Mikołaj Prokopowicz z Szadka – astrolog, astronom, historyk nauki, miłośnik i znawca książki (1489–1564)

Pełen tekst

(1)BIULETYN SZADKOWSKI Tom 9. 2009. ARTYKUŁY. Tadeusz Marszał*. MIKOŁAJ PROKOPOWICZ Z SZADKA astrolog, astronom, historyk nauki, miłośnik i znawca ksiąŜki (1489–1564) Mikołaj z Szadka (M. Sz.), zwany równieŜ Szadkiem (z łac. Schadkovicius), a od imienia ojca Prokopowiczem (z łac. Prokopiades), urodził się w 1489 r. w Szadku w rodzinie mieszczanina o imieniu Prokop. Jego starszym bratem był Jan z Szadka, przez pewien czas (do 1501 r.) docent Akademii Krakowskiej, który po uzyskaniu za granicą doktoratu z medycyny osiedlił się w Poznaniu, gdzie do śmierci prowadził praktykę lekarską. M. Sz. naukę zaczął pobierać w wieku 12 lat w Poznaniu, dokąd się udał w 1501 r. Po trzyletnim pobycie w tym mieście dalszą edukację kontynuował na Śląsku, gdzie ponad rok spędził w szkole kolegiackiej w Głogowie. Na przełomie lat 1504/1505 w zimowym półroczu rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, co poświadcza pochodzący z początku 1505 r. zapis w albumie studentów Nikolaus Procopy de Schadek. Pomimo młodego wieku, przebywając poza domem od 12 roku Ŝycia, był osobą zaradną i samodzielną. Jako ubogi Ŝak zapłacił połowę wpisowego na Akademię, które wynosiło wówczas 8 groszy1. Jednocześnie, aby zarobić na utrzymanie, podejmował pokątną pracę – zajmował się introligatorstwem. M. Sz. miał szczęście zyskać przychylnych opiekunów, którzy słuŜyli mu pomocą i pokierowali jego dalszymi losami. Pierwszym protektorem Mikołaja był, pochodzący równieŜ z Sieradzkiego, kustosz skarbca koronnego na Wawelu. * Tadeusz Marszał, prof. dr hab., jest kierownikiem Katedry Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego. 1 Grosz praski, zwany równieŜ „groszem czeskim” lub „groszem szerokim”, srebrna najpopularniejsza moneta obiegowa i przeliczeniowa w średniowiecznej Europie (wprowadzona w 1300 r. i bita do 1547 r.). Na przełomie XV i XVI w. w Polsce baran, para butów, łuk, sztylet kosztowały ok. 10 groszy, wół, krowa – 50 groszy, miecz – 70 groszy, koń – 300–400 groszy; dniówka robotnika niewykwalifikowanego – ok. 2 groszy, dniówka murarza – 5 groszy..

(2) Tadeusz Marszał. 6. Stanisław Zaborowski2 – którego uczniem M. Sz. był jeszcze jako chłopiec, a później przez wiele lat korzystał z jego Ŝyczliwości. O więzach łączących go z Zaborowskim wspomina M. Sz. w zapisce poczynionej na egzemplarzu Ordo missae3 (compatriota et familiaritate iunctus4). Po przybyciu do Krakowa, juŜ jako student, M. Sz. znalazł się pod opieką profesora Jana ze Stobnicy5, u którego był tzw. „gracjalistą”, tj. chłopcem na posługi w Kolegium Większym6. Jego „umiłowanym mistrzem” w okresie studiów był równieŜ wybitny humanista Paweł z Krosna7. Wśród nauczycieli M. Sz. warto takŜe wspomnieć znakomitego astronoma, filozofa i matematyka Wojciecha z Brudzewa8. W okresie studiów M. Sz. przyjaźnił się z Michałem z Pacanowa9 oraz Erazmem Ciołkiem10. W 1508 r., koło środy popielcowej, gdy dziekanem Wydziału Sztuk Wyzwolonych był Jan ze Stobnicy, M. Sz. otrzymał pierwszy 2. Stanisław Zaborowski (ur. ok.1470 – zm.1530), prawnik, pisarz polityczny, gramatyk, kanonik w Uniejowie i proboszcz sandomierski, kustosz skarbu koronnego, zwolennik autorytetu i przywilejów Kościoła, pionier badań nad językiem narodowym; autor wydanego w 1507 r. Tractatus de natura iurium et bonorum regis (Traktat o naturze praw i dóbr królewskich) oraz cieszących się wielkim uznaniem traktatów na temat ortografii polskiej (ujednolicił zasady ortograficzne i m. in. wprowadził do języka polskiego litery ł i Ŝ). 3 Porządek mszy świętej. 4 Wielki patriota i zaprzyjaźniony. 5 Jan ze Stobnicy, Stobniczka, Stobniczanin (ur. ok.1470 – zm. 1530), profesor Akademii Krakowskiej, filozof, geograf, autor dzieł z zakresu metafizyki, logiki i gramatyki, a takŜe podręcznika przyrody (Parvulus philosophia naturalis), dzieła zawierajacego informacje o niedawno odkrytej Ameryce (Introductio in Ptholemei Cosmographiam) oraz pierwszych wydanych w Polsce map. 6 Kolegium Większe (Collegium Maius, zwane do połowy XV. w. Collegium Jagiellonicum) powstało w 1400 r. jako część uniwersytetu odpowiadająca w pewnym stopniu dzisiejszemu wydziałowi uniwersyteckiemu; w budynku kolegium zwykle były sale wykładowe i mieszkania dla profesorów, których Ŝycie codzienne toczyło się w ramach systemu kolegialnego. Budynek kolegium, podobnie jak kościoły, był chroniony immunitetem (co oznacza trwałe wyłączenie spod pewnych obowiązujących powszechnie przepisów) i prawem azylu (schronienia, bezpiecznego pobytu); takŜe: zespół wspólnie działających osób (łac. collegium). 7 Paweł z Krosna (ur. ok.1470 – zm. 1517), pseudonim Ruthenus, pierwszy polski poeta renesansowy piszący w języku łacińskim, profesor Akademii Krakowskiej (1507–1508 i od 1511), autor utworów religijnych i wierszy okolicznościowych; jego zasługą było wydanie drukiem najlepszych utworów czołowego chorwacko-węgierskiego poety łacińskojęzycznego Janusa Pannoniusa. 8 Wojciech z Brudzewa (ur. ok.1455 – zm. ok.1497), czołowy przedstawiciel krakowskiej szkoły matematyczno-astronomicznej, dyplomata; jako pierwszy stwierdził, Ŝe KsięŜyc porusza się po elipsie i Ŝe zwrócony jest zawsze tylko jedną stroną do Ziemi; dopuszczał moŜliwość obrotu Ziemi wokół Słońca. 9 Michał z Pacanowa (Pacanowski) (ur. ok.1490 – zm. 1543), ksiądz, doktor praw. 10 Erazm Ciołek (ur. ok.1492 – zm. 1546), opat zakonu cystersów w Mogile pod Krakowem (od 1522), biskup sufragan krakowski (od 1544)..

(3) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 7. stopień naukowy – bakalaureat11. Na początku 1512 r. został magistrem filozofii i w letnim półroczu juŜ jako docent rozpoczął wykłady na Akademii. W semestrze zimowym 1512/1513 prowadził ćwiczenia z elementów geometrii Euklidesa (ponownie ten przedmiot wykładał w semestrze letnim 1520 r.), a w roku 1514 (w zastępstwie Jana ze Stobnicy) i 1515 w semestrze letnim uczył optyki. Jana ze Stobnicy zastępował równieŜ w semestrze zimowym 1514/1515, wykładając teoretyki planet. W półroczu letnim 1516 r. nauczał meteorologii, a semestrze zimowym 1521/1522 sposobu układania kalendarza i arytmetyki, którą wykładał takŜe w semestrze letnim 1525 r. Astronomii teoretycznej uczył w półroczach letnich 1517 i 1526 r.12 W 1515 r. M. Sz. uzyskał profesurę w dziedzinie astrologii13 i został powołany do Kolegium Mniejszego14 na katedrę astrologii, gdzie zastąpił na stanowisku Jakuba Starszego z IłŜy15. W katedrze tej pracował pełnych 15 lat. W tym czasie prowadził wykłady głównie z astrologii. Astrologiczne pisma Alkabicjusza16 objaśniał w czasie wykładów w semestrach zimowych. 11. Bakalaureat – dyplom bakałarza, najniŜszy stopień naukowy nadawany przez uczelnie europejskie od XIII w., uprawniający do wykładania na uniwersytecie. 12 Zob. J. Dobrzycki, M. Markowski, T. Przypkowski, Historia astronomii w Polsce, t. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975, s. 175. 13 Astrologia (dosłownie: nauka o gwiazdach) – współcześnie definiowana jako pseudonaukowy system wierzeń opierający się na załoŜeniu, Ŝe istnieje bezpośrednia zaleŜność pomiędzy zjawiskami na niebie (zjawiskami meteorologicznymi, astralnymi czy kosmicznymi) a losem człowieka i zdarzeniami na ziemi. W staroŜytności nie istniało rozróŜnienie między astronomią a astrologią – jeszcze M. Kopernik pisał o nauce, którzy jedni zowią astrologią, inni astronomią, a wielu staroŜytnych szczytem matematyki (por. wstęp do dzieła O obrotach ciał niebieskich). W epoce renesansu (XV–XVI w.) nastąpił ponowny rozwój astrologii na fali powrotu do tradycji hellenistycznych. Pierwsi astrologowie (nazywani teŜ matematykami albo gwiazdarzami) przybyli do Polski z Czech na początku XV w. Pierwszy fundusz dla profesora astrologii przy Akademii Krakowskiej ustanowił Marcin z Zórawic, lekarz nadworny kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Rozwój astrologii mocno wspierał Miechowita (zob. przypis 16). Rozwój astronomii jako nauki o wszelkich obiektach i zjawiskach pozaziemskich, odrębnej od astrologii, przypada na XVI – początek XVII w. Jednak dopiero w XVIII w. astrologia całkowicie utraciła znaczenie jako dziedzina wiedzy naukowej i zniknęła z uniwersytetów (m. in. z Uniwersytetu Jagiellońskiego). 14 Kolegium Mniejsze (Collegium Minus) ufundowane w 1449 r. dla potrzeb Wydziału Sztuk Wyzwolonych (artium); zob. teŜ przypis 5. 15 Jakub Starszy z IłŜy (ur. ok. 1470 – zm. 1526), magister sztuk wyzwolonych, objął katedrę astrologii w 1506 r., dziekan Wydziału Sztuk Wyzwolonych (1508 i 1512–1513); uzyskany przez niego, najprawdopodobniej w Rzymie, doktorat z prawa i teologii nie został uznany przez Akademię Krakowską; człowiek wyjątkowo konfliktowy, o czym świadczą liczne jego zatargi z władzami uniwersytetu, którego rektor (M. Biem) w 1523 r. wykluczył Jakuba ze społeczności akademickiej. 16 Alkabicusz (Alchabitius, Alcabitius, Al Kabisi, zm. ok. 967), arabski astrolog, znany przede wszystkim jako autor traktatu astrologicznego, przetłumaczonego w XIII w. (przez Jana z Sewili).

(4) 8. Tadeusz Marszał. 1519/1520, 1527/1528 oraz semestrach letnich 1520, 1521, 1530, natomiast Centiloquium17 Ptolemeusza18 było podstawą wykładów prowadzonych w semestrach zimowych 1520/1521 i 1526/1527. Quadripartitum opus19 Ptolemeusza objaśniał w semestrze letnim 1531 r., z kolei inne bliŜej nieokreślone dzieło tego samego autora (być moŜe Almagest) w semestrze letnim 1518 i 1519 oraz semestrach zimowych 1518/1519, 1522/1523 i 1523/1524. W ramach przedmiotów astrologicznych M. Sz. prowadził teŜ wykłady o wyborze najkorzystniejszych dni do podejmowania określonych czynności, czyli objaśniał tzw. Nativitatum tractatus (Dzieło o narodzinach)20. W początkach swojej kariery uniwersyteckiej M. Sz. miał ogromne wsparcie ze strony Macieja z Miechowa (Miechowity)21, który utwierdzał w nim zainteresowanie naukami matematycznymi, astronomią i geografią, a przede wszystkim astrologią. Miechowita roztoczył nad nim opiekę, zachęcając go do stałej pracy nad sobą i dalszych studiów, a w pewnym momencie próbował go skierować na studia medyczne. PoniewaŜ jednak jego podopieczny nie wykazywał zainteresowania tym kierunkiem nauki, wspomagał go w karierze astrologa, która to dziedzina najbardziej pociągała młodego M. Sz. Pragnąc zapewnić mu lepsze warunki pracy na uczelni, Miechowita doprowadził do reformy katedry zajmującej się problematyką astrologiczno-astronomiczną (wprowadzono m. in. ustawę, Ŝe jeden profesor moŜe kierować katedrą przez 15 lat), a w swoim testamencie22 zapisał mu spory księgozbiór i wiele rękopisów z dziedziny matematyki oraz przyrządy astronomiczne. Katedra astrologii, którą objął M. Sz., była jedną z najstarszych katedr uniwersyteckich, załoŜoną i ufundowaną jeszcze w 1459 r. przez Marcina Króla. na łacinę, pt. Alchabitii Abdilazi liber introductorius ad magisterium judiciorum astrorum, dzieła wysoko cenionego w Europie w okresie średniowecza i renesansu. 17 Centiloquium – zbiór stu zasad interpretacji horoskopu. 18 Klaudiusz Ptolemeusz (ur. ok. 100 – zm. ok. 168/175), grecki uczony działający w Aleksandrii, matematyk, astronom, geograf; jego najsłynniejsze dzieło to Almagest (tzw. Księga matematyczna), składające się z 13 ksiąg, w których przedstawił system geocentryczny i matematyczną teorię ruchów planet. 19 Quadripartitum opus (Tetrabiblos – Traktat matematyczny w czterech księgach) – encyklopedia staroŜytnej astrologii, zawierająca wykładnię fundamentalnych zasad interpretacji horoskopu. 20 Zob. J. Dobrzycki, M. Markowski, T. Przypkowski, Historia…, t. 1, s. 175. 21 Maciej z Miechowa, zwany Miechowitą (ur. 1457 – zm. 1523), kanonik kapituły krakowskiej, jedna z najwybitniejszych postaci przełomu XV i XVI w. związanych z Akademią Krakowską, profesor i ośmiokrotny jej rektor w latach 1501–1519, doktor medycyny, człowiek o rozległych zainteresowaniach naukowych – takŜe geograf, historyk, astronom, astrolog i alchemik – dobroczyńca i fundator. 22 Prawdopodobnie M. Sz. zawdzięczamy ocalenie testamentu Miechowity, na którym widnieje tytuł sporządzony jego ręką (por. L. Hajdukiewicz, Biblioteka Macieja z Miechowa, Wrocław 1960, s. 67)..

(5) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 9. z śurawicy23. Zgodnie z wolą i projektem opracowanym przez Miechowitę w 1524 r., zreformowaną kolegiaturę24 wyłączono z normalnej hierarchii uniwersyteckiej i stworzono (przez nałoŜenie na jej posiadacza obowiązku rezydencji przy katedrze przez co najmniej 15 lat) warunki naleŜytej specjalizacji, a takŜe otwarto do niej dostęp dla wykwalifikowanych kandydatów drogą wyboru, niezaleŜnie od starszeństwa i pozycji w uczelni. Takie rozwiązanie było w Akademii Krakowskiej przełomowe, gdyŜ dotychczas surowo przestrzegano prawa do awansu wyłącznie na podstawie wysługi lat. Drugą waŜną nowością było stworzenie przy katedrze astrologii osobnej, specjalnie wydzielonej biblioteki, złoŜonej z kilku rękopisów mających stanowić jej trwałe wyposaŜenie. Mimo anachronicznego juŜ w tym czasie programu naukowego, wypełnionego w przewaŜającej części lekturą astrologicznowieszczbiarskich traktatów, kolegiatura Miechowity (jak ją powszechnie nazywano w XVI w.) odegrała waŜną rolę w rozwoju nauk astronomicznoastrologicznych25, m. in. dzięki wybitnym profesorom, wśród których naleŜy wymienić M. Sz. i jego następców na tej katedrze: Michała z Wiślicy26 i przede wszystkim Jana BroŜka27. W wieku 33 lat, w 1523 r., M. Sz. pełnił pierwszą powaŜniejszą funkcję administracyjną w Akademii Krakowskiej – został wybrany dziekanem Wydziału Filozoficznego28. Później podjął dalsze studia na Wydziale Teologicznym, najbardziej prestiŜowym na średniowiecznym uniwersytecie. W 1532 r. uzyskał bakalaureat z tej dziedziny wiedzy, a w 1534 r. doktorat. Jako doktor teologii – po przeszło 20 latach spędzonych na wydziale artium – przeniósł się na Wydział Teologiczny29. Jednak w dalszym ciągu 23. Marcin Król z śurawicy (ur. ok.1422 – zm. przed 1460), matematyk, astronom (zwany „ojcem krakowskiej szkoły astronomicznej”), doktor medycyny, profesor Uniwersytetu Krakowskiego, wykładał m. in. geometrię i jej zastosowania w astronomii. 24 Kolegiatura – katedra uniwersytecka, jednostka organizacyjna wydziału Akademii Krakowskiej (kolegiat – członek kolegium profesorskiego, mieszkający zwykle w kolegium). 25 Por. L. Hajdukiewicz, Biblioteka…, s. 57. 26 Michał z Wiślicy, Wiśliczka, (ur. ok.1499 – zm. 1575), astrolog, profesor Akademii Krakowskiej, w 1531 r. rozpoczął wykłady w katedrze astrologii, autor prognostyków na lata 1532, 1533 i 1536; w 1540 r. opuścił wspomnianą katedrę, aby rozpocząć studia teologiczne, w 1546 r. uzyskał doktorat z teologii, kanonik katedry krakowskiej (od 1574). 27 Jan BroŜek (ur. 1585 – zm. 1652), matematyk, astronom, pisarz, doktor medycyny, filozofii i teologii, rektor Akademii Krakowskiej (1652). 28 Wydział (inaczej: fakultet) Filozoficzny, zwany równieŜ wcześniej fakultetem artystycznym (z łac. artium) lub sztuk wyzwolonych był jednostką organizacyjną Akademii Krakowskiej. Nauki wyzwolone stanowiły podstawowy wydział uniwersytetu, odgrywający rolę szkoły średniej czy teŜ fakultetu wstępnego, który dawał wykształcenie ogólne, stanowiące podstawę do dalszych studiów – ukończenie tego wydziału było niezbędne do podjęcia studiów na Wydziale Prawa, Wydziale Medycznym lub Wydziale Teologicznym. 29 Na średniowiecznych uniwersytetach Wydział Teologiczny był najwaŜniejszy, przejście zaś na ten wydział stanowiło dla kaŜdego profesora ukoronowanie kariery naukowej..

(6) 10. Tadeusz Marszał. interesował się problematyką astronomiczno-astrologiczną i uczestniczył w obserwacjach astronomicznych. Równolegle do kariery uniwersyteckiej M. Sz. piął się po szczeblach hierarchii kościelnej. W hierarchii uniwersytecko-duchownej przeszedł wszystkie stopnie w kapitule30 kolegiaty31 św. Floriana w Krakowie, która zabezpieczała byt wielu profesorów Akademii Krakowskiej32. Jako członek kapituły świętofloriańskiej korzystał z beneficjów i przypisanych kolegiacie prebend33. M. in. z nadania Uniwersytetu Jagiellońskiego 30 września 1545 r. M. Sz. uzyskał prebendę u św. Piotra i Pawła na Garbarach34 (zwolnioną po śmierci Mateusza z Kościana35). W 1553 r., kiedy po zgonie Jakóba z Kleparza36. 30 Kapituła – organ kolegialny w Kościele katolickim; kapituła kolegiacka: kolegium kanoników przy kolegiacie, mające charakter wyłącznie tytularny. 31 Kolegiata – kościół, przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników, czyli kapituła kolegiacka. 32 Historia kolegiaty św. Floriana sięga XII w. W 1400 r., kiedy Władysław Jagiełło odnowił Akademię Krakowską, uposaŜenie przyznane uniwersytetowi było zbyt szczupłe, aby zabezpieczyć jego rozwój. Dlatego teŜ oddano Akademii dwie prebendy (zob. przypis 33) kapituły kolegiaty św. Floriana – był to pierwszy przypadek powiązania katedr profesorskich z prebendami kościelnymi. Profesorowie Akademii Krakowskiej nie otrzymywali wówczas pensji, lecz źródłem ich utrzymania były dochody z zajmowanych przez nich beneficjów. Dlatego król Władysław Jagiełło, jako patron, odstąpił Akademii prawo obsadzania prałatur i kanonii, a kolejną prebendę kanonicką utworzył biskup Zbigniew Oleśnicki. W ten sposób kolegiata św. Floriana stała się Ŝywicielką profesorów i magistrów, zapewniając im wystarczające utrzymanie. Wprowadzenie do kapituły kolegiaty profesorów uniwersyteckich wymagało określenia ich powinności w kościele – kaŜdy z nich otrzymywał wynagrodzenie za prowadzone wykłady na Akademii oraz środki na utrzymanie, jednak pod warunkiem, Ŝe będzie uczestniczyć w niedziele i święta w liturgii odprawianej w kolegiacie. Prebendy kapituły kolegiaty św. Floriana stanowiły uposaŜenie głównie profesorów Wydziału Teologicznego. Przy kolegiacie mieszkał tylko prepozyt (proboszcz) i wikarzy, inni prałaci i profesorowie mieli swoje cele i wikt w kolegium przy ul. św. Anny, tam gdzie wykładali teologię. Kapituła świętofloriańska była bogata, toteŜ otrzymanie w niej prałatury lub kanonii było marzeniem wielu wykładowców Akademii. Znacznie uboŜsze były prebendy, takŜe zajmowanych przez akademików, kapituł kolegiat św. Anny i Wszystkich Świętych. 33 Prebenda – uposaŜenie duchownych zasadniczo niepołączone ze sprawowaniem obowiązków duszpasterskich. Prebendy powstały w średniowieczu w celu zapewnienia utrzymania duchownym nieposiadającym dochodów z działalności duszpasterskiej, np. sprawującym funkcje administracyjne bądź pełniącym urzędy honorowe. Prebendy zastąpiły wcześniejszą wspólnotę dochodów członków kapituły i były ustanawiane na róŜnych dochodach kościoła, np. pochodzących z dziesięcin. 34 Prebenda ta, związana z kapelanią w kościele św. Piotra i Pawła na Garbarach, ufundowana została w XV w. przez medyka Jana Wellsa. 35 Mateusz z Kościana, Kościańczyk (zm. 1545), doktor teologii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. 36 Jakób Friedel z Kleparza (zm. 1553), doktor teologii, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego (1549–1551)..

(7) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 11. opróŜniła się kanonia katedralna37 w Krakowie – m. in. dzięki poparciu Akademii Krakowskiej – M. Sz. uzyskał wysoką godność kanonika38 krakowskiej kapituły katedralnej (godnym jego kontrkandydatem na to stanowisko był popierany przez biskupa Zebrzydowskiego39, Benedykt z Koźmina40, który jednak nie uzyskał tego stanowiska ze względu na krótszy staŜ pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim)41. M. Sz., niezykle silnie związany z uniwersytetem i bardzo zaangaŜowany w jego sprawy, znał doskonale historię i osiągnięcia Akademii Krakowskiej, a takŜe dorobek wielu członków społeczności akademickiej. Będąc osobą komunikatywną, niezwykle pracowitą oraz cenioną za swoją rozległą wiedzę, miał ugruntowaną pozycję w środowisku akademickim ówczesnego Krakowa. Jak pisał o nim jego wierny i ulubiony uczeń Marcin Glicjusz z Pilzna42, był nauką we wszystkich rodzajach wiedzy, z wyjątkiem jurysprudencji43, sławny44. Wiele czasu i energii poświęcał sprawom administracyjnym. W 1548 r. objął po raz pierwszy stanowisko rektora Akademii Krakowskiej. Funkcję tę pełnił później aŜ dziewięciokrotnie (do 1561 r.)45 Ponadto przez blisko 20 lat sumiennie pełnił obowiązki prokuratora46, zarządzając majątkiem i finansami. 37. Kanonia katedralna – urząd kanonika (takŜe beneficjum i mieszkanie kanonika) przy katedrze. 38 Kanonik – wczesnośredniowieczna nazwa duchownych, Ŝyjących według reguł kanonicznych przy kościołach biskupich (katedrach), pozostających pod bezpośrednią jurysdykcją ordynariusza, którzy m. in. wyręczali biskupa w sprawowaniu czynności liturgicznych w uroczyste święta. Kanonicy wchodzili w skład kapituły katedralnej (lub kolegiackiej). Kapituła stanowiła rodzaj rady biskupiej. Kanonicy katedralni otrzymywali tzw. prebendę (zob. przypis 33). 39 Andrzej Zebrzydowski (ur. 1496 – zm. 1560), biskup kamieniecki (od 1543), chełmski (1545–1546), kujawski (1546–1551) i krakowski (od 1551). 40 Benedykt z Koźmina, Koźmińczyk (ur. 1497 – zm. 1559), humanista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, poeta polsko-ukraiński, autor epigramów i wierszy okolicznościowych, znawca literatury antycznej i wybitny mówca. 41 Krakowska kapituła katedralna była drugą, obok biskupa, najwaŜniejszą instytucją w kościele krakowskim, współrządziła diecezją i miała prawo wyboru biskupa, a jej członkowie (prałaci i kanonicy) stanowili elitarną grupę duchownych bądź ze względu na pochodzenie społeczne i zamoŜność, bądź posiadaną pozycję naukową. Kapituła katedralna była bogato uposaŜona, miała ogromny wpływ na kościół w Polsce, a z jej kręgu wywodzili się pierwsi rektorzy Akademii Krakowskiej. W całym okresie staropolskim szczytem marzeń wielu teologów było miejsce w stalach katedry wawelskiej, zarezerwowane dla członków kapituły. 42 Marcin Glicjusz z Pilzna (ur. 1528 – zm. 1591), doktor teologii, profesor, prokurator (1560–1565) i rektor (1573–1574) Akademii Krakowskiej. 43 Jurysprudencja, tj. nauka prawa, prawoznawstwo. 44 Zob. rękopis w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. 69, s. 72. 45 Rektorzy zmieniali się na Akademii Krakowskiej co pół roku. 46 Prokurator zarządzał finansami i majątkiem uczelni. W ówczesnej Akademii Krakowskiej prokurator wybierany co dwa lata przyjmował wpływy z dziesięcin, Ŝup solnych, komornego i spłat długów, a wydawał je na remonty w Uniwersytecie i pensje profesorów. Ponadto na.

(8) 12. Tadeusz Marszał. uczelni oraz kapituły kolegiaty św. Floriana. Był takŜe prowizorem burs47, członkiem wielu komisji uniwersyteckich i rozjemcą w spornych sprawach48. Na jego opiekę mogli liczyć studenci pochodzący z obcych krajów, wiele troski wykazywał zwłaszcza o studentów niemieckich i węgierskich. Dokonania M. Sz. na uczelni, znajdujące ogromne uznanie w oczach współczesnych mu środowisk akademickich (i nie tylko), dziś często oceniane są o wiele bardziej krytycznie. Będąc reprezentantem starego porządku i zwolennikiem utrzymania średniowiecznych zwyczajów i programów nauczania, nie zawsze doceniał nowe prądy humanistyczne, które niosła epoka odrodzenia. W dziedzinie filozofii był reprezentantem, dominującego od XII w., podejścia scholastycznego, opartego na studium Sentencji Lombarda49, charakteryzującego się dąŜeniem do rozumowego udowodnienia prawd wiary chrześcijańskiej oraz odwoływaniem się do autorytetów (Pismo św., ojcowie kościoła, Arystoteles) jako głównych źródeł poznania prawdy. Podejście to cechowało wykorzystywanie abstrakcyjnej analizy i spekulatywne dociekanie bez odwoływania się do doświadczenia. Ze względu na rygorystyczne stosowanie jednego, ustalonego sposobu rozumowania, z czasem scholastyka zaczęła tracić na znaczeniu50. Tymczasem w połowie XVI w. na Wydziale Teologicznym Akademii Krakowskiej pojawia się wiele wybitnych postaci, wykształconych na wzorach klasycznych, z reguły znających język grecki, a czasem takŜe hebrajski, Akademii funkcjonował skarbnik (szafarz, fiscarius), który pobierał czynsze z dóbr, kamienic i innych posiadłości, a zuŜywał je na Ŝywność, opał i zapłatę słuŜby. 47 Bursa to dawna nazwa domu mieszkalnego dla studentów, w którym zapewniano utrzymanie uboŜszym osobom określonego wydziału, stanu czy narodowości. Na czele bursy stał senior, wybierany z jej najstarszych mieszkańców bądź młodszych pracowników uczelni, natomiast pieczę nad sprawami gospodarczymi sprawował prowizor, którym był jeden z profesorów uczelni. 48 Często wybuchały spory i konflikty, a takŜe zamieszki i awantury, z udziałem studentów oraz wykładowców Akademii Krakowskiej, m. in. na tle wyznaniowym. I tak np. w 1560 r. M. Sz. – wraz z drugim profesorem F. Bendorskim oraz kanonikiem Janem Korczobokiem – ustanawiają zgodę między dwoma studentami z Bursy Ubogich a Ŝydami [...]. Ci ostatni zobowiązali się wypłacić studentom wysokie odszkodowanie w sumie 35 złp (zob. H. Barycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s. 652). 49 Piotr Lomabrd (ur. ok. 1100 – zm. ok. 1162), teolog średniowieczny, arcybiskup ParyŜa, autor napisanego w latach 1145–1151 syntetycznego dzieła, wiąŜącego wszystkie treści wiary chrześcijańskiej, Quatuor libri Sententiarum (Sentencje), powszechnie komentowanego w średniowieczu. 50 Podstawowe załoŜenia scholastyki: (1) dogmaty i prawdy wiary są niepodwaŜalne, moŜna jednak uzasadnić je rozumowo, (2) metody dowodzenia rozumowego opierają się na pismach logicznych Arystotelesa i Boecjusza, (3) scholastyka stanowi podstawę teologii, czyli nauki o Bogu. Scholastyczna metoda rozumowania polegała na stosowaniu procedury składającej się z: (1) komentowania tekstu, (2) dyskusji oraz (3) formułowania wniosków. Nadmiar formalizmów i abstrakcyjnych dociekań doprowadził stopniowo do oderwania scholastyki od rozwijających się nauk empirycznych, a w konsekwencji do utraty znaczenia..

(9) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 13. zwolenników nowego humanistycznego kierunku, uznających tekst Pisma św. za podstawę w nauce teologicznej. Nie znaczy to bynajmniej, by dawny kierunek przestał istnieć, owszem oparty o stare przepisy i z nich czerpiący swe siły, wegetował dalej, nie myśląc ustępować nowym prądom. A choć jego zwolennicy dochodzili do najwyŜszych godności w uniwersytecie, choć torował im drogę do znaczenia i powaŜania, to przecieŜ nie miał w sobie poza tradycją Ŝadnych walorów ani Ŝadnych sił Ŝywotnych i skazany był na bezpłodną egzystencję. Bo teŜ nie starzy teologowie, jak Jakób i Sebastian z Kleparza51, Mikołaj Szadek, jeno element młodszy, oparty na humanizmie, miał przed sobą przyszłość i mógł zawaŜyć w podjętej z reformacją52 walce53. Często obrona „starego porządku” przybierała dość skrajne formy – jak pisze J. Wiśniewski – M. Sz. był tym, który kiejm wygnał z Akademii Krakowskiej Stankara54, profesora języka hebrajskiego, wygłaszającego heretyckie zdania55. Zdarzenie to wcześniej opisuje równieŜ J. Sołtykowicz, kóry w 1810 r. wspomina, iŜ Pamiętnym takŜe stał się Mikołay z Szadka, owem śmiałem na Franciszka Stankara Mantuańczyka, Języka Hebrayskiego w tej Szkole Główney Nauczyciela powstaniem, o zaraŜania młodzieŜy zadniami „Aryańskiemi”. Nie wstrzymały protekcye moŜnych Panów ani wyŜsze urodzenie i związki krwie Stankara, ani względy samego Kanclerza Państwa i Akademii, Samuela Macieiowskiego Biskupa Krakowskiego onemóŜ w niewiadomości sposobu 51. Sebastian Janeczka z Kleparza (zm. 1568), doktor teologii, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1563–1564. 52 Reformacja była ruchem religijnym, kulturalnym i społecznym, zapoczątkowanym ogłoszeniem w Wittenberdze przez Marcina Lutra (1517) 95 tez, dotyczących konieczności zreformowania Kościoła katolickiego i odnowy chrześcijaństwa (waŜną rolę w rozwoju reformacji odegrała wcześniejsza działalność Jana Husa). W wyniku reformacji doszło do uformowania Kościołów protestanckich, odrzucających zwierzchnictwo papieŜa i nawiązujących w swych doktrynach do samodzielnych interpretacji Biblii, którą uznano jako jedyne źródło objawienia, odrzucając tradycję i dogmatykę katolicką. Nowe odłamy chrześcijaństwa, które wyłoniły się w wyniku reformacji (luteranizm – 1517, anglikanizm – 1534 i kalwinizm – 1536), rozpowszechniły się prawie w 1/3 ówczesnej, dotychczas katolickiej, Europy. 53 Zob. H. Barycz, Historja… s. 402. 54 Jak pisze H. Barycz (Historja… s. 296), Stankar po przybyciu w 1549 r. do Krakowa Przyjęty przez biskupa Maciejewskiego [...], zostaje przezeń powołany na profesora hebraistyki w Uniwersytecie Krakowskim. Wykłady swe podejmuje Stankar w najbliŜszym zimowem półroczu 1549/1550 przy „bardzo licznem” [...] i doborowem audytorjum. Przekorne usposobienie nie pozwla mu wszelako oddać się samej pracy pedagogicznej, lecz pcha go wkrótce na arenę propagandy wyznaniowej. Sposobność do tego nadarza mu się wkrótce przy wykładzie psalmów biblijnych [...]. Namiętne wystąpienia Stankara przeciw kultowi świętych, boskości Chrystusa i czci Matki Boskiej itd. zrobiły na słuchaczach ogromne wraŜenie [...]. Działalność ta zwraca uwagę władz uniwersyteckich, a zwłaszcza Mikołaja z Szadka, który listownie donosi Maciejowskiemu o nieprawomyślnych naukach nowego profesora. 55 Zob. J. Wiśniewski, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1186 do 1926 r. tudzieŜ sesje kapituły sandomierskiej od 1581 do 1866 r., Radom 1928, s. 86..

(10) Tadeusz Marszał. 14. myślenia iego, świadczone, który go nawet wielkim kosztem swoim na funkcyi Proffessorskiey utrzymywał; nie wstrzymało mówię to wszystko gorliwości Mikołaia: Kiiem z Katedry i z Akademii gorszącey nauki rozsiewacza wypędził56. Zachowawcza postawa, a jednocześnie niekwestionowany autorytet, jakim cieszył się M. Sz. w środowisku uniwersyteckim, sprzyjało utrzymaniu średniowiecznych wzorców prowadzenia badań i nauczania w tym ośrodku akademickim, a w konsekwencji wiele wskazuje, iŜ w dłuŜszej perspektywie czasu nie stwarzało korzystnych warunków do rozwoju Akademii Krakowskiej. Podczas gdy w Krakowie w połowie XVI w. ciągle trzymano się starych programów nauczania, na niemieckich uniwersytetach (a takŜe w innych krajach) przeprowadzono zasadnicze reformy podupadłych od czasu wystąpienia Marcina Lutra57 wydziałów teologicznych, przesuwając punkt cięŜkości na studium Biblii, egzegezę58 Starego i Nowego Testamentu. Z drugiej jednak strony wiele przemawia za tym, iŜ M. Sz. – pomimo swoich raczej konserwatywnych poglądów oraz przywiązania do dawnego porządku – był człowiekiem otwartym i w wielu sprawach wykazywał zrozumienie dla podejścia humanistycznego. Świadczy o tym choćby fakt nawiązania bliskich kontaktów z wieloma osobami ze środowisk odgrywających znaczącą rolę w rozwoju nurtu renesansowego w ówczesnym Krakowie. M. Sz. przyjaźnił się m. in. z poetą Rudolfem Agrikolą zwanym Młodszym59, kardynałem Stanisławem Hozjuszem60, mistrzem retoryki Leonardem Coxem61, Maciejem Pyrserem62, lekarzami Janem Rullusem63 i Anzelmem Ephorinusem64, poetą. 56. Zob. J. Sołtykowicz, O stanie Akademii Krakowskiey: od załoŜenia jey w roku 1347, aŜ do teraźnieyszego czasu, krótki wykład historyczny, Kraków 1810, s. 248–249. 57 Marcin Luter (ur. 1483 – zm. 1546), mnich augustiański, doktor teologii, reformator religijny, autor 95 tez ogłoszonych w Wittenberdze 31 października 1517 r., które zapoczątkowały reformację. 58 Egzegeza – badanie, krytyczna interpretacja, wyjaśnianie i komentowanie tekstów, przede wszystkim religijnych, a zwłaszcza Biblii. 59 Rudolf Agricola Młodszy, Hydroburgius Rhaetus (ur. 1490 – zm. 1521), urodzony w Wassenburgu (miejscowość połoŜona w Austrii), przybył do Krakowa ok. 1509 r., poeta, humanista, wydawca. 60 Stanisław Hozjusz (ur. 1504 – zm. 1579), biskup chełmiński i warmiński, kardynał, czołowy przywódca kontrreformacji w Polsce, jeden z przewodniczących soboru trydenckiego, sprowadził do Polski jezuitów, sekretarz królewski, humanista, autor licznych dzieł teologicznych i poezji. 61 Leonard Cox (Cockes, ur. prawdopodobnie w 1498 r. w hrabstwie Oxford – zm. 1549 r. w Anglii) studiował w Cambridge, ParyŜu i Tybindze, humanista, w 1518 r. przybył do Krakowa i w latach 1519–1520 prowadził wykłady z retoryki na Akademii Krakowskiej, a w latach 1525–1527 był profesorem tej uczelni. 62 Maciej Pyrser (Matthias Pyrserius, zm. 1560), poeta. 63 Jan Rullus (zm. 1532), humanista, lekarz. 64 Anzelm Ephorinus (zm. 1566), humanista, lekarz..

(11) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 15. i kaznodzieją Benedyktem z Koźmina65, wydawcą Franciszkiem Mymerem66, Węgrem Michałem Zalay oraz Piotrem Rydzyńskim67. Utrzymywał bliskie kontakty z najbardziej biegłymi teologami tamtych czasów, profesorami Akademii Krakowskiej: Szymonem Mariciusem (1516–1574)68, wspomnianym juŜ wcześniej Michałem z Wiślicy oraz filozofem i retorem Zygmuntem Obrembskim. Autorami wierszy, które ozdabiały przygotowywane przez M. Sz. do publikacji opracowania (prognostyki), były często osoby reprezentujące całkiem inne niŜ on poglądy. M. Sz. zyskał takŜe wdzięczność młodych adeptów poezji, m. in. Grzegorza Makra ze Spisza i Grzegorza Czuja z Sambora69 za udzielane im wsparcie. Bliskie kontakty utrzymywał z poetą, humanistą i dyplomatą Andrzejem Krzyckim70. Trudno w tej sytuacji dziwić się, iŜ M. Sz. był nazywany „czcicielem Muz”. I trudno nie zauwaŜyć, iŜ dorobek nowego rozwijającego się w XVI w. nurtu humanistycznego był mu dobrze znany. Na Akademii Krakowskiej M. Sz. wykładał przede wszystkim wiedzę z zakresu nauk matematyczno-astronomicznych oraz kosmografii71. Ponadto zajmował się egzegezą tekstów pisarzy staroŜytnych. Choć znał poglądy Mikołaja Kopernika, zawarte w opracowanym przez niego Komentarzyku o hipotezach dotyczących ruchu ciał niebieskich (De hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus72), w którym po raz pierwszy został ogłoszony zwięzły zarys heliocentrycznej teorii budowy świata73, to podobnie 65. Benedykt z Koźmina (ur. 1497 – zm. 1559), poeta, kaznodzieja, profesor i podkanclerz Uniwersytetu Krakowskiego. 66 Franciszek Mymer, Leomontanus Silesius (ur. ok. 1500 – zm. po 1564), tłumacz, poeta, wydawca, autor słownika łacińsko-niemiecko-polskiego, jeden z pionierów języka polskiego w szkole. 67 Piotr Rydzyński (pierwsza połowa XVI w.), polemista religijny, kanonik poznański. 68 Maryciusz Szymon z Pilzna, Simon Maricius, Marycki, Czystochlebski, właśc. Szymon Kociołek (ur. 1516 – zm. 1574), pisarz, humanista, pedagog, profesor retoryki w Akademii Krakowskiej, wykładowca w Padwie i Bolonii, autor wielu prac filologicznych. 69 Grzegorz z Sambora, Czuj, Samborczyk (ur. ok. 1523 – zm. 1573), polski poeta, przez wiele lat profesor poetyki i teologii w Akademii Krakowskiej, nauczyciel w wielu szkołach, m. in. we Lwowie, Poznaniu (Akademia Lubrańskiego) i Przemyślu. 70 Andrzej Krzycki (ur. 1482 – zm. 1537), sekretarz królewski, biskup przemyski i płocki, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, poeta staropolski, wybitny humanista. 71 Kosmografia – dawny dział astronomii, zbiór ogólnych opisowych wiadomości z zakresu astronomii, jak równieŜ geografii, geologii i meteorologii. 72 Komentarzyk o własnych hipotezach odnoszących się do ruchu ciał niebieskich. 73 Komentarzyk został opublikowany w 1507 r. i szeroko rozpowszechniony. W De hypothesibus..., po krótkim wprowadzeniu, M. Kopernik wskazuje na pewne braki starej teorii, co upowaŜnia go do zaproponowania nowej, opartej na siedmiu podstawowych załoŜeniach: (1) nie istnieje jeden środek wszystkich kół niebieskich lub sfer, (2) środek Ziemi nie jest środkiem Wszechświata, lecz tylko środkiem cięŜkości i środkiem sfery księŜyca, (3) wszystkie sfery obiegają Słońce jako swój środek i dlatego Słońce jest środkiem całego Wszechświata, (4) stosunek odległości Ziemi od Słońca do wysokości firmamentu jest znacznie mniejszy od odległości jej.

(12) 16. Tadeusz Marszał. jak wielu innych mu współczesnych nie docenił znaczenia myśli Kopernika dla rozwoju nauki. Wprawdzie prowadził obserwacje ciał niebieskich (zajmował się tym co najmniej od 1522 r.), jednak moŜna sądzić, Ŝe nie zaliczał się do grona zwolenników teorii heliocentrycznej. W prognostykach autorstwa M. Sz. znajdują się wzmianki o czterech obserwacjach. Jedna z nich dotyczyła zaćmienia KsięŜyca, które nastąpiło 5 sierpnia 1522 r. Nie ulega wątpliwości, Ŝe M. Sz. obserwował dobrze widoczne w Krakowie całkowite zaćmienie KsięŜyca w dniu 29 grudnia 1525 r. oraz całkowite zaćmienie KsięŜyca w dniu 18 grudnia 1526 r. M. Sz. dokonał takŜe obserwacji częściowego zaćmienia KsięŜyca w dniu 7 grudnia 1527 r. W jego prognostykach występują równieŜ wzmianki o obserwacjach komety w 1531 r. i 1532 r. Na podstawie własnych obliczeń M. Sz. przepowiedział na dzień 29 grudnia 1523 r. moŜliwość zobaczenia rzadkiego i ciekawego zjawiska, jakim było przejście Wenus przed tarczą słoneczną74. M. Sz. utrzymywał kontakty naukowe z ówczesnymi głośnymi astronomami krakowskimi, jak: Bernard Wapowski, Marcin Biem z Olkusza i Maciej z Miechowa. Wątpliwe są natomiast jego bezpośrednie czy teŜ korespondencyjne kontakty z M. Kopernikiem – co przekazuje tradycja naukowa, zrodzona w XVII w., bez Ŝadnego jednak potwierdzenia w udokumentowanych faktach75. Wniosek o znajomości tych dwóch osób wysnuwa m. in. L. A. Birkenmajer na podstawie faktu, iŜ M. Sz. dedykował jeden ze swoich. od Słońca, a zatem odległość Ziemi od Słońca jest znikomo mała w porównaniu z wysokością firmamentu, (5) jakkolwiek ruch jest dostrzegalny na firmamencie, to nie pochodzi z jakiegoś ruchu firmamentu, lecz z ruchu Ziemi, która wraz z okalającymi ją Ŝywiołami wykonuje pełny obrót dzienny dokoła swych niezmiennych biegunów, podczas gdy firmament i najwyŜsze niebo pozostają nieruchome, (6) to, co nam się przedstawia jako ruch Słońca, pochodzi nie z jego ruchu, lecz z ruchu Ziemi i naszej sfery, wraz z którą krąŜymy dokoła Słońca, podobnie jak jakakolwiek inna planeta – Ziemia ma przeto więcej niŜ jeden ruch, (7) poziomy ruch prosty i wsteczny planet pochodzi nie z ich ruchu, lecz z ruchu Ziemi. 74 J. Dobrzycki, M. Markowski, T. Przypkowski, Historia…, t. 1, s. 161–162. 75 O „współdziałaniu” Kopernika z naukowym ośrodkiem stolicy polskiej, jego czołowymi przedstawicielami: Maciejem Miechowitą, Bernardenm Wapowskim, Marcinem Biemem, Mikołajem Szadkiem i in., pisze H. Barycz, Alma Mater Jagellonica, Kraków 1958, s. 124. O kontaktach M. Sz. z Kopernikiem wspominają równieŜ A. Lewicka-Kamińska, Biblioteka Jagiellońska w latach 1492–1655, [w:] I. Zarębski (red.), Historia Biblioteki Jagiellońskiej, t. 1: 1364–1775, Kraków 1966, s. 244, a takŜe Sz. Staropolski, Setnik pisarzów polskich albo pochwały i Ŝywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich. PrzełoŜył i komentarzem opatrzył Jerzy Starnowski. Wstęp napisali Franciszek Bielak i Jerzy Starnowski, Kraków 1970, s. 173. Natomiast M. Markowski pisze o M. Sz., iŜ O przeprowadzonych obserwacjach zjawisk niebieskich informował on korespondencyjnie Mikołaja Kopernika, z którym zawarł znajomość przed 1530 r. Skoro Kopernik obserwował 29 stycznia 1534 r. w Krakowie zaćmienie KsięŜyca, to obaj astronomowie wtedy najprawdopodobniej się spotkali (J. Dobrzycki, M. Markowski, T. Przypkowski, Historia…, t. 1, s. 162)..

(13) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 17. prognostyków76 osobie nieznanej – burgrabiemu neuburgskiemu Janowi Werden, dobremu znajomemu M. Kopernika77. W kaŜdym razie Ŝywe zainteresowania obserwacją zjawisk astronomicznych nie opuszczały go aŜ do późnej starości i jeszcze na rok przed śmiercią brał udział w sprawdzaniu obliczeń astronomicznych Kopernika. Właśnie udział w obserwacji koniunkcji78 Saturna z Jowiszem w sierpniu 1563 r.79 najprawdopodobniej przekonał M. Sz. do odkrycia M. Kopernika80. 76. Judicium astrologicum… ad annum Domini 1531... [Cracoviae 1530]; równieŜ niemieckie wydanie tego prognostyku: Practica deütsch… auf das 1531 Jar practicyrt durch Franciscum MÜMERN BACCA verdeutscht… Crakaw 1531, zawiera podobną dedykację, która brzmi: Dem Edlen wolgeborne Herrn Hansen von Werden Hauptmann auff der Newburgk Koni Stadt Danzk Burgermeister etc… M. Nicolaus von Schadeck […]. 77 Skąd taki Szadek, siedzący całymi latami w Krakowie, mógł wziąć pochop, aby osobistości sobie nieznanej, a tak daleko od Krakowa mieszkającej, dedykować swoje pisemko i wdawać się tam w jej stosunki rodzinne? Musimy mimowolnie zapytać […]. Mniej jednak mogłoby nas to zadziwiać, jeŜelibyśmy informacje Szadka o humanistycznym usposobieniu Werdena, tudzieŜ o jego patronowaniu naukom, zwłaszcza astronomii, odnieśli do listownych komunikacyi jakiejś osoby trzeciej, nie innej moŜe, jak właśnie sam Kopernik. Wprawdzie poszlaki te nie zaspakajają jeszcze naszej ciekawości dojścia, jak rzecz istotnie się miała, mogą jednak dopomódz dalszym w tej mierze poszukiwaniom: jak dotąd bowiem zdają się tylko tyle wskazywać, iŜ nawiązanie stosunków między Kopernikiem a Mikołajem z Szadka nie było późniejsze od roku 1530, w którym pisemko zostało wydane (zob. L. A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900, s. 477). 78 Koniunkcja (złączenie) w astronomii oznacza taką konfigurację dwóch ciał niebieskich, w której mają one jednakową długość ekliptyczną; ustawienie ciał niebieskich i obserwatora w jednej linii. 79 Tablice zawarte w dziele M. Kopernika O obrotach ciał niebieskich (1543) – i ulepszone później przez Erazma Reinholda, który odwołując się do załoŜeń teorii heliocentrycznej, wydał Tablice pruskie – pozwalały na obliczanie połoŜenia planet. Tego rodzaju tablicami posługiwano się w Europie juŜ od XIII w., jednak sporządzonymi według geocentrycznego modelu Ptolemeusza. Koniunkcję Saturna i Jowisza w sierpniu 1563 r. o wiele dokładniej pozwalały przewidzieć tablice odwołujące się do modelu heliocentrycznego (tablice Ptolemeusza myliły się o miesiąc, tablice kopernikańskie zaś o dwa dni). 80 Bardzo krytycznie stan badań astronomicznych w Uniwersytecie Krakowskim tamtych czasów ocenia T. Przypkowski, pisząc: Między […] datami zjawisk obliczanych z dawnych „Tablic Alfonsyńskich”, jak i z nowych kopernikowskich, przeliczonych na południk krakowski […], a datami rzeczywistymi zjawisk róŜnice dochodziły czasem do pięciu tygodni. Jak jednak musiały być zaniedbane na uniwersytecie obserwacje astronomiczne, widzimy na przykładzie opisu tejŜe obserwacji. Zamiast bowiem sprawdzenia za pomocą instrumentu pomiarowego […] jakiegokolwiek połoŜenia kątowego planety na niebie, specjalnie czekało się wspomnianej daty 24 VIII 1563 r. w tablicach Kopernika przewidzianej na koniunkcję Jowisza i Saturna. […] PoniewaŜ stwierdzono, Ŝe rachunek […] według tablic Kopernika sprawdził się […] uchwalono trzymać się przy wystawianiu astrologicznych horoskopów tablic obliczanych według danych Kopernika. […] te obserwacje […] nie mają nic wspólnego ze sprawdzaniem czy jakimkolwiek ustosunkowaniem się profesorów krakowskich do samej teorii kopernikowskiej i podstaw nowoczesnej astronomii […]. Profesorowie tkwią całkowicie w pojęciach astronomicznych średniowiecza […]. Interesują ich tylko dokładniejsze dane dla uzyskania pewniejszych.

(14) 18. Tadeusz Marszał. O wiele bardziej niŜ astronomia M. Sz. interesowała ta część wiedzy o Wszechświecie, którą zajmowała się astrologia, w średniowieczu zresztą silnie powiązana z astronomią, a czasem nawet z nią utoŜsamiana. PrzewaŜał jednak pogląd, iŜ dziedziny te róŜnią zarówno cele, jak i metody. O ile astronomia była traktowana jako w pewnym sensie nauka teoretyczna, która śledzi bieg Słońca, KsięŜyca i gwiazd, to astrologia uwaŜana była za dziedzinę praktyczną (astronomię praktyczną), która zajmowała się „zastosowaniem” wiedzy astronomicznej do „prognozowania” zjawisk zachodzących na Ziemi i przepowiadania ludzkich losów, czym zajmowali się „matematycy” (dzisiaj określani jako astrologowie). MoŜna powiedzieć, Ŝe o ile celem astronomii było badanie przyczyn, to astrologia miała zajmować się przewidywaniem wywołanych przez nie skutków. Specyficznym zajęciem astrologów było w owym czasie pisanie prognostyków, szczególnie przy okazji pojawienia się rzadkich zjawisk na niebie. To właśnie astrologią, którą nazywano przesławną i boską wiedzą, przez którą człowiek staje się podobny Bogu, pasjonował się M. Sz. i bronił jej gorliwie przed napaściami i zarzutami ludzi sceptycznych. Jak pisze J. Sołtykowicz: Mikołay Prokopowicz z Szadka z wielu miar godnym iest pamięci naszey. Zostawił on po sobie w Rękopismach wiele prac Astrologicznych przemiiaiących. Starannie dochowana jest Xięga zamykająca kilkonastoletnie iego Prognostyki, na kaŜdy rok, dla wszelkiego rodzaju Stanów i róŜnych Państw, z połoŜenia Płanet wyciągniona. Potrzebna, i wiele ucząca potomnych pamiątka słabości ludzkiey81. Astrologia, która dopiero w XVIII w., blisko dwa stulecia po śmierci M. Sz., całkowicie utraciła swoje znaczenie jako nauka i przestała być wykładana na uniwersytetach, w epoce renesansu (XV– XVI w.) przeŜywała prawdziwy rozkwit. WróŜby Astrologów podług pewnych prawideł wywodzone z połoŜenia Płanet, Zaćmień i Kometów, nie tylko do odmian w powietrzu, do przepisu czasu względem zaŜywania lekarstwa i puszczania krwie sciągały się, ale nawet, nie iuŜ ludziom, lecz całym Narodom pomyślne albo nieszczęśliwe losy przepowiadały. Czas w którym Ŝył Mikołay z Szadka był u nas w Polszcze równie iak i gdzie indziey nayprzyiaźnieyszym Astrologicznemu głów zawrotowi. Ta nieszczęsna choroba, od Chaldeyczyków ieszcze z Narodów na Narody przechodząca, wszystkich naysławnieyszych nawet Matematyków, w poprzedzaiących wiekach dotknęła; owszem, od niepamiętnych czasów, o zwodzicielów i chcących bydź zwodzonemi tym wieszczbiarstwa rodzaiem, nie trudno było. Panuiący i moŜni naytroskliwsi w swoich zamysłach, nayciekawsi zawsze byli poznać swe przeznaczenie. Stąd poszło Ŝe trzymano. przepowiedni astrologicznych czy teŜ stawiania lekarskiej diagnozy (J. Dobrzycki, M. Markowski, T. Przypkowski, Historia…, t. 1, s. 189). 81 Zob. J. Sołtykowicz, O stanie…, s. 245..

(15) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 19. Astrologów nadwornych i bez ich rady, a tem bardziey przeciwko niey nie waŜono się nic przedsiębrać82. W piśmiennictwie polskim M. Sz. dał się poznać jako autor oficjalnych kalendarzy oraz prognostyków astrologicznych, pisanych w języku łacińskim i polskim, które publikował systematycznie, niemal co roku, od 1518 r. do 1531 r.83 W Bibliotece Jagiellońskiej jest wprawdzie jeden wcześniejszy rękopis prognostyku, sygnowany jego nazwiskiem z 1517 r., ale jak zaznaczył M. Sz. wyszedł on spod pióra magistra Jakóba IłŜy, który był poprzednikiem Mikołaja na katedrze astrologii. Zasługą M. Sz. jest rozwinięcie tego gatunku piśmiennictwa i wypracowanie pewnych wzorców opracowywania kalendarzy prognostycznych, które przetrwały aŜ do drugiej połowy XIX w. Odwołując się do wcześniejszej krakowskiej tradycji, M. Sz. nadał kalendarzom określony format, szatę graficzną oraz układ treści. Przyjęty zakres merytoryczny kalendarza obejmował część zawierającą informacje astronomicznometeorologiczne, a ponadto przepowiednie waŜniejszych wydarzeń (wojny, zarazy, zamieszki, kataklizmy przyrodnicze, itp.), wskazówki na temat Ŝycia osobistego (np. „szczęśliwe” miesiące dla zawierania małŜeństw), praktyczne porady dotyczące odbywania polowań, zajęć gospodarskich czy dbałości o zdrowie i higienę, jak strzyŜenie włosów czy kąpiele. K. Estreicher tak opisuje zawartość kalendarza na rok 1525: KaŜdy miesiąc zajmuje dwie strony, kończące się radami o spoŜywaniu potraw, przyjmowaniu lekarstw, kąpielach itp., ujętymi w czterowierszu i dodatkowy dwu lub trójwiersz; n.p. na czerwiec: In iunio gentes perturbat medo bibentes Atque nouellarum fuge potus ceruisiarum Ne noceat colera valet hec refectio vera: Lactuce frondes ede ieiunus bibe fontes. Cancer frigidum et humidum signum indiferens Pectus, pulmo, iecur in Cancro non minuantur. Somnia falsa vides. Utilis sit empatio rerum. Potio sumatur secutus perge viator84. Kalendarz kończy się na k. 14 recto, poczem następuje Canon. Membrum ne phlebotomes: Luna existente in signo illius membri85. I tak dalej w dziesięciu rubrykach rady astrologiczne o kąpielach, sadzeniu drzew i sianiu, podróŜach, kupnie, 82. TamŜe, s. 245–246. Kalendarze te, zawierające przepowiednie na nadchodzący rok, ukazywały się pod róŜnymi tytułami, najczęściej jako judicium astronomicum bądź judicium astrologicum, rzadziej Ephemerides, Prognosticum iudiciale lub Prognosticon accidentium. Wykaz drukowanych kalendarzy M. Sz. podaje K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 30 [cz. 3, t. 19], Kraków 1934, s. 179–186. 84 Miód pity w czerwcu oszołamia ludzi; strzeŜ się wtedy picia świeŜego piwa, by nie zaszkodziło. Warzywa – to jest prawdziwe orzeźwienie: spoŜywaj liście sałaty i pij na czczo wodę źródlaną. Znak Raka jako chłodny i wilgotny nie przynosi róŜnicy – nie osłabia piersi, płuc i wątroby. Sny wydają ci się fałszywe. Oby przydała się znajomość tych spraw. Niech napój zostanie wypity, ty zaś podąŜaj dalej jako podróŜnik. 85 Nie upuszczaj krwi z ciała, gdy księŜyc jest w znaku którejś jego części. 83.

(16) Tadeusz Marszał. 20. strzyŜeniu się, polowaniu. „Canon” kończy się na k. 15. Na jej odwrocie dane astronomiczne o zaćmieniach księŜyca. Na k. 16 recto dwa drzeworyty przedstawiające zaćmienia księŜyca z nadpisami: In Capricorno. In Cancero86. Natomiast prognostyk przygotowany na rok 1525 rozpoczyna charakterystyka miesięcy ze stanowiska astronomicznego i astrologicznego (pogoda, ciepłota, zaćmienia). Dalej zwykłe przepowiednie o urodzajach, o chorobach, o wojnach i zamieszkach […]. Cechuje je ostroŜność, brak precyzji w szczegółach i szablonowość. Tylko przepowiednie meteorologiczne są szczegółowe. […] Na przedostatniej i na ostatniej karcie przestrzega się, Ŝe przepowiednie jego naleŜy rozwaŜnie interpretować […]. Widocznie przerost astrologii i prognostykartswo, jakiego terenem zaczynał być wówczas Kraków, wywoływał reakcję87. Wszystkie fragmenty tekstu kalendarza, odnoszące się do przewidywania przyszłości, były sformułowane na tyle ogólnikowo, a często takŜe niejasno, aby przy odpowiedniej interpretacji rzeczywistości mogły oznaczać się moŜliwie duŜą trafnością. Dzięki temu, a takŜe odniesieniom do praktycznej strony Ŝycia, kalendarze astrologiczne (lub jak je równieŜ nazywano astronomiczne) cieszyły się duŜą popularnością. Zarówno kalendarze, jak i okolicznościowe prognostyki (judicia) zawierały epigramaty88 i wierszyki – jednym z autorów dołączających takie drobne formy poetyckie do prognostyków M. Sz. był znany poeta Benedykt z Koźmina, który zalecał pobłaŜanie dla przepowiedni astrologicznych89. Sława kalendarzy krakowskich znacznie wykraczała poza granice Polski, o czym świadczy choćby fakt, iŜ były one publikowane nie tylko w języku polskim (kalendarz w języku polskim na rok 1528 zaczynał się od słów Wyslowyenye znakow nyebyeskych prez Mystrza Mikolaya z sadku pilnye na rok lata boŜego 1528 sloŜone) i po łacinie, ale równieŜ w języku czeskim, niemieckim i węgierskim. Jedną z zachowanych do dziś publikacji M. Sz. jest wydany w Krakowie i wydrukowany pod koniec 1925 r. przez Hieronima Wietora90, liczący 17 stron, kalendarz w języku łacińskim na rok 86. TamŜe, s. 179–180. TamŜe, s. 182. 88 Epigramat, epigram – wywodzący się z napisów informacyjnych w staroŜytnej Grecji krótki, przewaŜnie dwuwierszowy utwór poetycki (wotywny, nagrobkowy czy okolicznościowy). Odmianą epigramatu są fraszki. 89 Świadczy o tym tekst zamieszczony na jednym z judicjów astrologicznych M. Sz. (zob. H. Barycz, Historja…, s. 354): Si semel atque iterum mealem praesagia fallent, Non laamen est vatis mox laceranda fides... Nawet jeśli raz i drugi smuciły mnie mylące przepowiednie, Nie została zmącona wiara w wieszcza, którą będą krytykować… 90 Hieronom Wietor (ur. około 1480 – zm. 1546/47), pochodzący z Lubomierza drukarz krakowski, humanista, propagator języka polskiego. 87.

(17) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 21. 1526 – Judicium ad anum 1526, którego egzemplarz znajduje się w Bibliotece PAN w Kórniku91(fot.1). M. Sz., zajmując się przepowiedniami astrologicznymi, był jednym z kilku profesorów Akademii Krakowskiej92, którzy w ówczesnych czasach przedstawiali uniwersytetowi coroczne prognozy zawierające przepowiednie odnoszące się do urodzajów, aury, „połoŜenia” krajów, ziem i pojedynczych stanów. Oprócz regularnie publikowanych kalendarzy, M. Sz. opracowywał równieŜ nadzwyczajne prognostyki (judicia) w związku z pojawieniem się rzadkich zjawisk na niebie, takich jak komety czy koniunkcje planet. Prognostyki na rok 1521 i 1527 M. Sz. dedykował biskupowi krakowskiemu Piotrowi Tomickiemu93. Inny z prognostyków, opublikowany w 1522 r. Judicium astronomicum Cracoviense, dedykował z kolei swojemu protektorowi w Akademii Krakowskiej, wcześniej wspomnianemu Maciejowi z Miechowa. Tak rozległe zainteresowania astrologią i związanym z tym przepowiadaniem przyszłości, poparte ogromnym dorobkiem publikacyjnym w tym zakresie, przyniosły M. Sz. miano „polskiego Alkabicjusza”94. Następcą M. Sz. na katedrze astrologii był Michał z Wiślicy.. 91. Sygn. Mf 0051. Kalendarz ten został wydany na zlecenie J. Sandeckiego (ur. ok.1490 – zm. 1567, pisarz i drukarz), który wcześniej będąc pracownikiem w drukarni H. Wietora, usamodzielnił się i któremu udało się uzyskać przywilej na wyłączny druk i sprzedaŜ popularnych wówczas kalendarzy. Nie mając jeszcze własnego warsztatu, zlecił druk kalendarza przygotowanego przez M. Sz. Hieronimowi Wietorowi jako nakładcy. Zakaz druku kalendarza przez inne oficyny wywołał protest pozostałych drukarzy i doprowadził do procesu (15 grudnia 1925 r.). W tej sytuacji H. Wietor zaproponował J. Sandeckiemu wyrzeczenie się przywileju i odstąpienie całego nakładu kalendarza. Gdy ten nie przystał na tę propozycję, H. Wietorowi udało się przekonać protektora J. Sandeckiego, biskupa przemyskiego Andrzeja Krzyckiego, Ŝe Sandecki nie ma moŜliwości w przyszłości załoŜenia samodzielnego warsztatu i Ŝe zamierza drukować kalendarze za granicą. A. Krzycki, oburzony na Sandeckiego, w liście skierowanym do biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego polecił usługi H. Wietora, który w tej sytuacji uzyskał na okres 10 lat przywilej wydawania druków o charakterze religijnym. 92 Przepowiednie astrologiczne przygotowywali równieŜ m. in. Jan z Głogowa i Michał z Wrocławia. 93 Piotr Tomicki (ur. 1464 – zm. 1535), biskup przemyski, poznański i krakowski, podkanclerzy koronny, sekretarz królewski, wybitny przedstawiciel polskiego renesansu, twórca katedry prawa rzymskiego oraz inicjator nauczania greki i hebrajskiego na Akademii Krakowskiej. 94 Zob. przypis 15..

(18) 22. Tadeusz Marszał. a). b). c). d) Fot. 1. Kalendarz na rok 1526, autorstwa Mikołaja Prokopowicza z Szadka a) strona tytułowa, b) strona redakcyjna, c) pierwsza, d) ostatnia strona tekstu; Nakład drukarni W. Wietora w Krakowie Źródło: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=24881&from=&dirids= 1&ver_id=527113&lp=1&QI=233467F31251A85791641E57.

(19) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 23. Drugą, obok astrologii, dziedziną wiedzy, która szczególnie interesowała M. Sz., była historia. M. Sz. wykazywał przede wszystkim pasję dokumentalisty, co znalazło swoje odbicie w prowadzonym przez niego przez wiele lat dzienniku. Niestety do dzisiejszych czasów zachował się tylko jego osobisty diariusz, prowadzony w ostatnich ośmiu latach Ŝycia (1556–1564), w którym z duŜą wnikliwością dokumentował wiele dziejących się wokół niego bieŜących wydarzeń i zjawisk95. Dziennik ten prowadził na efemerydach96 C. Leowicjusza97. W swoim dzienniku M. Sz. wiele miejsca poświęcał faktom i zdarzeniom z Ŝycia uczelni. Pozostawił po sobie równieŜ szereg innych zapisków, przy czym zwykł czynić notatki na wszelakiego rodzaju dokumentach i przy róŜnych okazjach. W ogromnej większości, te niezwykle rzetelne od strony faktograficznej zapiski odnosiły się do dziejów Akademii Krakowskiej – utrwalał waŜniejsze zdarzenia, opatrywał glosami98 spisy studentów oraz wykładowców. W wielu miejscach moŜna znaleźć jego niezwykle celne i rzetelne charakterystyki profesorów Akademii, podobne noty biograficzne sporządzał takŜe dla osób spoza środowiska akademickiego. Najwięcej zapisków o charakterze biograficznym, sporządzonych przez M. Sz., moŜna znaleźć w księdze donatorów uczelni99. M. Sz. był m. in. biografem Macieja z Miechowa100, którego uwaŜał za „drugiego Hipokratesa” i „wielkiego jałmuŜnika nauki i oświaty”, przywołując jego dobroczynność i udzielane wsparcie finansowe szkołom, szpitalom, kościołom i osobom prywatnym, a przede wszystkim Akademii Krakowskiej101. Spuścizna pozostawiona przez M. Sz., odnosząca się do dorobku Akademii Krakowskiej i jego kadry, sprawia, iŜ jest on uwaŜany za pierwszego polskiego historyka nauki. To o dziennikach M. Sz. pisze H. Barycz, iŜ materjał to bardzo cenny, malujący w najdrobniejszych szczegółach Ŝycie codzienne magistrów, notujący wszystkie waŜniejsze zdarzenia z dziejów wszechnicy, wreszcie zaiwrający pierwszorzędny materjał do historji obyczajowej samego miasta, 95. Rękopis diariusza znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej (BJ Cim. 84020). Efemerydy – dane, najczęściej zestawione w formie tabelarycznej, dotyczące przyszłego przebiegu zjawisk astronomicznych, np. połoŜenia i układu gwiazd lub innych ciał niebieskich. 97 Cyprian Leowicjusz, Leovitius (ur. 1524 – zm. 1574), astrolog, przewidywał powtórne przyjście Chrystusa i koniec świata na 1584 r. 98 Glosa – przypis, odręczny dopisek, zawierający uwagę, komentarz do tekstu albo wyjaśnienie trudnego wyrazu czy zwrotu, wprowadzany przez kopistę manuskryptu lub czytelnika na marginesach stron ksiąŜki. 99 Donator – fundator, ofiarodawca, darczyńca, sponsor. 100 Zob. przypis 20. 101 Datki Miechowity pozwoliły m. in. na wyposaŜenie drugiej katedry medycyny, odbudowanie biblioteki Kolegium Większego i umieszczenie zegara w ścianie tego budynku. Dzięki jego wsparciu finansowemu powstały szkoły parafialne przy kolegiacie św. Anny, kościele św. Szczepana i w Miechowie. Opłacał teŜ studentom utrzymanie i wyjazdy na studia zagraniczne. 96.

(20) Tadeusz Marszał. 24. dworu królewskiego oraz waŜniejszych wydarzeń w polityce wewnętrznej i zewnętrznej102. M. Sz. jest teŜ autorem opublikowanego w 1560 r. (a więc w okresie ostrych sporów religijnych między protestantami i katolikami) małego katechizmu katolickiego Parvulus cathechismus catholicorum, zawierającego – poza przedstawioną w formie pytań i odpowiedzi nauką o wierze i moralności – równieŜ uproszczoną liturgię. Katechizmy takie103 miały ułatwiać dalszą formację duszpasterską, katechetyczną i liturgiczną księŜom diecezjalnym, z których większość w końcu XVI w. posiadała jedynie podstawowe wykształcenie, uzyskane w szkole parafialnej, oraz podstawy przygotowania teologicznopastoralnego, najczęściej zdobyte u boku jakiegoś plebana. M. Sz. pozostawił równieŜ w rękopisie wstęp do Sentencji Piotra Lombarda104 oraz liczne noty i glosy marginalne do komentarza Jana z Dąbrówki105 do Sentencji. M. Sz. był miłośnikiem ksiąŜki. Bardzo duŜo czytał, interesowała go szeroka tematyka106. Zachowana najstarsza księga wypoŜyczeń biblioteki Kolegium Wiekszego107 – zawierająca wykazy ksiąŜek wypoŜyczonych przez profesorów Akademii Krakowskiej (najczęściej kreślone ich własną ręką), mówi, iŜ tylko w jednym roku 1541 M. Sz. wypoŜyczył z biblioteki Kolegium Większego blisko 100 pozycji108, przy czym w większości były to dzieła autorstwa 102. H. Barycz, Historja…, s. 4–5. Autorami podobnych katechizmów w tym czasie byli równieŜ m. in. Stanisław Orzechowski (wyd. 1561 – po łacinie), Benedykt Herbst (wyd. 1566), Marcin Białobrzeski (wyd. 1567) i Hieronim Powodowski (wyd. 1577 i kilka późniejszych wydań); zob. W. Schenk, Z dziejów liturgiki, [w:] M. Rechowicz (red.), Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 1, Lublin 1974, s. 269. 104 Rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn 1521 (k. 6ra–9ra). Piotr Lombard, Peterus Lombardus (ur. ok. 1100 – zm. 1164), teolog średniowieczny, arcybiskup ParyŜa, autor powszechnie znanego i komentowanego w średniowieczu dzieła Quattuor libri sententiarum (tzw. Sentencje) w sposób syntetyczny wiąŜącego wszystkie treści wiary. 105 Jan Dąbrówka, z Dąbrówki (ur. ok. 1400 – zm. 1472), doktor dekretów i teologii, dziekan Wydziału Sztuk Wyzwolonych (1433), profesor i dziewięciokrotny rektor Akademii Krakowskiej (w latach 1446–1472), kanonik katedry krakowskiej, wybitny uczony i komentator Kroniki... W. Kadłubka. 106 Zob. m. in. rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 242, k. 6, dokumentujący wypoŜyczenie przez M. Sz. ponad 100 tomów z róŜnych dziedzin wiedzy. 107 Księga wypoŜyczeń (rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 242) została zapoczątkowana przez Jana Prosińskiego z Piotrkowa w latach trzydziestych XVI w. 108 Jak pisze H. Barycz (Historja…, s. 716): Nieograniczoną w zasadzie pozostawała ilość wypoŜyczonych tomów. Zwłaszcza duŜą swobodę mieli koledzy więksi jako właściwi gospodarze i właściciele bibljoteki. ToteŜ wypoŜyczane przez nich tomy szły w setki (jak np. Jakóba z Kleparza, Mikołaja Szadka, Antoniego z Napachania). Inaczej przedstawiała się rzecz z członkami innych kolegjów. Zwłaszcza ograniczeniom – jak daje się zauwaŜyć – widocznym podlegali koledzy mniejsi, choć i oni wypoŜyczali dziesiątki tomów. 103.

(21) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 25. przywódców reformacji (m. in. Marcina Lutra, Johanna Heinricha Bullingera, Jana Kalwina i Ulricha Zwinglego). Pozostawił liczne ślady studiowania ksiąg, opatrując je rozlicznymi glosami w formie odręcznych dopisków (komentarzy, wyjaśnień) na marginesach czytanych tekstów – niekiedy duŜej wartości historycznej. Takie notatki zostawił m. in. na egzemplarzu Quaestiones disputatae s. Tome (Omówione pytania świętego Tomasza)109, na egzemplarzu Jana Burcharda – Ordo missae (Porządek mszy świętej)110 (notatka o Stanisławie Zaborowskim)111 oraz na egzemplarzu J. Trithemiusa112 (notatka o Macieju z Miechowa)113; jego dziełem jest prawdopodobnie równieŜ katalog biskupów krakowskich, wprawdzie nie sygnowany nazwiskiem M. Sz., ale sporządzony jego charakterem pisma114. Vestigia115 takie w formie podkreśleń, drobnych dyspozycji na wklejkach opraw lub zapisków wewnątrz tekstu odnajdujemy równieŜ na wielu innych egzemplarzach116, m. in. Historii Euzebiusza z Cezarei117, Kronice H. Schedela118 czy niektórych dziełkach Erazma z Rotterdamu119. Zwłaszcza dwunastotomowe dzieło hiszpańskiego erudyty i polihistora120 Alfonsa Tostata121 – Opera, cieszyło się zainteresowaniem M. Sz. (podobnie jak innych teologów krakowskich – Jana Leopolity122 czy wspomnianego wcześniej Jakóba 109. Inkubał z 1500 r. w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 564. Jan Burchard, ceremoniarz papieski opublikował Ordo Missae w 1502 r., poświęcając je w głównej mierze opisowi ceremonii i stałym modlitwom we mszy. 111 Cim. Bibl. Jag. 4819. 112 Johanes Trithemius (ur. 1462 – zm. 1516), mnich w opactwie benedyktyńskim w Sponheim, znany z powodu zaintersowania wiedzą okultystyczną i praktykami magicznymi, opisanymi w ksiąŜce Steganographia, której był autorem. 113 W odpisie, rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 5359. 114 Rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 5473. 115 Vestigia (łac.), tj. ślady. 116 Por. L. Hajdukiewicz , Księgozbiór i zainteresowania bibliofilskie Piotra Tomickiego na tle jego działalności kulturalnej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961, s. 134. 117 Euzebiusz z Cezarei (ur. ok. 164 – zm. ok. 340), teolog, pisarz, biskup Cezarei w Palestynie, historyk kościoła. 118 Hartmann Schedel (ur. 1440 – zm. 1514), niemiecki lekarz, humanista, historyk działający w Normberdze, autor wydanej w 1493 r. Historii świata. 119 Erazm z Rotterdamu (ur. 1467 – zm. 1536), holenderski filolog i filozof, myśliciel chrześcijański, propagator kultury antycznej, czołowy humanista epoki odrodzenia, utrzymywał bliskie kontakty z polskimi pisarzami. 120 Polihistor (polimat) – osoba mająca wszechstronną encyklopedyczną wiedzę, opartą na informacjach pochodzących z wielu dziedzin nauki. 121 Alfons Tostat, Alonso Tostado (ur. ok.1400 – zm. 1455), biskup Avilli, sławny teolog. Z osobą A. Tostata związana jest fraza umieszczona na jego nagrobku: Hic stupor est mundi , qui scibile discutit omne (Ten jest przedmiotem podziwu dla świata, kto rozdzielił wszystko, co moŜliwe do poznania) 122 Jan Leopolita (ur. 1532 – zm.1572), znany równieŜ jako Jan Nycz lub Jan z Lwowa, wykładowca Akademii Krakowskiej, humanista, wydawca i korektor pierwszego katolickiego 110.

(22) 26. Tadeusz Marszał. z Kleparza), o czym m. in. świadczą liczne zapiski poczynione jego ręką na kartach poszczególnych tomów123. M. Sz. był równieŜ właścicielem pokaźnego księgozbioru, natomiast wszystkie dzieła zgromadzone w jego bibliotece posiadały piękny superekslibris124. W jego zbiorze znajdował się m. in. otrzymany od Miechowity (jego mistrza w początkach kariery uniwersyteckiej) cenny legat125 ksiąŜkowy, złoŜony z kilku rękopisów i druków lekarskich126. Obok własnych ksiąŜek, M. Sz. w swoim mieszkaniu przechowywał teŜ wiele ksiąŜek wypoŜyczonych z biblioteki Kolegium Większego, o czym świadczy zapis w księdze inwentarzowej: Omnes istos libros reliqui in habitatione et aliquos in altera, aliquos autem habent mgri in usum a me acceptos127. Niestety po śmierci M. Sz. jego biblioteka uległa rozproszeniu, część została przekazana bratankom zmarłego w rodzinnym Szadku, jednak znaczny zbiór trafił do Akademii Krakowskiej i dochował się do dzisiaj128. O rozmiarach i wartości zgromadzonego przez M. Sz. księgozbioru moŜe świadczyć fakt, iŜ jest on wymieniany wśród najbardziej znaczących ofiarodawców z grona profesorskiego Akademii, którzy przekazali ksiąŜki na rzecz biblioteki Kolegium Większego w drugiej połowie XVI w. Wraz z ksiąŜkami do biblioteki Collegium Maius trafiło wiele jego własnych prognostyków, tłoczonych w drukarniach Hieronima Wietora i Macieja Szarffenberga w latach 1525–1532. Niektóre ksiąŜki, stanowiące własność M. Sz., ozdobione są na oprawach. przekładu Biblii na język polski (autorstwa nieznanego tłumacza), opartego na tekście Wulgaty, wydanego w Krakowie w 1561 r., zwanego od jego imienia „Biblią Leopolity”. 123 Popularność, jaką cieszyło się to dzieło – które przez kilka stuleci było spichlerzem i głównym źródłem teologicznej erudycji – w środowisku ówczesnych krakowskich teologów, dziś wydaje się niezrozumiała, zwłaszcza w świetle jego napuszonej uczoności, niebywałej rozwlekłości i nadmiaru słów (por. L. Hajdukiewicz, Księgozbiór…, s. 155; Dictionnaire de théologie catholique, vol. I, Paris 1932, kol. 921–923; H. Hurter, Nomenclator litterarius theologiae catholicae, vol 2, Oeniponti 1906, kol. 918–920). Z ironią o jego wywodach pisze takŜe Ignacy Krasicki w Monachomachii – Wiem, bom to czytał w uczonym Tostacie, Po ciemnej nocy Ŝe jasny dzień wschodzi. 124 Superekslibris jest rodzajem ekslibrisu (księgoznaku umieszczanego na egzemplarzu ksiąŜki i będącego znakiem jej właściciela – dziś jest to najczęściej ozdobna karteczka bądź stempel) umieszczony na zewnętrznej stronie okładki – najczęściej był to herb, monogram bądź inny symbol charakteryzujący właściciela, odciśnięty specjalnym tłokiem. Superekslibrisy, najbardziej popularne w XVI w., zniknęły zupełnie w XIX w. 125 Legat, tj. zapis testamentowy. 126 M. Sz. otrzymał lekarski rękopis Kyranidów wraz z farmakologicznym kompendium Mateusza Sylvatika (rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 5512, k.12v). 127 Te wszystkie ksiąŜki pozostawiłem w domu – część w innych miejscach, a część otrzymali ode mnie magistrzy na swój uŜytek (zob. rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 242, k. 6 bis a). 128 Najstarszą część zbiorów M. Sz. zestawił W. Wisłocki, Incunabula typographica Bibliothecae Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, Cracoviae 1900, s. 401–402..

(23) Mikołaj Prokopowicz z Szadka. 27. supereksilibrisem, złoŜonym z jego gmerku129 w kształcie pióropusza i trzech gwiazdek na tarczy130. Miłość do ksiąŜek znalazła swoje odzwierciedlenie w trosce M. Sz. o księgozbiór Akademii Krakowskiej. Był niezwykle gorliwym opiekunem zbiorów i dóbr kultury gromadzonych w Collegium Maius. Jako kustosz zbiorów bibliotecznych wiele energii poświęcił na uporządkowanie spraw związanych z wypoŜyczeniami i ściągnięciem zaległych ksiąŜek131. W pierwszej połowie XVI w. technika wypoŜyczania ksiąŜek była dość prymitywna [...] nieuregulowana pozostawała kwestja czasu zwrotu ksiąŜek [...] niejeden [...]wypoŜyczone ksiąŜki trzymał aŜ do śmierci [...] kolegjaci więksi [...] wypoŜyczali ksiąŜki bez Ŝadnej kontroli [...] mając własne klucze, wchodzili do biblioteki i potrzebne dzieła sami sobie wybierali [...] jedynym śladem wypoŜyczenia był własnoręczny wpis wypoŜyczonych dzieł w osobnym regestrze [...] gorzej było gdy magister wypoŜyczający zabierał ksiąŜki bez wpisania ich do regestru [...] takie wypadki [...] spotykamy dość często [...] niemniejsze nieporządki panowały przy zwrocie [...] system ten musiał prowadzić do przepadania ksiąŜek132. Pomimo tak nieuporządkowanego systemu funkcjonowania biblioteki, M. Sz. podejmował starania o odzyskanie niezwracanych tomów, natomiast sprawy o zaległe ksiąŜki często były oddawane przed sąd rektorski, czasem wstrzymywano równieŜ wypłatę poborów profesorskich. Przykładem takiego działania moŜe być sprawa magistra Marcina Garbarza, którego M. Sz. skarŜył o zwrot kilku wypoŜyczonych dzieł z biblioteki Kolegium Większego – sprawa ta zakończyła się polubownie, a pozwany magister zobowiązał się zapłacić za zagubione ksiąŜki jedną kopę groszy133. Objąwszy w 1519 r. stanowisko kustosza biblioteki uniwersyteckiej, dbał o powiększanie zbiorów, m. in. poprzez przejmowanie spuścizn ksiąŜkowych po zmarłych profesorach Akademii. Z 1520 r. pochodzi pierwsza zapiska akcesyjna134, skreślona jego ręką na zachowanej do dziś ksiąŜce135. W najstarszej 129 Gmerk – w dawnej Polsce godło rodowe mieszczan, takŜe znak umieszczany przez rzemieślników we wczesnym średniowieczu na własnych wyrobach. 130 A. Lewicka-Kamińska, Biblioteka…, s. 156. 131 Por. rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 242, k. 5 i n. oraz W. Wisłocki, S. Estreicher (ed.), Acta Rectoralia Almae Universitatis studi Cracoviensis inde ab Anno 1469, vol. 1–2, Cracovia 1893–1909, s.118–119. 132 Bez porównania lepiej przedstawiała się kontrola wypoŜyczeń i zwrotów ksiąŜek w drugiej połowie XVI w., przede wszystkim dzięki temu, Ŝe odbywały się one bez względu na charakter i rangę profesora w obecności osób drugich (zob. H. Barycz, Historja…, s. 716–719). 133 Kopa grosza, tj. 60 groszy praskich (najpopularniejsza moneta obiegowa w średniowiecznej Europie Środkowej); zob. teŜ przypis 1. 134 Akcesja – przyjmowanie i rejestracja materiału wpływającego do biblioteki; związane z tym jest umieszczenie sygnatury akcesyjnej np. na ksiąŜce. 135 Inkubał w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 1186..