrachunkowej .... Tabela 2. Zmiana wartości jednostki rozrachunkowej Nazwa funduszu DOM Pioneer Commercial Union. Ego Pekao/Alliance Bankowy Nationale Nedcrlamlcn Polsat. PBKOrzel Norwich Unian Zurich Solidnmi. Pocztylion PZU Zlola lesiell AlG Rodzina. Arka-Invcsco Skarbiec-Emerytura. Kredyt Banku Wintcrthur Allianz Epoka. XII. X- XII. (w%). (w %). Udział akcji w pOltfcJu (w %). 8,3 1 6P I 6,75 5,51 5,62 6,16 5,60 4,58 5,33 4,77 5, 19. 12,58 12,15 10,95 10,00 9,62 9, 17 9,1 1 8,87 8,75 8,62 8,52 8,49 7,56 7,32 7,Q9 6,69 6, 13 5,97 5,89 5,84 4,16. 39,11 33,65 35 ,81 34,18 31,02 35,57 25,17 29,57 19,57 10,54 23.84 38,31 25,53 21,96 21,93 18,59 23,55 5,75 24,91 26,30 11 ,83. 5 .~4. 4,50 4,67 3,77 3,89 4,36 2,70 3,28 4,62 2,2 1. Wartość jednostki. \la 3 1 XII 1999 (w zl). 11 ,99 12,00 II ,55 11,88 11,28 11,90. .. 11.42 12,05 11,85 11 ,34 11,24 11,38 11 ,43 10,73 10,69 11,26 10,65 11,32 10,88 10,66. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sz.K., Zyskal teH, kro mial akcje , "Rzeczpospolita", 4 12000 oruz SZ.K .. Więcej akcji, "Rzeczpospolita" , 7 I 2000, a także dane PTE i PAP, cyt. za: "Rzeczpospolita" , 4 I 2000.. 4.. Zakończenie. Otwarte fundu sze emerytalne to ca lkowicie nowy element polskiej gospodarki i dlatego też niektóre istniejące w prawie rozwiązania okazują si ę niedoskonale i wymagają zmian. Przepisy regulujące rachunkowość funduszy budzą niejednokrotnie wątpliwości interpretacyjne. Wydaje się jednak, że praktyka będzie sprzyjała doskonaleniu przepisów i w miarę rozwoju tego rynku będą znikać spory . Konieczny w tworzeniu tych zmian jest jednak zasadniczy udział praktyków, którzy dzięki wymianie doświadczeń będą w stanie wpłynąć na udoskonalenie istniejących przepisów W znaczn ie lepszym stopniu niż administracja u stanawiająca odgórnie prawo. Literatura Chróścicki A. Fundusze inwestycyjne i emerytalne, ,ABC" 1998. EL, Propozycja ponownego startu, "Rzeczpospolita", 3 IX 1999. Flanek T" Otwarte fum/usze inwestycyjn e i emeryta/Ile, "Rachunkowość" 1999, nr 9. Hadyniak B. , Monkiewicz J., FIlIIdlIsze elll ery/a/lic II fi/m' , Poltext, Warszawa 1999. t.

(8) I. Krzysztof Jonas. Rozporządzenie. Ministra Finansów Z dnia 31 V 1999 r. w sprawie szczególnych zasad nr 53, poz. 559. r. w sprawie określenia maksymalnej czę ści aktywów otwartego funduszu emerytalnego,jnka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ogrnniczeń w zakresie prowadzenia dzialalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne, Dz.U. nr 63, poz. 407. Sz.K., Coraz więcej akcji IV portfelach, "Rzeczpospolita", 27 XII 1999. Sz.K" Więcej akcji, "Rzeczpospolita", 712000. Sz.K" Zyskal tell, klo lIIial akcje, "Rzeczpospolita", 4 l 2000. Ustawa z dnia 28 V[Jl 1997 r. o organizacji funduszy emerytalnych, Dz.U. nr 139, poz. 934. rachunkowości funduszy emerytalnych, Dz.U. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 V 1998. The Value o, Ihe Paymenl Unlls as an Expression o, Ihe Effecllveness ol Ihe Investment Policy o, the Open Pens lon Fund. In Poland The year 1999 was one of profound transformation in the Polish pension system. Willlin the framework of what is known as the second reform pilIar, twc new entities - Open. Pension Funds (OFE) and Pension Associations (PTE) - appeared on the market. The main task ef the Pension Associations is to manage (he assels accumulated in the Open Pension. Funds. Each fund conducts its own investment policy, and this must be designed in accordance with the restrictions in force. The results are ref1ected in the value of payment units, into which the contributions paid into the fund are converted. However, it is {jifficult to compare the funds according to the valuc of their payment units because of the imperfections and imprecision in the regulations goveming fund accounting, and because of disputes about holV these regulations should be applied ..

(9)