Zasoby kulturowe a funkcjonownie i rozwój miasta

Pełen tekst

(1)566. 2001. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Anna Karwiñska Katedra. Socjologii. Zasoby kulturowe a funkcjonowanie i rozwój miasta* Relacje miêdzy kultur¹ i miastem s¹ niezwykle bogate i z³o¿one. Definiuj¹c oba te pojêcia, nale¿y zwróciæ uwagê na ró¿norodnoœæ zjawisk, procesów, elementów materialnych i niematerialnych, które je tworz¹: wielowymiarowoœæ relacji miêdzy nimi, oraz na fakt, ¿e s¹ to uk³ady d³ugiego trwania, kszta³tuj¹ce siê w toku dziejów spo³eczeñstw ludzkich. Specyfika miasta, jako postaci zbiorowego ¿ycia cz³owieka i jako struktury przestrzennej jest determinowana w znacznym stopniu przez cechy dominuj¹cej w danym okresie kultury. Cechy œrodowiska miejskiego, jego heterogenicznoœæ, zasoby, jego funkcje jako œrodowiska ¿ycia, a tak¿e przestrzeni spotkañ i dialogu, determinuj¹ kierunki rozwoju kultury, jej wzbogacanie, mo¿liwoœci ekspansji, a tak¿e gromadzenia i ochrony zasobów kultury. Przedmiotem rozwa¿añ jest pewna tylko czêœæ bogatej problematyki relacji miêdzy miastem i kultur¹, tj. zagadnienie zwi¹zków miêdzy zasobami kultury „dostêpnymi” w mieœcie i mo¿liwoœciami jego funkcjonowania i rozwoju. W jakim stopniu zatem zasoby kultury pe³ni¹ funkcje elementów miastotwórczych? W dziejach spo³eczeñstw zmienia³y siê czynniki sprzyjaj¹ce rozwojowi miast. Jednak¿e ju¿ w najwczeœniejszych etapach urbanizacji, elementy kultury, jak np. uznanie pewnych miejsc za œwiête, nadawanie im rangi symbolu odgrywa³y znacz¹c¹ rolê. Pocz¹tkowo rozstrzygaj¹ce znaczenie mia³a lokalizacja, a tak¿e dogodne po³o¿enie z punktu widzenia potrzeb osadnictwa: miasta powstawa³y na skrzy¿owaniu szlaków komunikacyjnych ³¹cz¹cych skupiska ludzkie, tam gdzie istnia³y warunki dla budowy portów (miasta handlowe); na obszarach o walorach obronnych (miasta–twierdze); w pobli¿u „œwiêtych” miejsc (oœrodki kultu religijnego), czy zasobów surowcowych (oœrodki przemys³u).. Artyku³ stanowi skrócon¹ wersjê referatu prezentowanego na konferencji „Cultura Europea”, Pamplona, Hiszpania, 27 X – 1 XI 1998. *.

(2) 82. Anna Karwiñska. Powstanie i rozwój przemys³u by³y i s¹ jednym z najbardziej znanych i znacz¹cych czynników miastotwórczych. Dziewiêtnasty wiek przyniós³ w wielu krajach œwiata swoist¹ „eksplozjê miast”. Zró¿nicowanie szans i mo¿liwoœæ utrzymania siê dziêki ró¿norodnej aktywnoœci ekonomicznej przyci¹gnê³o ( i przyci¹ga nadal) ludzi z obszarów rolniczych do miasta. Style ¿ycia w miastach przemys³owych s¹ mniej zró¿nicowane ni¿ w miastach innego typu, co jest skutkiem zarówno owego ujednolicenia spo³eczno-zawodowego, jak i podporz¹dkowaniu siê znacznej czêœci mieszkañców jednostajnemu rytmowi pracy w przemyœle [Rybicki 1972, s. 49]. W tych warunkach dominuj¹ w mieœcie instytucje zwi¹zane bezpoœrednio lub poœrednio z przemys³em, a jednoczeœnie brak wielu instytucji s³u¿¹cych potrzebom w sferze kultury, edukacji czy zajêæ czasu wolnego. G³ówne podstawy rozwojowe miasta przemys³owego trac¹ znaczenie w wielu spo³eczeñstwach wspó³czesnych, tak¿e w krajach Europy Wschodniej i Centralnej przechodz¹cych okres transformacji. Ten swoisty „baga¿” przesz³oœci, zarówno w sferze zasobów ludzkich, wzorów kultury, jak i w sferze zasobów materialnych, stwarza bariery rozwojowe w miastach przemys³owych, chocia¿ w wielu takich oœrodkach dokonuje siê wysi³ku zaprzeczenia stereotypowi monokulturowego miasta przemys³owego i nadania mu nowych impulsów rozwoju. Miasta rozwijane jako oœrodki handlowe mia³y swoj¹ specyfikê wynikaj¹c¹ z wymagañ prowadzenia o¿ywionych kontaktów miêdzykulturowych. Zaznaczy³o siê to w strukturze przestrzeni poprzez odpowiednie do pe³nionych funkcji sposoby jej zagospodarowania, organizacjê i wyposa¿enie, a tak¿e w ¿yciu spo³ecznym miasta, w którym formowa³a siê charakterystyczna struktura spo³eczna, powstawa³y i uzyskiwa³y wp³yw pewne grupy zawodowe i które, z natury rzeczy, by³o zbiorowoœci¹ w znacznym stopniu heterogeniczn¹. Handel jako czynnik rozwoju miasta kszta³towa³ tak¿e charakterystyczny typ kultury, sprzyja³ wyodrêbnianiu siê odmiennych w charakterze obszarów miasta. W miarê rozwoju spo³ecznego i gospodarczego pojawi³y siê nowe czynniki miastotwórcze, zmienia³a siê ich hierarchia jako stymulatorów przemian i wzrostu. Zmienia siê rozumienie „korzystnej lokalizacji”. Coraz wa¿niejsz¹, czasem decyduj¹c¹ rolê zaczynaj¹ odgrywaæ walory turystyczne, historyczna przesz³oœæ, reputacja miasta jako œrodowiska ¿ycia, jako spo³ecznoœci, jako „miejsca”, znaczenie symboliczne, zwi¹zane z wa¿nymi wydarzeniami dla kultury, polityki, religii czy innych sfer ¿ycia spo³ecznego. Czynniki te, nale¿¹ce do „zasobów kulturalnych” miasta, maj¹ tendencje do samowzmacniania siê, istniej¹ce ju¿ zasoby materialne czy niematerialne przyci¹gaj¹ inwestorów, przyczyniaj¹ siê do kreowania pozytywnego obrazu miasta, umacniaj¹c przekonanie o „wyj¹tkowoœci”, czy o „szczególnych walorach” œrodowiska przestrzennego i spo³eczno-kulturowego. Ich wa¿noœæ dla funkcjonowania i rozwoju miasta przejawia siê przede wszystkim w trzech obszarach: tworzenia image miasta, tworzenia wa¿nej sfery dzia³alnoœci ekonomicznej oraz kreowania przestrzeni spotkañ i dialogu. Jest to wiêc zagadnienie znaczenia tych czynników dla sposobu, w jaki realizowane s¹ funkcje miasta..

(3) Zasoby kulturowe a funkcjonowanie i rozwój miasta. 83. Okreœlaj¹c te funkcje, odwo³aæ siê nale¿y po pierwsze, do spo³ecznego wymiaru istnienia miasta – formy skupienia ludzi, zbiorowoœci o okreœlonych cechach. To œrodowisko ¿ycia cz³owieka powinno tworzyæ trwa³¹, mo¿liwie pe³n¹ wspólnotê zaspokajaj¹c¹ ludzkie potrzeby. Miasta s¹ po drugie ci¹gle okreœlonymi elementami w systemach ekonomicznych lokalnych i ponadlokalnych, pe³ni¹ zatem wyznaczone im funkcje gospodarcze. Maj¹ tak¿e swoje miejsce w systemach administracji i zarz¹dzania, pe³ni¹c funkcje organizacji spo³ecznej i politycznej, jako siedziba urzêdów, instytucji w³adzy, stolica województwa, powiatu, pañstwa. Ze wzglêdu na wielowymiarowe zwi¹zki ³¹cz¹ce miasta z otaczaj¹cymi je innymi zbiorowoœciami terytorialnymi mo¿na mówiæ o funkcjach metropolitarnych realizowanych czêsto z nadania przez miasta o szczególnych predyspozycjach, ponadlokalnym znaczeniu [Rybicki 1972, s. 362–363]. Znaczenie zasobów kulturalnych miasta dla tworzenia wspólnoty spo³ecznej wyra¿a siê przede wszystkim w budowaniu obszaru wspólnych wartoœci – powszechnie akceptowanych d¹¿eñ, wzorów, kryteriów ocen. Mieszkañcy danego obszaru czuj¹ siê z³¹czeni wspóln¹ tradycj¹, s¹ dumni z przesz³oœci, akceptuj¹ wartoœci ucieleœnione w zabytkach, kultywowanych obrzêdach, organizacji ¿ycia spo³ecznego w mieœcie. Zachowywanie pami¹tek przesz³oœci jest zwi¹zane z wa¿nymi dla ka¿dej spo³ecznoœci ludzkiej potrzebami zachowania i nabywania to¿samoœci kulturowej, kultywowania i ochrony w³asnej odrêbnoœci. Jednoczeœnie jednak zasoby kulturowe danego miasta powinny wspomagaæ proces w³¹czania siê w rozwój œwiatowej cywilizacji, uczestniczenia w kulturze globalnej. Jest zatem wiele ró¿nych wymiarów tej przestrzeni spotkañ jak¹ powinno tworzyæ dobrze funkcjonuj¹ce miasto, maj¹ce cechy wspólnoty spo³ecznej. Znacz¹ce s¹ funkcje zasobów kulturowych miasta w kszta³towaniu siê bogatych relacji kulturowych miêdzy jednostkami i zbiorowoœciami. Takie funkcje pe³ni¹ zw³aszcza miasta o szczególnych cechach, tak¿e usytuowane np. na pograniczu krêgów kulturowych, stwarzaj¹ce obszar spotkañ ró¿nych wartoœci i wzorów, warunki dla ich dialogu1. Wa¿noœæ zasobów kultury dla pe³nienia ekonomicznych funkcji miasta dostrzegano niemal „od zawsze”, choæ przypisywana im ranga zmienia³a siê w czasie. Wspominaliœmy powy¿ej o znaczeniu „miejsc œwiêtych” jako Ÿród³a gospodarczego rozwoju jakiegoœ obszaru. Jednak¿e nawet w miastach wybitnie przemys³owych postrzegano pewne elementy kultury jako pomocne w zapewnianiu sukcesu ekonomicznego. Szczególne funkcje przypisywano instytucjom kultury, upowszechniaj¹cym pewne (odpowiednio wybrane) przekazy kulturowe, zarówno zwi¹zane ze wspó³czesnoœci¹, jak i nale¿¹ce do dziedzictwa kultury danego spo³eczeñstwa. Wizja spo³eczeñstwa socjalistycznego, któr¹ próbowano realizowaæ w wielu krajach Europy i œwiata by³a wizj¹ spo³eczeñstwa zurbanizowanego, masowego, o wysokim stopniu egalitaryzmu, którego wiod¹c¹ si³¹ mia³a byæ wielkoprzemys³owa klasa robotnicza. Budowie takich struktur spo³ecznych podporz¹dkowana by³a tak¿e sfera kultury. Powo³ywano w miastach przemys³owych liczne instytucje zajmuj¹ce siê 1 O Wilnie pisa³ G. Kanowicz, pisarz ¿ydowski, do niedawna mieszkaniec Wilna: „Wilno by³o przez setki lat wielonarodowe, wielokulturowe. I to stanowi³o jego si³ê, kresowe miasto by³o sercem zarówno dla ¯ydów, jak i Litwinów, Polaków, Bia³orusinów” [Tochman 1995]..

(4) 84. Anna Karwiñska. tworzeniem i dystrybucj¹ przekazów kulturowych. Uczestniczenie w kulturze (u¿ywane tu czêsto sformu³owanie „konsumpcja kultury” dobrze oddaje bierny w istocie charakter tego odbioru) postrzegane by³o jako element „odtwarzania si³y roboczej”, sposób na odpowiednie zape³nienie wolnego od pracy czasu, a tak¿e jako skuteczny œrodek przekazywania po¿¹danych treœci ideologicznych, nowych wartoœci, które tworzony w krajach realnego socjalizmu ustrój stara³ siê w³¹czyæ do spo³ecznej i jednostkowej œwiadomoœci. Kultura by³a obszarem wy³¹czonym z jakiejkolwiek kalkulacji ekonomicznej, dotowanym, centralnie zarz¹dzanym. Dokonuj¹c, z pewnej perspektywy oceny „socjalistycznej” polityki kulturalnej, oprócz uzasadnionych wysoce krytycznych s¹dów, nale¿y zwróciæ uwagê na fakt, ¿e zw³aszcza w obszarach zurbanizowanych stworzone zosta³y w ten sposób pewne ramy rozwoju kultury. Chodzi zarówno o sieæ instytucji, rozwój szkolnictwa artystycznego, jak i rozbudzanie potrzeb w sferze kultury na masow¹ skalê. Kultura nie by³a zatem uwa¿ana za jedn¹ z ga³êzi gospodarki, co mia³o, do pewnego stopnia swoje dobre strony2, jednak wraz z transformacj¹ spo³eczno-ekonomiczn¹ sytuacja uleg³a radykalnej zmianie. W gospodarce narodowej, a tak¿e w skali miasta czy regionu zaczêto postrzegaæ j¹ jako jeden z wielu obszarów dzia³alnoœci podporz¹dkowanej regu³om gry rynkowej. Chodzi zarówno o to, ¿e instytucje wytwarzania i upowszechniania kultury s¹ przedsiêbiorstwami, jak i o to, ¿e wartoœci kultury, takie jak np. tradycje, wzory zachowañ, piêkne obiekty, krajobraz kulturowy czy szczególne miejsca mog¹ byæ monetaryzowane i stawaæ siê towarem; jak i wreszcie to, ¿e elementy kultury nale¿¹ce do zasobów miasta mog¹ tworzyæ odpowiedni, po¿¹dany obraz miasta, który pozwala wygrywaæ z konkurentami w walce o lokowanie inwestycji, czy goszczenie pewnych wa¿nych wydarzeñ zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Aktualne tendencje w rozwoju wielkich miast œwiata, pozwalaj¹ sformu³owaæ pewne oczekiwania wobec takich miejsc, które mia³yby staæ siê europejskimi i czy œwiatowymi centrami biznesu, polityki gospodarczej, spotkañ miêdzynarodowych. Te oczekiwania zmieni³y siê oczywiœcie w stosunku do czasów, w których podstawowe znaczenie mia³a dostêpnoœæ komunikacyjna, infrastruktura techniczna. Obecnie coraz czêœciej te wielkie œwiatowe centra rywalizuj¹ ze sob¹ ze wzglêdu na mniej policzalne i uchwytne cechy. Znaczn¹ rolê odgrywaj¹ takie elementy kulturowe, jak to¿samoœæ miasta, jego tradycje, wyj¹tkowoœæ krajobrazu miejskiego, jakoœæ uk³adu urbanistycznego, istnienie aktywnych œrodowisk artystycznych i naukowych, wreszcie lokalizacja, rozumiana nie tylko w sensie geograficznym, ale tak¿e kulturowym. Oczywiœcie istniej¹ pewne zagro¿enia. Nadmierne wykorzystywanie elementów kultury, pewnych symboli, wartoœci, nawet miejsc czy innych materialnych wytworów kultury mo¿e sprzyjaæ ich zbanalizowaniu. Odczucie to czêsto pojawia siê w miejscach œwiêtych, jak Lourdes czy Czêstochowa w Polsce, gdzie nadmiernie eksploatowane symbole i znaki kulturowe nabieraj¹ cech masowego towaru, 2 Oczywiœcie fakt, ¿e kultura wolna by³a od nacisku komercjalnego (gro¿¹cego obni¿aniem poziomu), nie wyklucza³ równie niebezpiecznych, czy nawet bardziej niszcz¹cych (bo prowadz¹cych do upowszechniania fa³szywych treœci) nacisków ideologicznych..

(5) Zasoby kulturowe a funkcjonowanie i rozwój miasta. 85. w dodatku czêsto pozbawionego jakichkolwiek wartoœci estetycznych. Pojawianie siê np. charakterystycznego uœmiechu Mony Lizy nie tylko na tysi¹cach reprodukcji, ale te¿ na kubeczkach, podkoszulkach, plakatach, kalendarzach, rêcznikach itp. powoduje, ¿e kiedy wreszcie mamy szansê „spotkaæ” tê autentyczn¹, nie zawsze daje nam to oczekiwan¹ satysfakcjê. Inne zagro¿enie, o którym warto wspomnieæ, to upraszczanie, czy te¿ czêsto wybiórcze traktowanie pewnych elementów i wzorów kultury, które staj¹ siê „towarem” masowym dla odbiorców o ró¿nej wra¿liwoœci, ró¿nym przygotowaniu, odmiennych doœwiadczeniach kulturowych i w dodatku spiesz¹cych siê i „zaliczaj¹cych” kolejne atrakcje w myœl regu³y „jeœli dziœ wtorek to jesteœmy w...”). Wreszcie warto wspomnieæ o istniej¹cym w wielu krajach zagro¿eniu p³yn¹cym z dominuj¹cej pozycji kultury amerykañskiej, narzucaj¹cej w³asne standardy w kwestii estetyki, stylów ¿ycia, a nawet organizacji przestrzeni3. Ostatnie lata, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach Europy Centralnej to okres wzmo¿onej przedsiêbiorczoœci indywidualnej, która przynosi nowe zagro¿enia w postaci nadmiernej komercjalizacji obiektów zabytkowych i zabytkowego centrum jako ca³oœci, wprowadzanie obcych kulturowo elementów rodem z zachodniej kultury masowej. Jest zrozumia³e, ¿e dawni w³aœciciele, b¹dŸ ich spadkobiercy d¹¿¹ do szybkiej monetaryzacji zasobów w odzyskanych kamienicach. Trudno natomiast uznaæ za po¿¹dane wykorzystywanie lokali i podwórek na rozmaite rodzaje dzia³alnoœci uci¹¿liwe dla mieszkañców i niekoniecznie zgodne z zabytkowym charakterem centrum i jego funkcj¹ jako obszaru kulturowego. Rozwa¿enie pewnych aspektów rozwoju Krakowa, miasta, które nosi miano „stolicy kultury polskiej”, o którym siê mówi, ¿e „¿yje kultur¹”, i które w 2000 r. wraz z oœmioma innymi by³o Europejskim Miastem Kultury mo¿e dostarczyæ przyk³adów omawianych zagadnieñ. Kraków od wieków odgrywa³ szczególn¹ rolê w œwiadomoœci zarówno swoich mieszkañców, jak i œwiadomoœci zbiorowej narodu. Ju¿ w X w. by³ jednym z g³ównych oœrodków miejskich pañstwa Piastów, a w dalszych wiekach, pe³ni¹c funkcjê stolicy wielkiego królestwa, nale¿a³ do najwa¿niejszych stolic europejskich. Pozycja i znaczenie jako miejsca koronacji i wiecznego spoczynku kolejnych w³adców utrwalona zosta³a na dobre w œwiadomoœci spo³ecznej Polaków. Utrata niepodleg³oœci wywo³a³a potrzebê ukszta³towania wzorów kulturowych wzmacniaj¹cych uczucia patriotyczne, dostarczania symboli powszechnie uznawanych i akceptowanych, tworzenia swoistej rzeczywistoœci alternatywnej. Kraków mia³ wszelkie predyspozycje, by odgrywaæ rolê symbolu, miasta pisanego z du¿ej litery [Pomorski Miku³owski 1991, s. 44], uto¿samianego z „Wielk¹ Ojczyzn¹” [Ossowski 1967, s. 210 i nast.]. To przecie¿ miasto, w którym skupi³y siê najwa¿niejsze pami¹tki kultury narodowej, miasto skupiaj¹ce myœli i uczucia narodu podzielonego miêdzy zaborców, miasto w którym nast¹pi³ miêdzy XIX i XX w. znacz¹cy rozwój kultury polskiej, w którym lokalizowa³y siê oœrodki myœli politycznej i spo³ecznej przygotowuj¹ce podstawy do dzia³añ niepodleg³oœciowych. 3. Np. „inwazja” amerykañskich barów, takich jak Mc Donald’s czy Pizza Hut..

(6) Anna Karwiñska. 86. Te czynniki zadecydowa³y o znaczeniu Krakowa jako centrum ¿ycia i kultury narodowej tak¿e i wspó³czeœnie [Ostrowski 1989, s. 5–132], który pozosta³ pe³nym znaczenia miejscem dla kolejnych pokoleñ Polaków, a obecnie rozwa¿any jest tak¿e w kontekœcie integracji Europy, powrotu do idei Europy miast [Baran 1991, s. 5]. Kraków jako miasto, a tak¿e sama jego nazwa, funkcjonowa³ i funkcjonuje nadal w œwiadomoœci powszechnej Polaków jako przestrzeñ spo³eczna i kulturowa o znaczeniu ponadlokalnym i ponadczasowym. Szczególn¹ rolê odgrywa centrum – obszar Rynku G³ównego4 i najbli¿szych okolic, który funkcjonuje nie tylko jako Ÿród³o dóbr i us³ug, ale jako Ÿród³o indywidualnych doznañ emocjonalnych, estetycznych i jako przestrzeñ jednoczeœnie wspólna. Ta „wspólnoœæ” centrum pozwala ka¿demu mieszkañcowi na poczucie „bycia u siebie” w jakimœ zakresie, ale tak¿e na „bycie z innymi” wspó³mieszkañcami miasta, i z osobami przybywaj¹cymi do miasta w poszukiwaniu wra¿eñ turystycznych, dla za³atwienia interesów, czy w zwi¹zku z realizacj¹ jeszcze innych potrzeb. Jest zatem tak okreœlone centrum niezwyczajnym fragmentem przestrzeni spo³ecznej, jest obszarem kulturowym nie tylko dla spo³ecznoœci miejskiej Krakowa, ale i innych u¿ytkowników (np. turystów). Rynek G³ówny w Krakowie to tak¿e miejsce tradycyjnych obrzêdów siêgaj¹cych minionych czasów, ale czêsto nadal przypominanych, przywracanych sporadycznie lub na sta³e. Po wojnie na rozwoju i funkcjonowaniu Krakowa zaci¹¿y³o bardzo wyraŸnie zlokalizowanie tu w 1949 r. wielkiego przedsiêbiorstwa – Huty im. Lenina. Narzucony zosta³ w ten sposób wielkoprzemys³owy charakter miasta, podporz¹dkowanie, na wiele dekad wszystkich inwestycji miejskim potrzebom ciê¿kiego przemys³u; znacznie wzros³a liczba mieszkañców i jednoczeœnie zmieni³ siê ich sk³ad spo³eczny, zaczê³a dominowaæ iloœciowo klasa robotnicza, w tym w znacznym zakresie robotnicy niewykwalifikowani. Swoistym „¿artem historii” mo¿na nazwaæ fakt, ¿e wœród przybywaj¹cych na prze³omie lat czterdziestych i piêædziesi¹tych „budowniczych Nowej Huty”, junaków SP byli i tacy, których przyci¹gnê³a, nie chêæ budowy „miasta socjalistycznego”, ale raczej mit Krakowa jako wspania³ego miasta5. W organizacji przestrzeni miasta nast¹pi³y równie¿ znaczne zmiany, nowe dzielnice budowano czêsto wbrew istniej¹cym, zachowanym z przesz³oœci strukturom kulturowym. Naruszanie krajobrazu kulturowego nastêpowa³o poprzez b³êdy w praktyce konserwatorskiej, wyburzenia zabudowy wnêtrz ulicznych i placowych, podwórek poprzez likwidacjê stylowych bruków, ma³ej architektury, tradycyjnego oœwietlenia, kompozycji zieleni. Wiele obiektów raczej „remontowano” ni¿ „konserwowano”, pozbawiaj¹c autentycznych elementów i detali, stosuj¹c nowe technologie i materia³y, ³atwiejsze w zastosowaniu, ale odbieraj¹ce budynkom ich autentyczny charakter. Fakt, ¿e w tym nowym „socjalistycznym mieœcie” przewi4 O Rynku jako „ognisku” Krakowa skupiaj¹cym w sobie ¿ycie miasta pisa³ na pocz¹tku XX w. T. Szyd³owski zwracaj¹c uwagê na znaczenie tego miejsca dla mieszkañców Krakowa, ale i dla Polaków [Szyd³owski 1912, s. 20].. O emocjonalnym stosunku do legend i tradycji Krakowa œwiadcz¹ wypowiedzi nades³ane na konkurs: „Czym by³ i czym jest dla mnie Kraków”. Tak¿e wspomnienia „budowniczych Nowej Huty”. 5.

(7) Zasoby kulturowe a funkcjonowanie i rozwój miasta. 87. dziano instytucje kulturalne i dotacje na rozwój wybranych elementów kultury nie zmienia ogólnie niekorzystnego bilansu tego okresu dla rozwoju miasta. Od 4 kwietnia 1989 r. Kraków, ze wzglêdu na swoje znaczenie jako centrum kulturalne, a tak¿e w uznaniu krajobrazowych wartoœci regionu zosta³ uznany za obszar szczególnie chroniony. Pojawi³o siê natychmiast pytanie o mo¿liwoœæ uzyskania równowagi pomiêdzy imperatywem zachowania dziedzictwa kulturalnego i jego ochrony a imperatywem rozwoju lokalnej gospodarki, zapewnienia mieszkañ i miejsc pracy. Ten wa¿ny proces równowa¿enia obu kierunków dzia³ania nabra³ szczególnej wagi w okresie transformacji, a zatem w warunkach przechodzenia w stronê gospodarki rynkowej. Z jednej strony inaczej teraz formu³uje siê priorytety, polityka nie dominuje nad gospodark¹, z drugiej jednak zasady rachunku ekonomicznego zaczynaj¹ obowi¹zywaæ we wszystkich sferach dzia³ania, tak¿e tych, których tradycyjnie, w poprzednim systemie nie kojarzono z regu³ami ekonomicznymi (uczestnictwo w kulturze, ochrona zabytków, edukacja itp.). Nadal jednak ci¹¿y Krakowowi narzucony w systemie socjalistycznym status miasta przemys³owego. Od prze³omu lat osiemdziesi¹tych datuje siê zmiana priorytetów, co wyra¿a siê w formu³owaniu innych, ni¿ w poprzednich latach, podstawowych dziedzin rozwojowych dla Krakowa. Przygotowana w trakcie prac nad najnowsz¹ wersj¹ Planu Przestrzennego Zagospodarowania dla Krakowa lista tych dziedzin obejmuje przede wszystkim kulturê, naukê, turystykê i rekreacjê, wysoce wyspecjalizowane us³ugi. Wszystkie te obszary dzia³ania zwi¹zane s¹ z istnieniem w Krakowie silnego zaplecza naukowego i kulturalnego, co w po³¹czeniu z zasobami krajobrazowymi i szczególnie bogatym dziedzictwem unikalnych dzie³ kultury materialnej, zabytków, tradycji tworzy wyj¹tkowo korzystn¹ podstawê rozwoju miasta inn¹ ni¿ przemys³ ciê¿ki. Plany rozwoju Krakowa zak³adaj¹, ¿e rozwój kultury i turystyki powinien wyznaczaæ wiod¹ce funkcje miasta. Rozwa¿aj¹c szanse rozwoju miasta i wzrostu lokalnej gospodarki mo¿na wskazaæ wiele zasobów rozwojowych. Wspó³czesny Kraków jest miastem historycznym i zabytkowym, jest miejscem wa¿nym dla kolejnych pokoleñ Polaków, jest oœrodkiem nauki i kultury, jest pomnikiem œwiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego wpisanym na listê UNESCO, jest wa¿nym w Europie miastem turystycznym odwiedzanym przez 2,5 mln turystów rocznie. Jako najwiêkszy w Polsce urbanistyczny zespó³ zabytkowy posiada kilka tysiêcy historycznych obiektów architektonicznych, reprezentuj¹cych wszystkie epoki od œredniowiecza do wspó³czesnoœci, i ponad 2,5 mln ruchomych dzie³ sztuki. Szczególne znaczenie dla zabytkowego charakteru miasta i jego atrakcyjnoœci turystycznej ma jego krajobraz kulturowy, który odzwierciedla wszystkie zjawiska zwi¹zane z histori¹ tego miejsca. W Krakowie zachowa³ siê w czytelnej postaci œredniowieczny uk³ad przestrzenny, powi¹zany z XVIII-wiecznymi i XIX-wiecznymi dzielnicami rozwiniêtymi na obszarze danych przedmieœæ. Wœród zabytków tworz¹cych krajobraz kulturowy miasta wyró¿niamy obiekty architektury sakralnej, kilkadziesi¹t koœcio³ów usytuowanych zw³aszcza w obrêbie Starego.

(8) 88. Anna Karwiñska. Miasta, a tak¿e bó¿nice kazimierskie, najwiêkszy w Europie zespó³ judaistyczny tej rangi, budynki mieszkalne, ok. 5000 kamienic i pa³aców w wiêkszoœci skupionych w obrêbie Plant, obiekty municypalne i u¿ytecznoœci publicznej, rezydencje, fortyfikacje, zieleñ zabytkow¹, ogrody publiczne, B³onia, parki i skwery, cmentarze, w tym tak¿e cmentarze ¿ydowskie z XVI i XVIII w. Szczególne podejœcie do problemu rozwoju Krakowa wyznacza jego unikalnoœæ, znaczenie dla kultury masowej, europejskiej. Ranga pierwszorzêdnego oœrodka kultury zwi¹zana jest ze statusem dawnej stolicy, wielowiekowym rozwojem urbanistyki, architektury, sztuki. Tak szczególne nasycenie wartoœciami unikalnymi wp³ywa na spo³eczne „powo³anie” miasta, determinuje oczekiwania wobec miasta, jego funkcje, stanowi wa¿n¹ si³ê napêdow¹ rozwoju. Te nowe koncepcje rozwoju Krakowa znalaz³y wyraz w zorganizowanym w czerwcu 1992 r. Europejskim Miesi¹cu Kultury. Jak wynika z przeprowadzonych analiz impreza ta sta³a siê okazj¹ do zaprezentowania i promowania miasta jako centrum kultury i nauki, jako miejsca spotkañ i dialogu. Zarówno licznie przybyli turyœci, jak i stali mieszkañcy Krakowa wyra¿ali pozytywne, czêsto entuzjastyczne, oceny wydarzeñ kulturowych zorganizowanych w ramach Miesi¹ca Kultury, a tak¿e szans rozwojowych zwi¹zanych z funkcjami narodowego i europejskiego „miasta kultury”. Dokonana zosta³a tak¿e analiza ekonomicznych efektów Europejskiego Miesi¹ca Kultury pokazuj¹ca op³acalnoœæ, w szerokim sensie, takiego przedsiêwziêcia. Chodzi³o nie tylko o bezpoœrednie, wymierne zyski dla gospodarki miasta, ale o efekty bêd¹ce swoist¹ „inwestycj¹ w przysz³oœæ”; zmiana obrazu miasta, promocja jego atrakcji, zaznaczenie swojej obecnoœci wœród metropolii europejskich, a tak¿e wzrost dumy lokalnej, wzmocnienie poczucia zwi¹zku krakowian z ich miastem. Doœwiadczenia zwi¹zane z organizacj¹ Europejskiego Miesi¹ca Kultury wykorzystywane s¹ tak¿e obecnie, podczas realizacji monumentalnej, roz³o¿onej na kilka lat imprezy: Kraków 2000. Ten tytu³ oznacza nie tylko prezentacje osi¹gniêæ kultury w³asnego kraju, ale tak¿e poszukiwanie wspólnoty myœli i d¹¿eñ dla jednocz¹cej siê Europy. Jednoczeœnie jest to kolejna szansa dla miasta, mo¿liwoœæ pozyskania funduszy ze œrodków Wspólnoty Europejskiej, rozwijania niezbêdnej infrastruktury turystycznej i kulturalnej, promowania miasta. Wœród planowanych inwestycji znajduje siê np. sala kongresowa na ok. 2500 miejsc, wielki park, inwestycje sportowe. Najistotniejsze wydaje siê jednak, ¿e dziêki przedsiêwziêciu tej rangi mo¿e ukszta³towaæ siê w Krakowie nowy rynek pracy i us³ug, zwi¹zany z przemys³em turystycznym i kulturalnym, który ma szanse staæ siê w znacznie wiêkszym zakresie pracodawc¹. Wed³ug w³adz Krakowa zasady polityki kulturalnej przyjête przez samorz¹d miasta traktuj¹ inwestycje w kulturê jako równowa¿ne z inwestycjami w miejsca pracy, zarówno w tym sensie, ¿e coraz wiêcej osób powinno znajdowaæ zatrudnienie w ró¿nych instytucjach zwi¹zanych z powstawaniem, upowszechnianiem i promocj¹ zjawisk kultury, jak i dlatego ¿e inwestowanie w kulturê daje efekty zwielokrotnione, poprzez stymulowanie jakoœciowego rozwoju miasta, poprawê warunków ¿ycia, dzia³anie przyci¹gaj¹ce biznes, inwestorów [Goerlich 1995]..

(9) Zasoby kulturowe a funkcjonowanie i rozwój miasta. 89. Wizja Krakowa 2000 odnosi siê w równym stopniu do równowa¿enia rozwoju miasta, które ma ambicje, by tworzyæ odpowiednie œrodowisko ¿ycia dla tysiêcy swoich mieszkañców, a tak¿e by kreowaæ przestrzeñ do dialogu i spotkañ w ramach kultury europejskiej. Literatura Baran Z. [1991], S³owo wstêpne [w:] Kraków, dialog tradycji, pod red. Z. Barana, Miêdzynarodowe Centrum Kultury, Kraków. Goerlich K. [1995], Niezwyk³e miasto [w:] Kraków, Biuro Promocji i Ofert Urzêdu Miasta Krakowa, Kraków. Miku³owski Pomorski J. [1991], Kraków w naszej pamiêci, Secesja, Kraków. Ostrowski J.K. [1989], Kraków, seria; Artystyczne stolice œwiata, WAiF, Warszawa. Ossowski S. [1967], Z zagadnieñ psychologii spo³ecznej. Dzie³a, t. III, PWN, Warszawa. Rybicki P. [1972], Spo³eczeñstwo miejskie, Warszawa. Szyd³owski T. [1912], O obronie œródmieœcia Krakowa i jego starodawnego i artystycznego charakteru, Kraków. Tochman W. [1995], Zjednoczone kolory Litwy, „Gazeta Wyborcza”, Magazyn, 9 czerwca.. Cultural Resources and the Functioning and Development of the City The present article focuses on the importance of cultural resources in the functioning and development of cities, especially historic cities. The author thus considers the cultural resources of a city in the context of factors promoting the performance of a city’s functions, including, in particular, the functions involved in the creation of a community, and a city’s economic functions. The author thus pays attention to the possible dangers arising from the use of these resources, especially their over-commercialisation. Finally, she describes certain phenomena connected with the development of Kraków in the 1990s, treating this city as a specific case of a town that “lives off” culture..

(10)