MA£GORZATA PODOGRODZKA1
ZACHOWANIA PROKREACYJNE NA OBSZARACH
MIEJSKICH I WIEJSKICH W POLSCE
W LATACH 1990–2009
Abstrakt. Od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych odmiennoœæ zachowañ prokreacyjnych na obszarach miejskich i wiejskich mo¿e prowadziæ do zmniejszenia siê ró¿nic w natê¿eniu wspó³czynnika dzietnoœci oraz wzorca p³odnoœci miêdzy tymi obszarami. Celem artyku³u jest ukazanie tych przemian oraz okreœlenie ich kierunku i natê¿enia zmian w latach 1990–2009. Dodatkowo starano siê wyodrêbniæ te regiony kraju, gdzie proces ten przebiega³ najszybciej, a jego zmiany by³y podobne.
S³owa kluczowe: zachowania prokreacyjne, obszary wiejskie, obszary miejskie
WPROWADZENIE
Obserwowane od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku zmiany natê¿e-nia p³odnoœci wzbudzaj¹ zainteresowanie wielu badaczy. Okres transformacji, w stosunku do lat wczeœniejszych, przynosi bardzo intensywny spadek wspó³-czynnika dzietnoœci. Zmiany te wi¹¿ê siê g³ównie z odmienn¹ od okresów po-przednich sytuacj¹ ekonomiczn¹ rodzin i gospodarstw domowych. Nowe warun-ki okreœlaj¹ce uczestnictwo na rynku pracy, koniecznoœæ zdobywania coraz to wy¿szych kwalifikacji, wzrastaj¹ca mobilnoœæ spo³eczna i przestrzenna, zwiêk-szaj¹ca siê skala nierównoœci spo³ecznych oraz pogarzwiêk-szaj¹ca siê sytuacja miesz-kaniowa m³odych ma³¿eñstw kszta³tuje nowe postawy jednostek wobec decyzji prokreacyjnych. Zmianie ulega równie¿ œwiadomoœæ spo³eczna w zakresie uczestnictwa kobiet w ¿yciu spo³ecznym oraz roli partnera i rodzica. Wzrastaj¹-ca dostêpnoœæ stosowania metod i œrodków kontroli urodzeñ, akceptacja bez-dzietnoœci, swoboda seksualna i mo¿liwoœæ usuniêcia niepo¿¹danej ci¹¿y sprzy-WIEŒ I ROLNICTWO, NR 2 (151) 2011
1Autorka jest pracownikiem naukowym Szko³y G³ównej Handlowej w Warszawie (e-mail:
jaj¹ podejmowaniu œwiadomej decyzji o posiadaniu dziecka. Jednoczeœnie ma³-¿eñstwo przesta³o byæ jedynym akceptowanym spo³ecznie œrodowiskiem ¿ycia „we dwoje” oraz miejscem poczêcia dziecka. Wzrost niezale¿noœci jednostki i znaczenia jej samorealizacji oraz indywidualnego stylu ¿ycia nie pozosta³y obojêtne na decyzje odnoœnie do za³o¿enia rodziny. Trudnoœci godzenia ró¿nych karier ¿yciowych oraz ich indywidualizacja równie¿ przyczyni³y siê do spadku natê¿enia p³odnoœci [Go³ata 1995, Fr¹tczak i Liefbroer 1996, Kurkiewicz 1998, Szuman 1998, Chromiñska 1999, Toñski 1999, Fr¹tczak i Ptak-Chmielewska 1999, Kocot-Górecka 2002, Kotowska 2002, Adsera 2004, Matysiak 2005, Bud-nik i in. 2007, Florczak 2008, Kotowska i in. 2008, Mishtal 2009, Mynarska 2009].
Celem artyku³u jest analiza p³odnoœci wed³ug miejsca zamieszkania, któ-ra ma okreœliæ kierunek i natê¿enie zmian tego procesu w latach 1990–2009 i tym samym daæ odpowiedŸ, na ile przekszta³cenia te przyczyni³y siê do zmniejszenia ró¿nic w zachowaniach prokreacyjnych miêdzy mieszkañcami obszarów miejskich i wiejskich. Starano siê równie¿ wyodrêbniæ te regiony kraju, gdzie proces ten przebiega³ najszybciej, a jego zmiany by³y podobne. Zmniejszaj¹ca siê sk³onnoœæ do prokreacji oraz odraczanie decyzji o urodze-niu dziecka do starszych grup wieku, przejawiaj¹ca siê poprzez zmiany cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku, co do kierunku i ich natê¿enia powoduje, i¿ zmienia siê kszta³t rozk³adu p³odnoœci wed³ug wieku matki w chwili rodzenia oraz jego podstawowe charakterystyki, tj. dominan-ta i mediana wieku. Zmiany te nie przebiegaj¹ jednakowo w przekroju prze-strzennym oraz na obszarach miejskich i wiejskich. Analiza w takim ujêciu umo¿liwi ocenê kierunku i stopnia zaawansowania przemian tego wzorca w ró¿nych czêœciach Polski oraz pozwoli na odpowiedŸ, czy zmiany te wp³y-nê³y na upodobnienie siê zachowañ prokreacyjnych miêdzy obszarami miej-skimi i wiejmiej-skimi.
W prowadzonych rozwa¿aniach na temat przestrzennego zró¿nicowania p³od-noœci za jednostkê porównawcz¹ przyjêto województwo. Jest to region admini-stracyjny, który zdaniem wielu badaczy charakteryzuje siê wysokim stopniem instytucjonalizacji oraz stanowi podstawow¹ jednostkê strukturyzacji i organiza-cji przestrzennej kraju [Chojnicki 1996, Czy¿ 2002]. W przyjêtym do analizy okresie podzia³ administracyjny kraju uleg³ istotnej zmianie. Dlatego te¿ prze-strzenna ocena zró¿nicowania p³odnoœci dotyczyæ bêdzie jedynie lat 1999–2009. Jednoczeœnie wiadomo, ¿e w ramach przyjêtych do rozwa¿añ jednostek admini-stracyjnych mog¹ wystêpowaæ du¿e wewnêtrzne ró¿nice w omawianym proce-sie. W celu ich ukazania rozwa¿ania powinny byæ omawiane w granicach dane-go regionu. W przypadku dociekañ prowadzonych na szczeblu krajowym inna agregacja informacji spowodowa³aby, i¿ interpretacja uzyskanych wyników, ze wzglêdu na du¿¹ ich szczegó³owoœæ, by³aby znacznie utrudniona.
Do opisu przestrzennego zró¿nicowania p³odnoœci i jego zmian w czasie wy-korzystano wspó³czynnik dzietnoœci ogólnej (Wdz), który wyra¿a przeciêtn¹ licz-bê dzieci rodzonych przez kobietê w ci¹gu ca³ego okresu rozrodczego. Wzorzec p³odnoœci opisany zosta³ za pomoc¹ rozk³adu wspó³czynników p³odnoœci
we-d³ug grup wieku kobiet 15–19, 20–24, 25–29, 30–34, 35–39, 40–442oraz para-metrów tego rozk³adu, tj. dominanty i mediany wieku kobiet w chwili rodzenia. Do opisu dynamiki zmian w czasie natê¿enia dzietnoœci oraz mediany wieku matki wykorzystano informacje o ich przyrostach absolutnych. Natomiast do oceny zmian w czasie ró¿nic w natê¿eniu tych miar miêdzy obszarami miejski-mi i wiejskimiejski-mi wyznaczono wskaŸniki wzglêdne, tj. iloraz miejski-miêdzy wspó³czynni-kiem p³odnoœci dla obszarów miejskich i wiejskich. Ocenê stopnia zaawansowa-nia przekszta³ceñ wzorca p³odnoœci przeprowadzono poprzez ocenê relacji miê-dzy grupami wieku o najwiêkszym wspó³czynniku dzietnoœci.
Mog³a wyst¹piæ jedna z nastêpuj¹cych sytuacji:
Wzorzec I: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 20–24 lata
by³a wiêksza o co najmniej 10% ni¿ w grupie wieku 25–29 lat i wiêksza o co najmniej 10% w grupie wieku 25–29 lat ni¿ w grupie wieku 30–34 lata (W20–24 > W25–29 > W30–34).
Wzorzec II: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 20–24 lata
ró¿ni³a siê nie wiêcej ni¿ o 10%3w porównaniu z grup¹ wieku 25–29 lat, ale by-³a wiêksza o co najmniej 10% jak w grupie wieku 30–34 lata (W20–24 ≈ W25–29 >
W30–34).
Wzorzec III: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25–29 lat
by³a wiêksza o co najmniej 10% ni¿ w grupie wieku 20–24 lata i wiêksza o co najmniej 10% w grupie 20–24 lata ni¿ w grupie wieku 30–34 lata (W25–29 >
W20–24 > W30–34).
Wzorzec IV: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25–29 lat
by³a wiêksza o co najmniej 10% ni¿ w grupie wieku 20–24 lata, ale w grupie 20–24 lata taka sama jak w grupie wieku 30–34 lata (W25–29 > W20–24 = W30–34).
Wzorzec V: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25–29 lat
by³a wiêksza o co najmniej 10% ni¿ w grupie wieku 30–34 lata i wy¿sza o co najmniej 10% w grupie 30–34 lata ni¿ w grupie wieku 20–24 lata (W25–29 >
W30–34 = W20–24).
Wzorzec VI: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25–29 lat
ró¿ni³a siê o co najmniej 10%w porównaniu z grup¹ wieku 30–34 lata, ale by³a wiêksza o co najmniej 10% ni¿ w grupie wieku 20–24 lata (W25–29 ≈ W30–34 >
W20–24).
Przyjêto, ¿e im numer wzorca wiêkszy, tym jego przekszta³cenia bardziej za-awansowane.
Do oceny stopnia podobieñstwa zmian w czasie wzorca p³odnoœci na obsza-rach miejskich i wiejskich oraz miêdzy tymi obszarami wykorzystano miarê po-dobieñstwa struktur. Metoda ta bazuje na informacjach o strukturze zmiennej opisuj¹cej obiekt i porównuje j¹ ze struktur¹ hipotetyczn¹. Porównanie tych dwóch rozk³adów poprzez ocenê odleg³oœci miêdzy nimi pozwala ustaliæ, na ile s¹ one podobne. Porównuj¹c zaœ w czasie zmiany wartoœci tej¿e odleg³oœci,
uzy-2Wybór powy¿szych grup wieku wynika z faktu, ¿e s¹ one znacz¹ce dla przemian procesu
zawie-rania ma³¿eñstw.
3Pod pojêciem „ró¿ni³a siê o co najmniej 10%” nale¿y rozumieæ odchylenia wartoœci zarówno
skuje siê odpowiedŸ, na ile podobieñstwo to zmieni³o siê. Poniewa¿ w niniej-szych rozwa¿aniach interesuje nas ocena, czy w czasie wzorzec p³odnoœci obser-wowany na obszarach wiejskich sta³ siê bardziej podobny do wzorca odnotowa-nego na obszarach miejskich, wiêc za strukturê hipotetyczn¹ przyjêto rozk³ad cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci dla Polski wyznaczony dla obszarów miejskich4. W analizie wykorzystano nastêpuj¹cy miernik podobieñstwa struktur:
m
∑
qij– qrjP(Qi, Qr) = 1jm= 1
∑
qij+ qrj j= 1gdzie q – ró¿nica odleg³oœci struktury empirycznej od hipotetycznej, im warto-œci tej miary s¹ wiêksze, tym podobieñstwo miêdzy rozk³adami jest mniejsze [Nowiñska-£aŸniewska i Górecki 2005, Malina 2006, M³odak 2006].
Klasyfikacjê regionów podobnych przeprowadzono przy wykorzystaniu jed-nej z metod taksonomicznych, która oparta jest na syntetycznym mierniku woju. Pos³u¿y ona do liniowego uporz¹dkowania obiektów ze wzglêdu na roz-wój omawianego zjawiska5. Klasyfikacja zbioru obiektów podobnych okreœlona zosta³a jako relacja miêdzy œredni¹ arytmetyczn¹ [x] a odchyleniem standardo-wym [S (x) ] w nastêpuj¹cy sposób:
– grupa I: xi< x – n· S(x), – grupa III: x £ x < x· n+ S (x),
– grupa II: x– n· S(x) < xi< x, – grupa IV: xi³ x < x+ n· S (x), gdzie n to liczba rzeczywista.
Informacje statystyczne wykorzystane w artykule pochodz¹ z Roczników De-mograficznych z ró¿nych lat. Dostêpnoœæ danych wyznacza zakres prowadzo-nych analiz.
WSPÓ£CZYNNIK DZIETNOŒCI OGÓLNEJ
Lata dziewiêædziesi¹te XX wieku charakteryzuj¹ siê systematycznym spad-kiem wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej, zw³aszcza na pocz¹tku badanego okre-su. Pierwsza dekada XXI wieku przynosi pocz¹tkowo pewn¹ stabilizacjê warto-œci tej miary, a nastêpnie powolny jej wzrost. Podobne zmiany obserwuje siê za-równo na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Jednak¿e w latach dziewiêædzie-si¹tych by³y one intensywniejsze na wsi, a na pocz¹tku XXI w mieœcie. Odmien-ne natê¿enie zmian wed³ug miejsca zamieszkania spowodowa³o, i¿ z czasem wyraŸnie zmniejszy³y siê ró¿nice miêdzy wspó³czynnikiem dzietnoœci w mie-œcie i na wsi i pod koniec badanego okresu na obszarach wiejskich by³ on
jedy-4Przy ocenie podobieñstwa rozk³adów postaæ struktury hipotetycznej nie ma znaczenia. 5 Klasyfikacja zbioru obiektów podobnych sprowadza siê do podzia³u obiektów wed³ug jednej
zmiennej. Punktem wyjœcia w tej metodzie jest uporz¹dkowanie obiektów wed³ug nierosn¹cych (niemalej¹cych) wartoœci syntetycznego miernika, a nastêpnie podzia³ analizowanego zbioru na 4 (lub wiêcej) grupy przy wykorzystaniu relacji miêdzy œredni¹ arytmetyczn¹ a odchyleniem stan-dardowym.
nie œrednio o 12% wiêkszy ni¿ na obszarach miejskich. Na pocz¹tku lat dzie-wiêædziesi¹tych ró¿nica ta wynosi³a ponad 40%. W ujêciu ogólnopolskich ob-serwowano zatem upodobnianie siê zachowañ prokreacyjnych miêdzy obszara-mi obszara-miejskiobszara-mi i wiejskiobszara-mi (rysunek 1).
Podobne zmiany wyst¹pi³y we wszystkich województwach, jednak o ró¿nym natê¿eniu. Miary rozproszenia wyznaczone dla wspó³czynnika dzietnoœci we-d³ug województw wskazuj¹ na odmiennoœæ tych zachowañ na obszarach miej-skich i wiejmiej-skich. O ile obszar zmiennoœci oraz wspó³czynnik zmiennoœci na wsi maleje, to w mieœcie odnotowano nieznaczne zwiêkszenie ich wartoœci. Na ob-szarach wiejskich z czasem dokonuje siê zatem stopniowe przestrzenne ujedno-licanie dzietnoœci, natomiast na obszarach miejskich pog³êbia siê jego zró¿nico-wanie. Mimo tych zmian w niektórych województwach nadal wartoœci by³y znacznie wiêksze od przeciêtnej, zw³aszcza na wsi.
W badanym okresie wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci charakteryzowa³y siê znacznym zró¿nicowaniem w ujêciu przestrzennym, odmiennie kszta³tuj¹cym siê dla obszarów miejskich i wiejskich. Równoczeœnie regiony o podobnym na-tê¿eniu dzietnoœci nie tworzy³y zwartych przestrzennie obszarów oraz obraz ten nieznacznie uleg³ zmianie w czasie.
W 1999 roku na obszarach miejskich najmniejszymi wartoœciami wspó³czyn-nika dzietnoœci charakteryzowa³y siê g³ównie rejony Polski Po³udniowo-Zacho-dniej. Wartoœci nieco wiêksze, ale nadal mniejsze od ogólnopolskich dotyczy³y województw rozlokowanych w czêœci pó³nocno-zachodniej i œrodkowo-wscho-dniej. Natomiast najwiêksze natê¿enie tej miary odnotowano w czêœci pó³nocno--œrodkowej kraju. Na wsi przestrzenna koncentracja wed³ug intensywnoœci by³a nieco wyraŸniejsza ni¿ dla miasta. Czêœæ po³udniowa Polski odznacza³a siê naj-RYSUNEK 1. Wspó³czynniki dzietnoœci ogólnej wed³ug miejsca zamieszkania w latach 1990–2009 (Rocznik
Demograficzny2010)
mniejszymi wartoœciami tej miary, a czêœæ pó³nocna relatywnie du¿ymi. Obszar œrodkowy kraju przyjmowa³ wartoœci zbli¿one do ogólnopolskich. W 2009 roku obraz ten uleg³ zmianie i na obszarach miejskich ma³ymi wartoœciami wspó³-czynnika dzietnoœci charakteryzowa³y siê g³ównie rejony Polski Œrodkowo--Po³udniowej, Pó³nocno-Wschodniej i Po³udniowo-Zachodniej. Najwiêksze na-tê¿enie tej miary odnotowano natomiast w czêœci pó³nocno-œrodkowej kraju. Na wsi czêœæ po³udniowa Polski odznacza³a siê najmniejszymi wartoœciami wspó³-czynnika dzietnoœci, a czêœæ œrodkowo-pó³nocna relatywnie du¿ymi. Obszar œrodkowy kraju przyjmowa³ wartoœci zbli¿one do przeciêtnej (tabele 1 i 2). TABELA 1 Rozk³ad województw wed³ug wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej na obszarach miejskich w 1999
i 2009 roku
TABLE 1. Distribution of the voivodships by the ratio of the total fertility rate in urban areas in 1999 and 2009.
Relacje 1999 2009
Wdzi< Wdz – Sdz ³ódzkie, dolnoœl¹skie, œl¹skie, opolskie, œwiêtokrzyskie (n = 4) opolskie, (n = 2)
Wdz+ Sdz > Wdzi ≥ Wdz œwiêtokrzyskie, zachodniopomor- podlaskie, podkarpackie, dolnoœl¹skie,
skie (n = 2) zachodniopomorskie, ³ódzkie (n = 5)
Wdz+ 2 ⋅ Sdz > Wdzi ≥ Wdz+ Sdz mazowieckie, podlaskie, œl¹skie, ma³opolskie, lubelskie, podkarpackie, lubuskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, ma³opolskie, lubelskie, mazowieckie (n = 7) warmiñsko-mazurskie,
kujawsko-pomorskie (n = 8)
Wdzi≥ Wdz + 2 ⋅ Sdz pomorskie, wielkopolskie (n = 2) warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, pomorskie (n = 3)
ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
TABELA 2. Rozk³ad województw wed³ug wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej na obszarach wiejskich w 1999 i 2009 roku
TABLE 2. Distribution of the voivodships by the ratio of the total fertility rate in rural areas in 1999 and 2009
Relacje 1999 2009
Wdzi< Wdz – Sdz opolskie, œl¹skie, dolnoœl¹skie opolskie (n = 1) (n = 3)
Wdz– Sdz ≤ Wdzi < Wdz œwiêtokrzyskie, ³ódzkie, œl¹skie, podkarpackie, œwiêtokrzyskie, lubuskie (n = 3) dolnoœl¹skie, lubelskie (n = 5) Wdz< Wdzi ≤ Wdz + Sdz wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, ³ódzkie, podlaskie, zachodniopomor
zachodniopomorskie, mazowieckie, skie, lubuskie, ma³opolskie, podkarpackie, lubelskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie,
warmiñsko-mazurskie, warmiñsko-mazurskie,
ma³opolskie (n = 8) mazowieckie (n = 9)
Wdzi> Wdz + Sdz podlaskie, pomorskie (n = 2) pomorskie (n = 1) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
Reasumuj¹c, przeprowadzone rozwa¿ania na temat zmian natê¿enia wspó³-czynnika dzietnoœci wed³ug województw wskazuj¹, ¿e na obszarach miejskich sta³ymi w czasie ma³ymi wartoœciami tej miary charakteryzowa³y siê obszary Polski Pó³nocno-Zachodniej i Po³udniowo-Wschodniej, natomiast du¿ymi –
czêœæ œrodkowa i œrodkowo-pó³nocna kraju. Natomiast na obszarach wiejskich ma³e wspó³czynniki dzietnoœci dotyczy³y g³ównie rejonów Polski Po³udniowej, a zw³aszcza jej czêœci œrodkowej. Natomiast wartoœci najwiêksze wystêpowa³y g³ównie w czêœci pó³nocnej kraju. Dla tych wyodrêbnionych regionów mo¿na mówiæ o pewnym ustabilizowaniu siê w czasie natê¿enia p³odnoœci w odniesie-niu do Polski.
Mimo wzglêdnie sta³ych w czasie relacji miêdzy obiektami nie oznacza to jednak¿e, ¿e dokonuj¹ce siê w nich zmiany w natê¿eniu wspó³czynnika dzietno-œci przebiega³y na podobnym poziomie. W celu oceny skali tych przekszta³ceñ wyznaczono przyrosty absolutne wed³ug województw miêdzy 2009 a 1999 ro-kiem.
Zmniejszenie wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci wyst¹pi³o we wszystkich województwach. Równoczeœnie na obszarach miejskich zmiany te przebiega³y nieco wolniej, ale by³y bardziej jednorodnie ni¿ na obszarach wiejskich. Nie ob-serwowano natomiast istotnej zale¿noœci miêdzy natê¿eniem p³odnoœci a pozio-mem przyrostów absolutnych. Tym samym wartoœciom przyrostów towarzyszy-³o ró¿ne natê¿enie dzietnoœci. Przestrzenny obraz skali zmian równie¿ nieco od-miennie wygl¹da³ dla obszarów miejskich i wiejskich.
W latach 1999–2009 w mieœcie skala zmian przyrostów absolutnych nie po-zwala na wyodrêbnienie zwartych przestrzennie regionów. Jedynie najwiêksze spadki wartoœci tej miary odnotowano g³ównie w województwach w czêœci œrod-kowej kraju. Natomiast na obszarach wiejskich zasadniczo obszary Polski Œrod-kowej i Po³udniowej charakteryzowa³y siê znacznie wiêkszymi spadkami warto-œci wspó³czynnika dzietnowarto-œci ni¿ pozosta³e obszary kraju (tabela 3).
TABELA 3. Rozk³ad województw wed³ug przyrostów absolutnych wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej i miej-sca zamieszkania miêdzy 2009 a 1999 rokiem
TABLE 3. Distribution of the voivodships by increments of absolute factor of fertility rate and place of resi-dence between the 2009. and 1999.
Przyrosty absolutne Miasto Wieœ
0,00 > Wdzi≥ –0,08 opolskie, podlaskie, œl¹skie, dolnoœl¹skie, mazowieckie,
podkarpackie (n = 3) wielkopolskie (n = 4)
–0,08 > Wdzi≥ –0,16 œwiêtokrzyskie, ma³opolskie, lubuskie, ³ódzkie, kujawsko-pomorskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, opolskie (n = 4)
zachodniopomorskie, lubuskie, wielkopolskie, dolnoœl¹skie, warmiñsko-mazurskie (n = 9)
–0,16 > Wdzi> –0,24 mazowieckie, pomorskie, ³ódzkie, pomorskie, zachodniopomorskie,
œl¹skie (n = 4) œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie,
ma³opolskie (n = 5)
–0,32 > Wdzi> –0,40 — lubelskie, podlaskie, podkarpackie (n = 3)
ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
Odnotowane zmiany w przestrzennym natê¿eniu wspó³czynnika dzietno-œci sprawi³y, ¿e ró¿nice w wartodzietno-œciach tych miar miêdzy miejscem zamiesz-kania wyraŸnie spad³y. O ile w 1999 roku wojewódzkie wspó³czynniki dziet-noœci na obszarach wiejskich by³y wiêksze o 10–50% ni¿ na obszarach
miej-skich, to w 2009 roku nie przekracza³y 25%, a nawet w regionie opolskim miara ta by³a wiêksza w mieœcie. Spostrze¿enia te potwierdzaj¹ tezê o upodobnianiu siê natê¿enia wspó³czynnika dzietnoœci miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi.
W obu badanych latach przestrzenny rozk³ad województw wed³ug skali ró¿-nic wspó³czynnika dzietnoœci miêdzy obszarami miejskimi a wiejskimi nie uleg³ istotnej zmianie. Regiony o podobnej skali wartoœci tej miary nie tworz¹ jednak zwartych przestrzennie obszarów. Najwiêksze ró¿nice odnotowuje siê w woje-wództwach po³o¿onych g³ównie w czêœci po³udniowo-wschodniej oraz pó³noc-no-zachodniej Polski, a najmniejsze – w czêœci œrodkowo-zachodniej oraz œrod-kowo-po³udniowej kraju (tabela 4).
TABELA 4. Rozk³ad województw wed³ug ilorazu wspó³czynnika dzietnoœci dla obszarów miejskich i wiejskich w 1999 i 2009 roku
TABLE 4. Distribution of the voivodships by the quotient of the fertility rate in urban and rural areas in 1999 and 2009
Iloraz [%] 1999 2009
95 < i ≤ 100 — opolskie (n = 1)
100 < i ≤ 110 opolskie (n = 1) œl¹skie, wielkopolskie, lubuskie, lubelskie, (n = 4)
110 < i ≤ 120 — podkarpackie, dolnoœl¹skie,
warmiñsko-mazu-rskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomowarmiñsko-mazu-rskie, mazowieckie, ma³opolskie, ³ódzkie, zachodnio-pomorskie, podlaskie (n = 10)
120 < i ≤ 130 dolnoœl¹skie, lubuskie, wielkopolskie, pomorskie (n =1) œl¹skie (n = 4)
130 < i ≤ 140 kujawsko-pomorskie, œwiêtokrzyskie, mazowieckie, lubelskie,
warmiñsko-mazurskie (n = 5) 140 < i ≤ 150 ma³opolskie, ³ódzkie, podlaskie,
pomorskie, podkarpackie, zachodniopomorskie (n = 6)
ród³o: Na podstawie Roczników Demograficznych z ró¿nych lat.
ROZK£AD CZ¥STKOWYCH WSPÓ£CZYNNIKÓW P£ODNOŒCI
W badanym okresie zaobserwowane zmiany w natê¿eniu wspó³czynnika dzietnoœci by³y wynikiem odmiennych zmian w natê¿eniu cz¹stkowych wspó³-czynników p³odnoœci wed³ug wieku. Wskazuj¹ one na spadek p³odnoœci we wszystkich grupach wieku, lecz o ró¿nej intensywnoœci. Najwiêksze natê¿enie zmian obserwuje siê natomiast w grupie wieku 20–24 i 25–29 lat. Ró¿ne nasi-lenie tych przekszta³ceñ w poszczególnych grupach wieku sprawi³o, i¿ w cza-sie zmieni³ siê wzorzec p³odnoœci. Krzywa p³odnoœci sta³a siê bardziej sp³asz-czona, postaci¹ nieco zbli¿ona do rozk³adu symetrycznego, dominanta rozk³a-du przesunê³a siê do starszych grup wieku oraz zmieni³y siê relacje miêdzy niektórymi cz¹stkowymi wspó³czynnikami p³odnoœci. To przesuniêcie mody rozk³adu nale¿y ³¹czyæ bardziej z prze³o¿eniem decyzji o urodzeniu dziecka do
starszych grup wieku matki ni¿ z kolejnoœci¹ urodzeñ. Prawie w ca³ym bada-nym okresie dynamika zmian natê¿enia dzietnoœci by³a bowiem ujemna.
Podobne zmiany wyst¹pi³y równie¿ na obszarach miejskich i wiejskich, po-woduj¹c, i¿ z czasem nieco zmniejszy³y siê ró¿nice w kszta³cie krzywej rozk³a-du p³odnoœci, chocia¿ nadal s¹ one znacz¹ce. Na obszarach miejskich dominan-ta rozk³adu przesunê³a siê do grupy wieku 25–29 lat, ale nieznacznie ni¿sz¹ od odnotowanej dla tej grupy intensywnoœci¹ p³odnoœci charakteryzowa³a siê rów-nie¿ grupa wieku 30–34 lata. Ponadto dla tej w³aœnie grupy natê¿enie p³odnoœci wyraŸnie zwiêkszy³o siê. Na obszarach wiejskich równie¿ zaobserwowano prze-suniêcie siê mody do grupy wieku 25–29 lat, ale natê¿enie p³odnoœci w tej gru-pie by³o znacznie wiêksze w stosunku do grup s¹siednich (rysunek 2).
RYSUNEK 2. Rozk³ad cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku i miejsca zamieszkania w latach 1990–2009 (Rocznik Demograficzny 2010)
W ujêciu przestrzennym odnotowano równie¿ istotne zmiany w natê¿eniu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci, o czym œwiadcz¹ wojewódzkie miary rozproszenia. Z czasem na obszarach miejskich zaobserwowano wzrost rozpro-szenia tej miary w grupie wieku 25–39 lat, przy jednoczesnej koncentracji wo-jewództw wokó³ wartoœci ogólnopolskiej. Oznacza to, i¿ dla tej grupy wieku z jednej strony zwiêksza siê liczba regionów charakteryzuj¹cych siê podobnym natê¿eniem dzietnoœci, ale z drugiej – zwiêksza siê równie¿ ró¿nica miêdzy gru-p¹ regionów o zdecydowanie odmiennym natê¿eniu tej miary. Z czasem zwiêk-sza siê zatem przestrzenne zró¿nicowanie wartoœci tych cz¹stkowych wspó³-czynników p³odnoœci. W pozosta³ych grupach wieku nie obserwuje siê ju¿ tak istotnych zmian. Na obszarach wiejskich sytuacja ta wygl¹da nieco inaczej. We wszystkich grupach wieku zmniejsza siê przestrzenne rozproszenie wspó³czyn-nika dzietnoœci oraz prawie w ka¿dej z nich zwiêksza zró¿nicowanie wokó³ war-toœci przeciêtnej, poza grup¹ 20–24 lata. Œwiadczy to o tym, i¿ na tych obsza-rach nast¹pi³o ujednolicenie zachowañ prokreacyjnych prawie we wszystkich grupach wieku. Nadal jednak poziom wspó³czynnika p³odnoœci w poszczegól-nych grupach wieku wyraŸnie ró¿ni siê miêdzy województwami (tabela 5). TABELA 5. Miary rozproszenia cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku i województw
w 1999 i 2009 roku
TABLE 5. Measures of the diversity of fertility rate by age and the voivodships in 1999 and 2009
Miejsce Wiek
zamieszkania Rok 19 i mniej 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44
Wojewódzki rozstêp
Miasto 1999 9,1 16,2 16,7 16,5 6,7 2,3
2009 9,3 16,2 25,0 19,3 10,3 2,6
Wieœ 1999 20,1 33,0 36,8 38,1 15,0 5,6
2009 18,7 21,4 27,0 26,5 10,0 4,3
Wojewódzki wspó³czynnik zmiennoœci
Miasto 1999 18,2 6,8 6,4 11,2 12,1 14,4
2009 16,8 35,8 39,5 25,3 15,5 15,4
Wieœ 1999 27,8 7,5 11,0 18,4 19,1 25,0
2009 28,5 13,2 9,8 8,9 12,0 18,6
ród³o: Na podstawie Roczników Demograficznych z ró¿nych lat.
Zmiany w czasie w natê¿eniu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci we-d³ug województw sprawi³y, ¿e zmieni³ siê ich wzorzec p³odnoœci. Sta³ siê on jeszcze bardziej przestrzennie zró¿nicowany, a natê¿enie tych przekszta³ceñ nie zale¿a³o od lokalizacji obiektów na obszarze Polski. Dodatkowo zmiany te prze-biega³y odmiennie dla obszarów miejskich i wiejskich.
W mieœcie zmiany wzorca by³y nieco bardziej jednorodne ni¿ na wsi. Dla tych obszarów wyodrêbniono bowiem mniejsz¹ liczbê grup województw cha-rakteryzuj¹cych siê podobnym natê¿eniem zmian. Równoczeœnie podobieñstwo zmian wzorca dotyczy³o województw rozlokowanych w ró¿nych czêœciach kra-ju, niezale¿nie od miejsca zamieszkania (tabela 6).
TABELA 6. Grupy województw podobnych ze wzglêdu na natê¿enie zmian wspó³czynników p³odnoœci we-d³ug wieku i miejsca zamieszkania miêdzy 2009 a 1999 rokiem
TABLE 6. Groups of similar voivodships by the intensity of the changes in fertility rates by age and place of residence between the 2009 and 1999
Klasy Miasto Wieœ
podobieñstwa
I podlaskie, podkarpackie (n = 2) ma³opolskie, lubelskie (n = 2)
II opolskie, œwiêtokrzyskie, podlaskie, warmiñsko-mazurskie,
kujawsko-pomorskie, lubelskie (n = 4) podkarpackie, zachodniopomorskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie (n = 6)
III warmiñsko-mazurskie, lubuskie, pomorskie, wielkopolskie (n = 2)
ma³opolskie (n = 3)
IV zachodniopomorskie, wielkopolskie, ³ódzkie, opolskie, mazowieckie, lubuskie, pomorskie, dolnoœl¹skie (n = 4) dolnoœl¹skie (n = 5)
V mazowieckie, œl¹skie, ³ódzkie (n = 3) œl¹skie (n = 1)
ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
W konsekwencji przekszta³cenia te wyodrêbni³y ró¿ne wzorce p³odnoœci we-d³ug miejsca zamieszkania, a tym samym i ró¿ny ich stopieñ przekszta³ceñ. Po-nadto z wczeœniej prowadzonych rozwa¿añ wynika, ¿e zale¿noœæ miêdzy przy-rostami absolutnymi wspó³czynnika dzietnoœæ a jego natê¿eniem by³a nieistot-na. Zmiany wzorca p³odnoœci równie¿ nie zale¿a³y od natê¿enia p³odnoœci, nie-zale¿nie od miejsca zamieszkania. Podobny poziom zmian wspó³czynnika dziet-noœci nie gwarantowa³, i¿ zmiany wzorca p³oddziet-noœci dla tych jednostek terytorial-nych bêd¹ zbli¿one.
Ró¿ne natê¿enie w czasie zmian wartoœci cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug województw i miejsca zamieszkania sprawi³o, ¿e w ró¿nym te¿ stopniu odnotowany wzorzec na obszarach wiejskich upodobnia³ siê do wzorca obowi¹zuj¹cego na obszarach miejskich. Je¿eli porówna siê zmiany w czasie wartoœci miar podobieñstwa struktur, to mo¿na stwierdziæ, ¿e wzorzec wiejski sta³ siê bardziej podobny do miejskiego jedynie w województwie opol-skim. W regionie œl¹skim i dolnoœl¹skim ró¿nice miêdzy tymi wzorcami zasad-niczo nie zmieni³y siê, w pozosta³ych zaœ wzros³y. Nie mo¿na zatem twierdziæ, ¿e z czasem wzorzec p³odnoœci na obszarach wiejskich upodobni³ siê do wzor-ca na obszarach miejskich, chocia¿ ró¿nice w poziomie wspó³czynnika dzietno-œci ogó³em miêdzy tymi obszarami wyraŸnie zmala³y. Ponadto nadal w wielu czêœciach kraju kszta³t wzorca p³odnoœci wyraŸnie odbiega od ogólnopolskiego, niezale¿nie od miejsca zamieszkania.
Ró¿ny przestrzennie stopieñ przekszta³ceñ wzorca p³odnoœci mo¿na dodatkowo opisaæ syntetycznymi miarami rozk³adu, co przedstawiono w nastêpnym rozdziale.
SYNTETYCZNE MIARY ROZK£ADU CZ¥STKOWYCH WSPÓ£CZYNNIKÓW P£ODNOŒCI
W celu wyodrêbnienia grup województw charakteryzuj¹cych siê podobnym kszta³tem wzorca p³odnoœci wykorzystano informacje o dominancie (i relacjach z grupami s¹siednimi) oraz medianie tego rozk³adu. Opis ten pozwoli na ocenê
stop-nia zaawansowastop-nia przekszta³ceñ tego wzorca w czasie w ujêciu przestrzennym. W 1990 roku w ujêciu ogólnopolskim najwiêksze natê¿enie urodzeñ dotyczy-³o kobiet w wieku 20–24 lata, zarówno w mieœcie, jak i na wsi. Kolejn¹ co do czêstotliwoœci urodzeñ by³a grupa 25–29 lat oraz 30–34 lata. W 2009 roku p³od-noœæ dominowa³a w grupie wieku 25–29 lat, niezale¿nie od miejsca zamieszka-nia, a nastêpnie w grupach 30–34 i 20–24 lata, ale w mieœcie ró¿nice w natê¿e-niu p³odnoœci miêdzy tymi grupami wieku by³y mniejsze ni¿ na wsi.
W ujêciu przestrzennym sytuacja ta wygl¹da nieco inaczej. W 1999 roku na obszarach miejskich wzorzec p³odnoœci charakterystyczny dla kraju wy-st¹pi³ w 75% województw, tj. najwiêksze natê¿enie p³odnoœci odnotowano w grupie wieku 25–29 lat, a nastêpnie w grupach 20–24 i 30–34 lata (wzo-rzec III). W pozosta³ych regionach, tj. dla 25% z nich, podobne natê¿enie p³odnoœci jak dla grupy wieku 25–29 lat wystêpowa³o równie¿ w grupie 20–24 lat (wzorzec II). Dekadê póŸniej ju¿ we wszystkich województwach najwiêksze natê¿enie p³odnoœci wyst¹pi³o w grupie wieku 25–29 lat, ale dla prawie 82% z nich natê¿enie p³odnoœci w grupie 30–34 lata by³o wiêksze ni¿ w grupie 20–24 lata (wzorzec V). W pozosta³ych województwach, tj. w 18% z nich, intensywnoœæ w grupie wieku 25–29 lat kszta³towa³a siê na niewiele ni¿szym poziomie jak w grupie 30–34 lata (wzorzec VI). Najbardziej za-awansowane przekszta³cenia wzorca p³odnoœci dotyczy³y zatem regionów po³o¿onych w czêœci pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-wschodniej Polski (tabela 7). Jednoczeœnie stopieñ przekszta³ceñ tego wzorca nie zale¿a³ od po-ziomu natê¿enia wspó³czynnika dzietnoœci na tych obszarach.
TABELA 7. Rozk³ad województw wed³ug stopnia zaawansowania zmian wzorca p³odnoœci na obszarach miej-skich w 1999 i 2009 roku
TABLE 7. Distribution of voivodships by the degree of progress of changes in the pattern of fertility in urban areas in 1999 and 2009
Wzorzec 1999 2009
II dolnoœl¹skie, lubuskie, œl¹skie —
i zachodniopomorskie (n = 4)
III podlaskie, warmiñsko-mazurskie, —
podkarpackie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, ma³opolskie, lubelskie, pomorskie, wielkopolskie, ³ódzkie, opolskie, mazowieckie (n = 12)
V — dolnoœl¹skie, lubuskie, œl¹skie, zachodniopomorskie,
warmiñsko-mazurskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, pomorskie, wielkopolskie, ³ódzkie, opolskie,
mazowieckie (n = 13)
VI — ma³opolskie, podkarpackie, podlaskie (n = 3)
ród³o:Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
Na obszarach wiejskich zmiany wzorca p³odnoœci by³y nieco bardziej zró¿nico-wane, mniej zaawansowane i odmiennie przebiegaj¹ce w czasie. W 1999 roku w 44% województw najwiêksze natê¿enie p³odnoœci obserwowano dla kobiet
w wieku 20–24 lata, a nastêpnie 25–29 lat i 30–34 lata (wzorzec I). W kolejnych 31% województw podobna sk³onnoœæ do prokreacji wystêpuje w grupach wieku 20–24 lata i 25–29 lat, a nastêpnie w wieku 30–34 lata (wzorzec II). Natomiast w 25% województw najwiêksze natê¿enie p³odnoœci odnotowuje siê w grupie 25–29, a nastêpnie w grupie 20–24 lata i 30–34 lat (wzorzec III). W 2009 roku ob-serwujemy dalsze zmiany w relacjach miêdzy cz¹stkowymi wspó³czynnikami p³odnoœci, ale dla 12% województw nadal obowi¹zuje wzorzec III p³odnoœci. Dla 50% regionów natê¿enie p³odnoœci by³o najwiêksze w grupie 25–29 lat, ale rów-noczeœnie w s¹siednich grupach wieku kszta³towa³o siê na podobnym poziomie (wzorzec IV), a dla 38% natê¿enie p³odnoœci by³o najwiêksze w grupie 25–29 lat, ale w grupie 20–24 lata by³o mniejsze ni¿ w grupie 30–34 lata (wzorzec V).
Zmiany wzorca p³odnoœci nie dokonywa³y siê z tak¹ sam¹ intensywnoœci¹ we wszystkich województwach. Spowodowa³o to, ¿e z czasem nieco zmieni³ siê przestrzenny rozk³ad województw wed³ug stopnia jego przekszta³ceñ. W 1999 roku najbardziej zaawansowanym wzorcem charakteryzowa³y siê województwa po³o¿one w pasie przygranicznym Polski Wschodniej oraz w czêœci po³udnio-wo-wschodniej kraju. Najmniejsze zaœ przekszta³cenia dotyczy³y g³ównie regio-nów Polski Pó³nocnej i Po³udniowo-Zachodniej. W 2009 roku wzros³a liczba województw doœwiadczaj¹cych najbardziej zaawansowanych przekszta³ceñ tego wzorca, ale nadal by³y to województwa rozlokowane w pasie przygranicznym Polski Wschodniej, a dodatkowo równie¿ w czêœci œrodkowo-po³udniowej oraz œrodkowo-wschodniej. Zmniejszy³a siê natomiast liczba województw o naj-mniejszym jego zaawansowaniu, która obejmowa³a czêœæ Polski Pó³nocno-Œro-dkowej i Pó³nocno-Zachodniej (tabela 8). Ró¿ny stopieñ przekszta³ceñ wzorca p³odnoœci tylko w niewielkim stopniu zale¿a³ od poziomu wspó³czynnika dziet-noœci ogó³em, co oznacza, ¿e bardziej zaawansowane jego przekszta³cenia nie wynika³y ze wzrostu kolejnoœci urodzeñ.
TABELA 8. Rozk³ad województw wed³ug stopnia zaawansowania zmian wzorca p³odnoœci na obszarach wiejskich w 1999 i 2009 roku
TABLE 8. Distribution of voivodships by the degree of progress of changes in the pattern of fertility in rural areas in 1999. and 2009.
Wzorzec 1999 2009
I dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, —
lubuskie, ³ódzkie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie, zachodniopomorskie (n = 7)
II mazowieckie, opolskie, œl¹skie, —
œwiêtokrzyskie, wielkopolskie (n = 5)
III lubelskie, ma³opolskie, podkarpackie, pomorskie, zachodniopomorskie (n = 2) podlaskie (n = 4)
IV — dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, ³ódzkie,
opolskie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie (n = 8)
V — lubelskie, ma³opolskie, mazowieckie, podkarpackie,
podlaskie, œl¹skie (n = 6) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
Przyjmuj¹c, ¿e ocena stopnia zaawansowania wzorca p³odnoœci polega na przesuniêciu decyzji o urodzeniu dziecka do starszych grup wieku kobiety, wi-daæ, ¿e przemiany by³y wyraŸniejsze na obszarach miejskich i bardziej jedno-rodne w ujêciu przestrzennym ni¿ na wsi. Tu przekszta³cenia te by³y nieco wol-niejsze i znacznie bardziej zró¿nicowane regionalnie. Jednoczeœnie stopieñ prze-kszta³ceñ wzorca nie przebiega tak samo we wszystkich województwach oraz wyraŸnie siê ró¿ni miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimiw ramach tych sa-mych jednostek terytorialnych. Z czasem zwiêkszy³y siê zatem ró¿nice we wzor-cu p³odnoœci miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi.
Stopieñ przekszta³ceñ krzywej p³odnoœci mo¿na dodatkowo scharakteryzo-waæ za pomoc¹ mediany wieku kobiet w chwili rodzenia dziecka. I tak w latach 1990–2009 charakterystyka ta systematycznie ros³a, mimo spadku wspó³czynni-ka dzietnoœci, zw³aszcza w pierwszej dewspó³czynni-kadzie XXI wieku. Jej wzrost by³ wy-raŸniejszy wœród mieszkanek miast, powoduj¹c, i¿ z czasem ró¿nice w medianie wieku miêdzy kobietami zamieszka³ymi na terenach miejskich i wiejskich wy-raŸnie zwiêkszy³y siê (rysunek 3).
Podobny kierunek zmian obserwuje siê we wszystkich województwach, jednak o ró¿nym natê¿eniu. Zmiany te sprzyjaj¹ przestrzennemu ujednolica-niu siê mediany wieku kobiet w chwili rodzenia dla obszarów miejskich i wiejskich. Jednoczeœnie odnotowuje siê równie¿ województwa, dla których wartoœæ tej miary znacznie ró¿ni siê od przeciêtnej wyznaczonej dla kraju. Nadal wystêpuj¹ bowiem województwa o znacznie wiêkszej wartoœci od ogólnopolskiej. Warto równie¿ wspomnieæ, ¿e o ile w 1999 roku rozk³ad RYSUNEK 3. Mediana wieku kobiet w chwili rodzenia wed³ug miejsca zamieszkania w latach 1990–2009
(na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat)
FIGURE 3. The median age of women at the time of the birth of a child by place of residence in 1990–2009
liczby województw wed³ug klas wartoœci mediany wieku by³ prawostronny, niezale¿nie od miejsca zamieszkania, o tyle w 2009 roku w mieœcie nadal by³ taki sam, ale na wsi uleg³ zmianie. Oznacza to, ¿e w ponad po³owie woje-wództw na obszarach wiejskich œredni wiek rodzenia dziecka przez kobietê by³ wy¿szy ni¿ mediana. Odnotowane zmiany w wartoœci mediany wieku wp³ynê³y na relacje miêdzy województwami, zw³aszcza w mieœcie. Ich prze-strzenny obraz nieco zmieni³ siê w czasie oraz odmiennie kszta³towa³ dla ob-szarów miejskich i wiejskich.
Na obszarach miejskich w 1999 roku najni¿sza mediana wieku kobiet doty-czy³a obszarów Polski Pó³nocno-Zachodniej. Natomiast najwiêksze jej wartoœci wystêpowa³y w pasie przygranicznym Polski Wschodniej oraz w czêœci po³u-dniowo-wschodniej kraju. W pozosta³ej czêœci kraju wartoœci te by³y zbli¿one do ogólnopolskich. W 2009 roku najmniejszymi jej wartoœciami charakteryzowa³y siê ju¿ rejony Polski Pó³nocnej i Zachodniej. Wartoœci wiêksze od przeciêtnej obejmowa³y nadal pas przygraniczny czêœci wschodniej kraju oraz czêœæ po³u-dniowo-wschodni¹ kraju (tabela 9).
TABELA 9. Rozk³ad województw wed³ug mediany wieku kobiet w chwili rodzenia na obszarach miejskich w 1999 i 2009 roku
TABLE 9. Distribution of voivodships by the median age of women at the time of the birth of a child in urban areas in 1999 and 2009
Mediana wieku 1999 2009
me < me – S lubuskie, zachodniopomorskie (n = 2) kujawsko-pomorskie, lubuskie, œl¹skie, warmiñsko-mazurskie (n = 4) me – S ≤ me < me dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, œwiêtokrzyskie, wielkopolskie,
œl¹skie, œwiêtokrzyskie, opolskie, opolskie, pomorskie, zachodniopomorskie, ³ódzkie, warmiñsko-mazurskie, dolnoœl¹skie, podlaskie (n = 7)
wielkopolskie (n = 8)
me ≤ me < me + S pomorskie, lubelskie (n = 2) lubelskie, podkarpackie, ³ódzkie (n = 3)
me + S ≤ me mazowieckie, ma³opolskie, ma³opolskie, mazowieckie (n = 2)
podkarpackie, podlaskie (n = 4) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
Na obszarach wiejskich odnotowano natomiast nieco wiêksz¹ koncentra-cjê przestrzenn¹ wartoœci mediany wieku kobiet, a jej najmniejsze wartoœci w 1999 roku dotyczy³y pasa przygranicznego Polski Zachodniej, a w 2009 roku – czêœci pó³nocnej kraju. W 1999 i 2009 roku wartoœci bliskie ogólno-polskiej obejmowa³y g³ównie województwa po³o¿one w czêœæ œrodkowej Polski, niezale¿nie od roku rozwa¿añ. Natomiast najwiêksze wartoœci media-ny wieku dotyczy³y zasadniczo województw po³o¿omedia-nych w czêœci pó³nocno--wschodniej, po³udniowo-wschodniej oraz œrodkowo-po³udniowej kraju (tabela 10).
TABELA 10. Rozk³ad województw wed³ug mediany wieku kobiet na obszarach wiejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 10. Distribution of voivodships by the median age of women at the time of the birth of a child in
ru-ral areas in 1999 and 2009
Mediana wieku 1999 2009
me < me – S zachodniopomorskie, lubuskie, warmiñsko-mazurskie,
zachodniopomor-dolnoœl¹skie (n = 3) skie, pomorskie (n = 3)
me – S ≤ me < me kujawsko-pomorskie, warmiñsko- lubuskie, kujawsko-pomorskie, -mazurskie, wielkopolskie, œwiêtokrzyskie (n = 3) œwiêtokrzyskie, ³ódzkie,
mazowieckie (n = 6)
me ≤ me < me + S pomorskie, opolskie, œl¹skie, dolnoœl¹skie, podlaskie, wielkopolskie,
lubelskie (n = 4) opolskie, lubelskie, ³ódzkie, mazowieckie,
podkarpackie (n = 8)
me + S ≤ me podlaskie, ma³opolskie, œl¹skie, ma³opolskie (n = 2)
podkarpackie (n =3)
ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
Mimo relatywnie sta³ego uporz¹dkowania województw wed³ug wartoœci me-diany w czasie zmiany w jej poziomie wyraŸnie ró¿nicowa³y obszar kraju. Przy-rosty absolutne wskazuj¹ na jej wzrost we wszystkich województwach, jednak z ró¿nym nasileniem, a skala tych zmian nie by³a zale¿na od poziomu wspó³-czynnika dzietnoœci. Jednoczeœnie by³ on wyraŸniejszy na obszarach miejskich, ale jednoczeœnie bardziej zró¿nicowany. Obiekty doœwiadczaj¹ce ró¿nej skali zmian wartoœci mediany wieku nie tworzy³y zwartych przestrzennie obszarów (tabela 11).
TABELA 11. Rozk³ad województw wed³ug przyrostów absolutnych mediany wieku kobiet w chwili rodzenia i miejsca zamieszkania miêdzy 2009 a 1999 rokiem
TABLE 11. Distribution of voivodships by the absolute factor of median age of women at the time of the birth of a child by the place of residence between the 2009 and 1999
Przyrosty
absolutne Miasto Wieœ
me ≤ 0,8 — podkarpackie
0,8 > me ≥ 1,1 — pomorskie, podlaskie,
warmiñsko-mazurskie, lubelskie
1,1 > me ≥ 1,7 podlaskie opolskie
1,7 > me ≥ 2,0 podkarpackie, lubelskie, warmiñsko-mazurskie ma³opolskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, œl¹skie, mazowieckie, zachodniopo-morskie
2,0 > me ≥ 2,3 kujawsko-pomorskie, pomorskie, œl¹skie, ³ódzkie, lubuskie, dolnoœl¹skie wielkopolskie
2,3 > me ≥ 2,7 ma³opolskie, opolskie, œwiêtokrzyskie, ³ódzkie — 2,8 > me ≥ 3,0 mazowieckie, zachodniopomorskie, lubuskie — ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró¿nych lat.
UWAGI KOÑCOWE
W latach 1990–1999 wspó³czynnik dzietnoœci ogólnej w ujêciu ogólnopol-skim charakteryzowa³ siê systematycznym zmniejszaniem wartoœci, o nieco szybszym natê¿eniu w mieœcie. Po tym okresie obserwuje siê powolny jego wzrost, ale nadal miara ta przyjmuje wartoœci wiêksze na wsi, chocia¿ ró¿nica ta wyraŸnie zmala³a w czasie.
W ujêciu przestrzennym obserwuje siê ujednolicanie poziomu dzietnoœci na obszarach wiejskich, a wzrost rozproszenia na obszarach miejskich. Zmiany te powoduj¹, ¿e z czasem maleje ró¿nica w wartoœciach wspó³czynnika dzietnoœci miêdzy tymi obszarami. Nadal jednak utrzymuj¹ siê istotne ró¿nice miêdzy wo-jewództwami, niezale¿nie od miejsca zamieszkania. Ró¿ne natê¿enie zmian w czasie wspó³czynnika dzietnoœci wp³ynê³o na uporz¹dkowanie województw wed³ug ich wartoœci, powoduj¹c, i¿ obraz przestrzennego zró¿nicowania tej mia-ry uleg³ zmianie. Zmiany te nie by³y takie same na obszarach miejskich i wiej-skich. Jednoczeœnie cech¹ charakterystyczn¹, niezale¿nie od miejsca zamieszka-nia, jest fakt, ¿e województwa doœwiadczaj¹ce podobnego poziomu zmian war-toœci tej miary nie tworzy³y zwartych przestrzennie obszarów.
Zmiany wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej odzwierciedlaj¹ zmiany cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku. Niejednakowe nasilenie ich zmian wp³ynê³o na zmianê wzorca p³odnoœci. Z czasem nast¹pi³o wyraŸne jego sp³aszczenie oraz przesuniêcie dominanty do starszej grupy wieku, tj. 25–29 lat. Jednak zmiany te nie objê³y wszystkich obiektów. Na obszarach miej-skich wprawdzie dotyczy³y wszystkich województw, ale na wsi jedynie oko³o po³owy. Przekszta³cenia wzorca p³odnoœci by³y zatem bardziej zaawansowane i bardziej jednorodne wœród kobiet mieszkaj¹cych w miastach.
Mimo dokonuj¹cych siê z czasem przestrzennych zmian w natê¿eniu cz¹stko-wych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku matki w chwili rodzenia, obo-wi¹zuj¹cy wzorzec p³odnoœci na obszarach wiejskich nie sta³ siê bardziej podob-ny do wzorca odnotowanego dla obszarów miejskich. Mo¿na nawet mówiæ o zwiêkszaniu siê tych ró¿nic.
BIBLIOGRAFIA
Adsera A., 2004: Changing fertility rates in developed countries. The impact of labour market in-stitutions. „Journal of Population Economics” 17: 17–43.
Budnik A., Mrowicka B., Baran S., 2007: The fertility of women in Poland in the period of trans-formation of the political and economics system (the 80's and 90's). „Human Evolution” 18, 3–4: 243–250.
Chojnicki Z., 1996: Region w ujêciu geograficzno-systemowym. W: Podstawy regionalizacji geo-graficznej. Red. T. Czy¿. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ: 7–43.
Chromiñska M., 1999: Uwarunkowania decyzji urodzenia kolejnego dziecka w rodzinie rolnika in-dywidualnego.„Studia Demograficzne” 1/135: 12–25.
Czy¿ T., 2002: Zastosowanie modelu potencja³u w analizie zró¿nicowania regionalnego Polski. „Studia Regionalne i Lokalne” 2–3: 5–14.
Florczak W., 2008: Makroekonomiczne uwarunkowania p³odnoœci w Polsce: próba kwantyfikacji. „Studia Demograficzne” 1–2/153–154: 82–111.
Fr¹tczak E., Liefbroer A., 1996: The Family Formation Process in Poland During the Early Years of Economic Transition: Evidence from Polish Family and Fertility Survey 1991. „Studia De-mograficzne” 1–2: 39–53.
Fr¹tczak E., Ptak-Chmielewska A., 1999: Formu³a Bongaartsa-Feeneya – zastosowania dla Polski. „Studia Demograficzne” 2/136: 43–61.
Go³ata E., 1995: P³odnoœæ i ma³¿eñskoœæ w Polsce w okresie transformacji spo³eczno-gospodar-czej. „Studia Demograficzne” 3/121: 91–103.
Kocot-Górecka K., 2002: Aktywnoœæ ekonomiczna kobiet a zmiany wzorca p³odnoœci w Polsce. Praca doktorska. ISiD, KAE, SGH, Warszawa.
Kotowska I.E., 2002: Zmiany modelu rodziny. Polska – kraje europejskie. „Polityka Spo³eczna” 4: 13–17.
Kotowska I.E., JóŸwiak J., Matysiak A., Baranowska A., 2008: Poland: Fertility decline as a re-sponse to profund societal and labour market changes? „Demographic Research” 19: 795–854.
Kurkiewicz J., 1998: Modele przemian p³odnoœci w wybranych krajach europejskich w œwietle drugiego przejœcia demograficznego.„Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krako-wie” 131: 28–54.
Malina A., 2006: Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce w porównaniu z krajami Unii Eu-ropejskiej. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 726, Wydawnictwo AE, Kraków.
Matysiak A., 2005: The sharing of professional and household duties between Polish couples: pre-ferences and actual choices. „Studia Demograficzne” 1: 122–153.
Mishtal J.Z., 2009: Understanding low fertility in Poland. Demographic consequences of gende-red discrimination in employment and post-socialist neoliberal restructuring.„Demographic Research” 21: 597–626.
M³odak A., 2006: Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej. Difin, Warszawa. Mynarska M., 2009: Individual fertility choices in Poland. Universität Rostock, Rostock. Nowiñska-£aŸniewska E., Górecki T., 2005: Metody badañ przestrzenno-ekonomicznych w ujêciu
dynamicznym i ich zastosowanie w regionalistyce.„Studia Regionalne i Lokalne” 2: 89–100. Roczniki Demograficznez lat 1991–2010. GUS, Warszawa.
Szuman A., 1998: Postawy i zachowania prokreacyjne matek pracuj¹cych zawodowo w warun-kach przekszta³ceñ systemowych w Polsce. „Studia Demograficzne” 3/133: 37–60.
Toñski P., 1999: Przestrzenne zró¿nicowanie p³odnoœci w Polsce w latach 1989–1997. „Studia De-mograficzne” 1/135: 23–41.
THE SIMILARITY OF PROCREATION BEHAVIOURS IN URBAN AND RURAL AREAS OF POLAND IN 1990–2009
Abstract. Changes in procreation behaviours observable both in urban and rural areas since the early 1990s may result in the diminishing difference between these areas in terms of the intensity of fertility rate and the pattern of fertility. The aim of the article is to describe the changes that took place in 1990–2009 and to determine their direction and intensity. Addi-tionally, the author of the article tries to identify these regions of Poland where the process of changes was the fastest and the occurring changes were similar.
